Język jako narzędzie komunikacji

Instytut Dziennikarstwa

WDiNP UW

Definicje perswazyjne

Presupozycje, definicje

perswazyjne

Warszawa, 10.12.2015 r.

Presupozycje (1)

• Do przykładów, które w XX-wiecznej lingwistyce

rozpoczęły długą dyskusję naukową, należy zdanie

„Obecny król Francji jest łysy”. Czy zdanie to,

wypowiedziane w czasie, gdy Francja jest republiką,

jest prawdziwe czy fałszywe? A może nie jest ani

prawdziwe, ani fałszywe? Takie właśnie zdanie

przeważyło: skoro króla nie ma, nie może mieć lub

nie mieć pewnych cech.

• Dyskusja o łysinie nieistniejącego monarchy

doprowadziła do sformułowania pojęcia

presupozycji – ‘założenia poprzedzającego

wypowiadane twierdzenia i będącego logiczną ich

podstawą – przedzałożenia’. Zdanie, które ma

niespełnioną presupozycję egzystencjalną, nie ma

w ogóle wartości logicznej, nie jest ani prawdą, ani

fałszem – to właśnie przypadek króla z okresu

republiki.

Presupozycje (2)

• Z czasem wyróżniono rozmaite rodzaje presupozycji.

Te dotyczące istnienia przedmiotu, który jest

przedmiotem wypowiedzi, określiliśmy jako

presupozycje egzystencjalne. Te, które są częścią

treści zdania nie podlegającą negacji – to

presupozycje zdaniowe. Np. jeśli zapytamy kogoś:

„Czy przestał pan już bić swoją żonę?” –

presupozycją jest to, że bił. Jeżeli zdecyduje się na

odpowiedź jednym słowem: TAK lub NIE – to

twierdzenie jest nadal utrzymane – przyznaje, że bił

żonę (warto zwrócić uwagę na to, że w zdaniu owym

jest też inna presupozycja: że pytany to mężczyzna

– widać z tego, jak „wielopiętrowe” są

przedzałożenia towarzyszące naszej komunikacji.

Presupozycje (3)

• Wreszcie mogą być presupozycje

leksykalne: samo użycie niektórych
słów, zwłaszcza czasowników, jest
związane z określonymi warunkami
wstępnymi. Możemy powiedzieć:
wstał – tylko wtedy, gdy ktoś siedział
lub leżał. Możemy powiedzieć:
położył się – gdy nie leżał.

Presupozycje (4)

• Presupozycje są bardzo użytecznym narzędziem

manipulacji językowych. Mają one bowiem nie tylko

językoznawczy i logiczny, ale także psychologiczny

wymiar. Presupozycje zdaniowe są w czasie lektury

łatwiej „połykane” niż elementy, które można w

prosty sposób zanegować. Czytając zdanie „Wielka

rzesza kibiców protestowała przeciw tej decyzji”,

zastanawiamy się raczej nad siłą protestu, a nie

nad wielkością rzeszy kibiców. Prowadzi to do tego,

że np. publicyści „przemycają” istotne dla nich

informacje właśnie w takich presupozycjach.

Odbiorca czytanych szybko wiadomości lub

codziennej gazety „połyka” je automatycznie i

bezrefleksyjnie. Bardzo podobną siłę mają

presupozycje leksykalne.

Presupozycje (5)

• Najgroźniejsze i najczęściej wykorzystywane w

reklamie i polityce są jednak presupozycje

egzystencjalne. Niemal wszyscy słyszeliśmy o

„grupie trzymającej władzę”, ale mało kto

zadawał sobie pytanie, czy przypadkiem samo

użycie tego wyrażenia nie kreuje istnienia takowej

grupy. Bardzo rzadko też odbiorcy, którym

proponuje się towar „Nowa lepsza XY”, zadają

sobie pytanie, czy przypadkiem nie jest to ten

sam towar, tyle tylko, że o innej nazwie i w innym

opakowaniu. Nasza kompetencja lingwistyczno-

psychologiczna niejako zmusza nas do uznania,

że to, co nazwane – istnieje.

Presupposition-triggers

(S. Levinson, Pragmatics, Paulina

Młynarska, master’s thesis)

1. Definite descriptions
John saw/didn’t see the man with two heads.
>> there exists a man with two heads
2. Factive verbs
Martha regrets /doesn’t regret drinking John’s

home brew.

>> Martha drank John’s home brew
(some) further factive predicates: know; be

sorry that; be proud that; be indifferent
that;, be aware that; realize that; be glad
that

Presupposition-triggers

3. Implicative verbs
John managed/didn’t manage to open the

door.

>>John tried to open the door
(some) further implicative predicates: X forgot

to V >> X ought to V, or intended to V; X

avoided Ving >> X was expected to, or

usually did, or ought to V

4. Iteratives
The flying saucer came/didn’t come again.
>> The flying saucer came before
further iteratives: return; another time;

repeat; restore

Presupposition-triggers

5. Change of state verbs
John stopped/didn’t stop beating his wife.
>> John had been beating his wife
(some) further change of state verbs: begin;

continue; start; finish; carry on; leave; enter;

arrive; come; go

6. Verbs of judging ( see Fillmore, 1971a)
John criticized / didn’t criticize Agatha for running

away.

>> (John thinks) Agatha ran away
This kind of implication is, arguably, not really

presuppositional at all; for, unlike other

presuppositions, the implications are not

attributed to the speaker, so much as to the

subject of the verb of judging (see Wilson, 1975).

