Anglikanizm

Trzeci wielki nurt pierwszej reformacji. Bezpośrednią przyczyną zerwania z Kościołem rzymskim była nieograniczona włądza królewska. Wbrew zakazowi królewskiemu szerzyć zaczyna się także przekład Biblii na język angielski. Niezbyt wielki wpływ miała reformacja luterańska, pod jej wpływem byli jednak Tomasz Cranmere i Tomasz Cromwell. Decydującą role w ukształtowaniu się niezależnego Kościoła anglikańskiego był Henryk VIII, który występował wcześniej w obronie starego porządku. Od Leona X otrzymał nawet tytuł defensor fidei. Za papieską dyspensą pojął on za żonę Katarzynę Aragońską, która była wdową po jego bracie. Ze związku tego brak było męskiego potomka, stąd postanowił on rozwieść się, by spłodzić z nową żona syna. Sprawa rozwodowa króla rozpoczęła się w 1527 roku. Uznał on dyspensę papieską za nieważną, przez co nigdy nie był prawowitym mężem Katarzyny. Po dymisji kancelerza, którego zastąpił Tomasz Morus, drogę na dwór królewski utorowali sobie Cranmere oraz Cromwell. Cranmere uznał, że papież nie może dyspensować prawa bożego zawartego w Pięcioksięgu. Za radą Cranmera w 1531 król zwołał generalne zebranie kleru angielskiego. Obwołany został tam najwyższą głową Kościoła angielskiego. Parlament zaś uchwalił posłuszeństwo kleru, zgodnie z którym tylko król może zwoływać synody, zaś uchwały synodalne wymagają potwierdzeń królewskich. Zabronione zostają apelacje do Rzymu, zaś kolejne synody zwołane przez Henryka VIII unieważniły jego małżeństwo z Katarzyną. Prymasem Anglii został Thomas Cranmere, który to oficjalnei rozwiązał w 1533 małżeństwo z Katarzyną i pobłogosławił nowe małżeństwo Henryka VIII. Z tego drugiego związku urodziła się późniejsza Elżbieta I. W 1533 papież ekskomunikuje Henryka VIII wraz z nową żoną oraz Cramnera. Potwierdza on także ważność pierwszego małżeństwa Henryka z Katarzyną. Parlament ogłasza również akt separacyjny, który uznaję króla za głowę Kościoła angielskiego, w pełni niezależnego od Rzymu. Początkowo Kościoł anglikański trzymał się tradycji katolickiej. Zachowany zostaję celibat, transsubstancjacja, spowiedź uszna, etc. W Księdze Królewskiej dochodzi do pełnej rekatolizacji. Sam Cromwell został spalony za anabaptyzm – herezja, a wraz z nim trzech katolików, którzy byli sądzeni jako zdrajcy – uznawali włądzę papieską nad Henrykiem VIII.

Po śmierci Henryka VIII władzę obejmuję Edward VI, w imieniu którego władzę sprawowała rada królewska. Reformacja w Anglii znalazła wtedy dogodne warunki do rozwoju. Regencja sprowadziła wielu doktorów protestanckich, Kalwina poproszono o radę na piśmie. Cramnere w 1548 wporwadził potem jednolity akt komuni świętej, w 1549 ogłasza on Modlitewnik powszechny na podstawie którego wprowadzono nową liturgię. Wprowadzono także nowy rytuał święceń biskupich. W 1553 roku ogłoszone zostaje nowe wyznanie wiary, ujęte w 40 arytkułów. Część została przejęta wprost z kalwinizmu. Zachowano jednak ustrój episkopalny.

W 1553 roku, po śmierci Edwarda VI, na tron wstępuje Maria Tudor, zwana Marią Katolicką. Dochodzi do restauracji katolicyzmu. Protestantów zaczęto represjonować, 300 z nich ścięto lub spalono, włącznie z arcybiskupem Cramnerem. Biskupi katoliccy zaczęli prześladować protestantów. Rozpoczęły się rozruchy antykatolickie. W 1558 roku umiera kardynał Reginald Paul oraz Maria Tudor.

Po śmierci królowej Marii Tudor parlament ogłasza królową Elżbietę pierwszą, córką z drugiego małżeństwa. Odeszła ona od polityki swojej poprzedniczki. Papież Paweł IV zajął wobec niej nieprzejednane stanowisko, co zmusiło królową do działania. Parlament brytyjski wznowił na jej żadanie akt supremacyjny. Do łask powraca zrewizowany Modlitewnik. Od urzędników państwowych i religijnych wymagano przysięgi na akt supremacyjny. Na miejsce biskupów katolickich wstawiono nowych, anglikańskich. Początkowo Elżbieta I stosowała tolerancyjna politykę wobec katolików. W 1562 Pius IV zabrania katolikom brania udziału w nabożeństwach anglikańskich, na co Elżbieta odpowiada represjami wobec katolików. Opracowane zostają 39 artykuły wiary. Anglikanizm staję się relgiią państwową, a wszyscy mieszkańcy zmuseni byli pod karą śmierci przysiąc na akt supremacyjny. Katolicy zostali odcięci od urzędów, a represje były krwawo tłumione. Katolików uznano później za zdrajców ojczyzny, co znacząco uszczupliło ich ilość.

Purytanie żądali, by protestantyzacja Kościoła anglikańskiego została dokończona. Żadali uniezależnienia Kościoła od Parlamentu i pełnej reformacji. W 1560 Knox ogłasza First book of discipline, która usuwała wątki katolickie z religii anglikańskiej.

