Język jako narzędzie komunikacji

Etymologia

Instytut Dziennikarstwa

Uniwersytet Warszawski

31.03.2016 r.

Wyrazy abstrakcyjne

• Dość powszechnie przyjmuje się, że rzeczowniki

abstrakcyjne są w rozwoju języka późniejsze niż

konkretne. Oczywiście nie zawsze tak musi być,

ale na ogół taka jest właśnie kolej rzeczy. Nazwy o

znaczeniu abstrakcyjnym tworzone są najczęściej

od rzeczowników oznaczających pewne

przedmioty, przymiotników, czasowników.

• Np. rzeczownik sztuka, zapożyczony z języka

niemieckiego, pierwotnie oznaczał ‘kawałek

czegoś’ (sztuka mięsa, sztuka ciasta), a następnie

‘pojedynczy przedmiot (sprzedali trzy sztuki). W

XVI wieku wykształciło się znaczenie abstrakcyjne

‘przemyślny sposób postępowania’

(niezachowane w języku, mówiono wtedy np.

sztuką postępować), a z niego – w wieku XVIII –

znaczenie ‘dziedzina działalności artystycznej’.

Wyrazy abstrakcyjne cd.

• Dość prosty jest związek słów abstrakcyjnych wylew i

zawał z czasownikami, od których pochodzą, bardziej

skomplikowany jest związek słów podłość i powód z

ich podstawami. Podłość pochodzi oczywiście od

przymiotnika podły, a ten od wyrażenia

przyimkowego po dьlě ‘na długość, wzdłuż’. W

średniowieczu było mianowicie tak, że rzemieślnik na

wystawie swojego sklepu na najbardziej widocznym

miejscu umieszczał najlepszy towar, a podle niego

(obok, nieco dalej) trochę gorszy. Ten drugi był po

prostu gorszy, czyli podlejszy, tak też można

powiedzieć do dzisiaj: podłe wino, podły nastrój.

Dopiero w XIX wieku wykształciło się etyczne

znaczenie słowa podły, od tego okresu też częściej

zaczął być używany rzeczownik podłość (przedtem

rzadki, bo znaczący na dobrą sprawę tyle, co

‘gorszość’).

• Osobliwą etymologię ma też słowo powód. Pochodzi

mianowicie od wodzić, pierwotnie oznaczał zaś sznur

do prowadzenia (‘wodzenia’) konia, osła, byka itp.

Wyrazy konkretne

Dość prosta jest etymologia słów spodnie i

spódnica, warto pamiętać, że jedno i drugie

pierwotnie oznaczało męską / damską szatę

spodnią, nieco trudniejsze jest wyjaśnienie

etymologii takich słów, jak obraz i śmietana.

Pierwszy ma związek z czasownikiem

rzezać, obraz to było pierwotnie to, co

wyrzezano – odpowiada to zatem

współczesnemu słowu rzeźba. Śmietana

pochodzi od dawnego czasownika, którego

dzisiejsza postać to zmiatać – było to to, co

zmieciono, zebrano z mleka.

Zagadki

Słowo sierp
a) być może jest spokrewnione z

niemieckim scharf ‘ostry’.

b) ma ten sam rdzeń, co siepać.
c) pochodzi od pie. *serp.

Zagadki

Jeż
a) to słowo, którego pierwotne

znaczenie jest związane z
pożeraniem żmij.

b) jest spokrewnione ze słowem

jeżyna.

c) jest spokrewnione ze słowem

jeżyć.

Wyraz wapno

a) jest pochodzenia niemieckiego.

b) ma podobną strukturę słowotwórczą, jak

drewno i płótno.

c) w dawnym języku słowiańskim jako vapa

oznaczał m.in. ‘błoto’.

Słowo pikać

jest wyrazem dźwiękonaśladowczym.

jest podstawą m.in. dla wyrazu spiknąć się (z

kimś)

w XVI wieku (i później) oznaczało też ‘drżeć’.

Nazwa miesiąca maj

została zapożyczona z łaciny.

ma związek ze słowem majętny.

ma związek z rzymską boginią przyrody o

imieniu Maia.

Wiesław Boryś, słowniki etymologiczne

Przez wiele dziesięcioleci jedynym pełnym polskim

słownikiem etymologicznym było dzieło Aleksandra

Brücknera, wydane po raz pierwszy w r. 1927 i potem

wielokrotnie wznawiane. Znakomity w swoim czasie

słownik dziś jest już w znacznym stopniu przestarzały,

reprezentuje bowiem stan wiedzy etymologicznej z

początków ubiegłego stulecia […]. Etymologia polska i

słowiańska w ciągu XX wieku znacznie się rozwinęła

pod względem metodologicznym i materiałowym,

powstało wiele słowników etymologicznych

poszczególnych języków słowiańskich (obecnie tylko

język słowacki i macedoński nie mają oddzielnych

słowników), zaczęto wydawać słowniki odtwarzające

prasłowiańską wersję leksyki słowiańskiej […].

Ogromnie wzbogacona została baza materiałowa dla

polskich i słowiańskich badań etymologicznych,

powstało bardzo wiele słowników współczesnych,

historycznych i dialektycznych poszczególnych

języków słowiańskich. Nie bez znaczenia jest także

rozwój etymologii indoeuropejskiej.

Zagadki etymologiczne cd.

Która z nazw miejscowych nie pochodzi od

imienia osoby?

a) Warszawa
b) Wrocław
c) Radom
d) Gniezno
e) Poznań
f) Zakopane
g) Częstochowa
h) Gdańsk