Presupposition-triggers

7. Temporal Clauses (Frege, 1892 (1952);

Heinämäki, 1972)

Before Strawson was even born, Frege

noticed/didn’t notice presuppositions.

>> Strawson was born
further temporal clause constructions: while; since;

after; during; whenever; as (as in As John was

getting up, he slept)

8. Cleft sentences
It was/wasn’t Henry that kissed Rosie.
>>someone kissed Rosie
9. Implicit clefts with stressed constituents
Linguistics was/wasn’t invented by CHOMSKY!
>> someone invented linguistics

Presupposition-triggers

10. Comparisons and contrasts
Comparisons and contrasts may be marked by stress

(or by other prosodic means), by particles like too,

back, in return, or by comparative constructions:

Marianne called Adolph a male chauvinist, and then

HE insulted HER/and he insulted her too/back/in

return.

>> For Marianne to call Adolph a male chauvinist

would be to insult him

Carol is/isn’t a better linguist than Barbara.
>> Barbara is a linguist
11. Non-restrictive relative clauses
The Proto-Harrappans, who flourished in 2800-2650

B.C., were/were not great temple builders.

>> Proto-Harrappans flourished in 2800-2650 B.C.

Presupposition-triggers

12. Counterfactual conditionals
If Hannibal had only had twelve more elephants, the Romance

languages would/would not this day exist.

>>Hannibal didn’t have twelve more elephants
13. Questions
(…) questions will generally share the presuppositions of their

assertive counterparts. (…) It is necessary to distinguish

different kinds of questions. (see Katz, 1972; Lyons1977a)

Yes/no questions will generally have vacuous presuppositions,

being the disjunction of their possible answers. These are

the only types of presuppositions of questions that are

invariant under negation.

Alternative questions presuppose the disjunction of their

answers, but in this case non-vacuously. WH-questions

introduce the presuppositions obtained by replacing the

WH-word by the appropriate existentially quantified

variable, e.g. who by someone, where by somewhere, etc.

These presuppositions are not invariant to negation.

Presupposition-triggers

Is there a professor of linguistics at MIT?

Either there is a professor of linguistics at MIT, or there isn’t

Is Newcastle in England, or is it in

Australia?

Newcastle is in England or Newcastle is in Australia

Who is the professor of linguistics at

MIT?

Someone is the professor of linguistics at MIT

Definicje perswazyjne (1)

• Czy definicja może być narzędziem służącym

perswazji? Tak, choć nie każda. Tadeusz

Pawłowski opisuje kilka rodzajów definicji, które

nie służą informowaniu, co dane pojęcie znaczy,

lecz kształtowaniu ludzkich postaw. Nazywa je

definicjami perswazyjnymi i zalicza do nich

takie definicje, w których – w celach

perswazyjnych – dokonuje się następujących

zmian:

• - zmienia się zakres definiendum

• - zmienia się ładunek emocjonalny definiendum

• - zastępuje się dotąd używany termin – innym

terminem, mającym odmienny ładunek

emocjonalny.

Definicje perswazyjne (2)

• Przykładem pierwszej z tych zmian jest

stwierdzenie: „Artystą jest ten, kto za

pomocą dzieł sztuki doskonali ludzi

moralnie”. Takie ujęcie sensu słowa artysta

wiąże się ze znacznym zawężeniem zakresu

jego znaczenia: w języku polskim artysta to

‘człowiek uprawiający jakąś dziedzinę

sztuki, tworzący w niej dzieła’. Konieczność

ich dodatniego wpływu etycznego na

odbiorców podkreśla się tylko w niektórych

prądach w sztuce (np. w literaturze

realistycznej II połowy XIX wieku lub w

socrealizmie).

Definicje perswazyjne (3)

• Drugi typ zmiany polega na tym, że bez zasadniczej

zmiany treści dokonujemy jej przewartościowania.

Przykładem jest definicja: „Logistyka jest to

oderwana od rzeczywistości i od doświadczenia,

bezprzedmiotowa logika”. Słowo logistyka w jednym

ze znaczeń określa logikę matematyczną, istotnie

mającą charakter abstrakcyjny, a zatem „oderwany”.

Z punktu widzenia metodologii naukowej jest to

całkowicie zrozumiałe, ale dla ideologa lub

publicysty, który chce oczernić z jakichś powodów

matematyków – może to być użyte jako element

perswazyjny – dopisuje on po prostu do definicji

elementy zawierające ocenę dokonywaną z punktu

widzenia „prostego człowieka”.

Definicje perswazyjne (4)

• Trzeci typ zmiany polega na zastąpieniu jednego

słowa przez inne, przy czym obiekt nazywany w

zasadzie jest ten sam, właściwie nie chodzi tu o

definicję, ale o zamianę, „podmienienie” słów

(zmianę opakowania bez zmiany zawartości). Np.

Gandhi redefiniował, zmienił całkowicie znaczenie

słowa parias (owo „stare” znaczenie to: ‘w Indiach:

człowiek z najniższej grupy społecznej, niebędący

członkiem żadnej kasty, pozbawiony wszelkich

praw’).

• Po tej zamianie (przykład w ćwiczeniu) miał kłopot,

co począć ze znaczeniem dotychczasowym, z

dotychczasową treścią: jak nazwać ową grupę ludzi

niebędących członkami żadnej kasy – wszak nadal

istnieli. Wymyślił w tym celu termin haridżanie

(mający pozytywne konotacje w przeciwieństwie do

wyrazu parias, haridżanie to dzieci Boga) i starał się

go upowszechnić.