W XVII wieku, gdy władza była w rękach Karola I Stewarta, dochodzi do dalszej protestantyzacji religii anglikańskiej. Wyniesiony przez Karola na pozycję prymasa namiestnik Irlandii uzyskuję silną władzę i niezależność od króla. Wzmacnia on represję przeciwko purytanom i prezbiterianom. Próba przeprowadzenia takich reform w Szkocji doprowadziło do zbrojnego powstania. Podobnie było w Irlandii. W 1642 doszło do wybuchu wojny domowej, kiedy do władzy dochodzi Olivier Cromwell. Parlament znosi wtedy episkopalny ustrój kościoła, a monarchia obalona. Konfesja Westminsterska wprowadza w Kościele anglikańskim ustrój kalwiński. Karol I zostaję starcony, a ustrój zmienia się na republikański. Nie trwało to jednak długo, w 1660 tron obejmuję na zaproszenie parlamentu Karol II Stewart. Kościół episkopalny zostaję przywrócony, a biskupów ordynowanych za czasów Cromwella postanowiono ponownie święcić. W 1662 parlament dokonuje rewizji Modlitewnika powszechnego i zobowiązał kler do nowego rodzaju liturgii. Na łóżu śmierci Karol II przechodzi na katolicyzm, a Jakub II, jego następca jest już katolikiem i próbuje on rekatolicyzować Anglię. Doprowadza to do obalenia w Anglii katolickiej dynastii Stewartów i w 1688 roku powołany na króla zostaję Wilhelm III Orleański – protestant. 1689 – ogłoszenie aktu tolerancji religijnej dla wszystkich form protestantyzmu. Monarchia wskutek rewolucji zostaję w Anglii ograniczona mocą parlamentu. Deklaracja Praw ogłasza także, żę panujący w Anglii przysięga na wierność Kościołowi anglikańskiemu, król musi być członkiem tego Kościoła. Życie religijne zostaję w pełni upaństwowione, Kościół anglikański stał się instytucją państwową, dochodzi także do skostnienia życia religijnego.

Metodyzm

Był reakcją analogiczną do pietyzmu, który koniec końców wykreował nową, oddzielną religię. John Wesley powróciwysz do Oxfordu przyłączył się do małej grupy założonej przez jego młodszego brata. Przestrzegano tam niektórych reguł wspólnoty mnichów katolickich. W latach 1736-37 Wesley wyjechał do Georgii na misję, która nie zakończyłą się powodzeniem. W Londynie podczas spotkania braci morawskich objawia się Wesleyowi jego misja. Zaczyna głosić on usprawiedliwienie przez wiarę. Kładł nacisk na odrodzenie się w duchu Chrystusowym, modlitwę, zakaz picia alkoholu, czy spowiedź powszechną. Ruch Wesleya był niechętnie widziany przez oficjalny Kościół i władzę. George Whitefield wygłosił kazanie do górników pod Bristolem, grupą, którą nie zajmowali się biskupi anglikańscy. Do czasów Jerzego III metodyści byli poddawani prześladowaniom i szykanom. Metodyści rozpowrzestrzeniali się w Stanach Zjednoczonych po uzyskaniu niepodległości. Po obaleniu anglikanizmu jako oficjalnej religii w Stanach, powstaję w niezależny Kościoł metodystów.

Kwakrzy

George Fox odbył podróże misyjne do Indii, Amerykii Północnej oraz Europy zachodniej, gdzie zdobywał przyjaciół. Kwakrzy zrywają w 1651 roku z kościołem państwowym. Fox odrzuca dogmaty, sakramenty, symbole wiary oraz Kośiół. Główną treść religii widział w wewnętrznym świetle, oświeceniu przez Chrystusa oraz pobożności. Służba boża została ograniczona do milczącego rozmyślania, w życiu moralnym zaś przyjęty został surowy rygoryzm, odrzucono przysięgi, służbę wojskową, wszelkie rozrywki. Rozwinięto akcję oświatową i charytatywną. Naukę grupy ostatecznie skodyfikował Robert Berkley. Grupa rozszerza swoje wpływy w Anglii oraz Ameryce Północnej, gdzie działają Fox oraz William Penn. Penn zakłada kolonię Pensylwania, gdzie zagwarantował pełną swobodę religijną.

Baptyści

Ruch pojawia się pod koniec XVI wieku, przewodzili mu Smiths oraz Helwys. Z powodu prześladowań przenieśli się do Holandii na początku XVII wieku. Czołowymi postaciami baptyzmu są John Bunyan, czy William Carey. Zarysowuje się od początku podział na baptystów powszechnych oraz wybranych. W 1635 pastor Williams zakłada w Road Island niezależne państwo baptystyczne. Obowiązywała tam pełna tolerancja religijna. Wzór Road Island był punktem odniesienia dla kolejnych stanów, które powstawały. Był także punktem odniesienai dla twórców koncepcji konstytucji amerykańskiej. Baptyści byli także pionierami misji chrześcijańskiej. Carey w 1792 zakłada Baptystyczne Stowarzyszenie Misyjne. Baptyzm głosi chrystocentryzm, indywidualizm przeżycia religijnego, obowiązek chrztu dorosłych, antysakramentalizm, kongregacjonalizm Kościoła baptyjskiego.