Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków prawnych. Zdolność prawna jest atrybutem podmiotów prawa:
* osób fizycznych, którym służy od urodzenia (art. 8 Kodeksu cywilnego);
* Skarbu Państwa (art. 33 Kodeksu cywilnego);
* osób prawnych, którym jako jednostkom organizacyjnym, przepisy szczególne przyznają tę zdolność (art. 33 Kodeksu cywilnego);
* szczególnych kategorii jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym w ograniczonym zakresie ten atrybut nadają przepisy szczególne (art. 331 Kodeksu cywilnego).
Zdolność prawna jest na gruncie polskiego prawa niestopniowalna. Można ją mieć lub nie. Zakres, w jakim można z niej korzystać, definiuje osobny atrybut podmiotu prawa - zdolność do czynności prawnych.
Nabycie zdolności prawnej
Osoba fizyczna nabywa zdolność prawną z chwilą urodzenia; osoba prawna, co do zasady, z chwilą uzyskania osobowości prawnej; jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, uzyskują ją z mocy samego prawa w chwili powstania, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Doktryna przyjmuje, iż płód posiada zdolność prawną ograniczoną warunkiem, że urodzi się żywy. Płód posiada "kuratora brzucha" (curator ventris), który w jego imieniu dokonuje czynności prawnych niebędących rozporządzeniem ani zobowiązaniem, np. darowizny na rzecz płodu. Jeżeli dziecko urodzi się martwe czynność prawna jest nieważna od początku.
Utrata zdolności prawnej przez osobę fizyczną następuje z chwilą śmierci lub w następstwie uznania za zmarłego. Jednostki organizacyjne tracą zdolność prawną z chwilą likwidacji.
Zdolność do czynności prawnych – w prawie cywilnym zdolność do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych, czyli do przyjmowania i składania oświadczeń woli mających na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Innymi słowy, jest to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej (nabywania praw i zaciągania zobowiązań).
Zdolność do czynności prawnych jest szczegółowo uregulowana przez przepisy części ogólnej Kodeksu cywilnego.
Stopniowanie zdolności do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych może być pełna albo ograniczona, można jej również nie mieć w ogóle.
Pełną zdolność do czynności prawnych mają pełnoletnie osoby fizyczne (a więc nie wszystkie osoby fizyczne ją mają - odmiennie niż zdolność prawną, którą ma każda osoba fizyczna) oraz wszystkie osoby prawne. Co do zasady (art. 10 par. 1 k.c.) osoba fizyczna uzyskuje pełnoletność ukończywszy 18 lat. Warto jednak pamiętać, że - w świetle art. 10 par. 2 k.c. - małoletni przez zawarcie małżeństwa uzyskuje pełnoletność, której nie traci w razie unieważnienia małżeństwa. Stąd przesłanką pełnej zdolności do czynności prawnych jest pełnoletność, a nie wiek.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby małoletnie, które ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo, a także osoby, w stosunku do których obowiązuje postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego, wydane przez sąd w trakcie postępowania o ubezwłasnowolnienie.
Zgodnie z polskim prawem zdolności do czynności prawnych nie mają osoby fizyczne, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Następstwa braku bądź ograniczenia zdolności do czynności prawnych
Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest (co do zasady) nieważna.
Zasadniczo do ważności umowy, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Wyjątkami są:
* umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego,
* czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych oddanych osobie o ograniczonej zdolności do czynności prawnych przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego używania - wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania według ustawy nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego,
* czynności prawne, przez które osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych rozporządza swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej.
Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych dotyczących tego stosunku. Jednakże gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zgodą sądu opiekuńczego może stosunek pracy rozwiązać (art. 22 par. 3 kodeksu pracy).
Ubezwłasnowolnienie - częściowe lub całkowite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienie następuje w formie orzeczenia sądowego.
Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.
„ § 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności
prawnych, jest nieważna.
§ 2. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. ”
— art. 14 Kodeksu cywilnego
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
„ Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.”
— art. 17 Kodeksu cywilnego
„ § 1. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego,
zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.
§ 2. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.
§ 3. Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.”
— art. 18 Kodeksu cywilnego
Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów zawodowych, przy czym właściwy miejscowo jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jej pobytu.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, jej przedstawiciel ustawowy, prokurator. Krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego. Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletniości osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Kto zgłasza wniosek o ubezwłasnowolnienie działając w złej wierze lub działając lekkomyślnie podlega karze grzywny do 1000 zł.
Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz - w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana - biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.
Orzeczenie ubezwłasnowolnienia nie może nastąpić na czas określony. Obowiązuje ono aż do jego uchylenia albo zmiany. Sąd może z urzędu uchylić orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Ze względu na dobro osoby ubezwłasnowolnionej następuje więc przełamanie obowiązującej w postępowaniu cywilnym zasady skargowości.
Osoba ubezwłasnowolniona, która co do zasady nie ma możliwości podejmowania żadnych czynności z postępowaniu, może jednak sama zaskarżać postanowienia wydane w postępowaniu dotyczącym jej ubezwłasnowolnienia. Ma więc w tym względzie pełną zdolność procesową.
Dobra osobiste – chronione prawem dobra o charakterze niemajątkowym przysługujące każdemu człowiekowi (osobie fizycznej) a także osobom prawnym. Kodeks cywilny nie zawiera definicji dóbr osobistych poprzestając na ich przykładowym wyliczeniu. Katalog dóbr osobistych jest katalogiem otwartym.
Prawo cywilne do dóbr osobistych człowieka zalicza (art. 23 kc):
* zdrowie,
* wolność,
* cześć (godność i dobre imię),
* swobodę sumienia,
* nazwisko lub pseudonim,
* wizerunek,
* tajemnicę korespondencji,
* nietykalność mieszkania,
* twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską.
Przedstawiciele nauki prawa są zgodni co do tego, że ścisłej i wyczerpującej definicji tych dóbr nie da się sformułować, gdyż konstrukcja prawna tych dóbr odwołuje się do wartości moralnych, które mogą być różne oceniane i które ulegają ciągłym zmianom [potrzebne źródło].
Daje się zauważyć, że pod wpływem orzecznictwa sądów i doktryny prawa lista dóbr osobistych jest stale poszerzana - wskazuje się takie dobra osobiste jak:
* prawo do prywatności,
* prawo do spokoju (wolność od strachu),
* prawo do pozostawienia w spokoju,
* prawo do kultu po osobie zmarłej.