Gnoza (gr. gnosis) – wiedza, wysoce filozoficzna; później chodzi o wiedzę dotykająca transcendencji, doświadczenie metafizyczne.

Hermetyzm – gnostyczny kierunek antyczny.

Gnoza jest wyrazem ówczesnego, ascetycznego stosunku do świata. Jest poszukiwaniem czegoś wykraczającego poza świat materialny. Znajduję się w nim bóg, który jest spoza świata, silny dualizm światła i cienia. Gnostycy uważali, że kosmos jest niedoskonały.

Gnostycyzm – gnoza w ujęciu judeochrześcijańskim.

We współczesnej nauce zaciera się różnica pomiędzy gnozą, a gnostycyzmem. Gnoza jest tu odrębnym fenomenem religijnym. Nie jest to spojrzenie starożytnych, jak i chrześcijan. Hermetyzm był dla chrześcijan czymś zupełnie innym, niż gnostycyzm.

Źródła gnozy były poszukiwane w buddyzmie, hinduizmie, religiach irańskich.

Na początku n.e. żydzi nie posiadają własnego państwa, próbują reaktywować swój kraj. Esseńczycy tworzą koncepcje eschatologiczną, zgodnie z która nowy Izrael powstanie nie w rzeczywistości ziemskiej. Przekonania o bliskim końcu świata były szeroko obecne wśród ludu bliskiego wschodu.

Żydzi dopracowali się własnej koncepcji czasu, gdzie istnieje wątek świętej historii, która dąży do specyficznego końca poprzez szereg przemian.

Esseńczycy wytworzyli także soteriologiczną koncepcję władzy, władca o charakterze mesjańskim. Opisywany są także synowie światłości i ciemności. Eschatologiczne starcie jest starciem potomstwa ducha światła z potomstwem ducha ciemności.

Koncepcja królestwa bożego polega na królestwie leżącym daleko od świata, odejście od królestwa na ziemi.

Świat zmysłowy jest światem bez prawa. Prawo odnosi się do świata, który zrealizuję się w nowej rzeczywistości. Prawo realizuje się w człowieku, nie odrzucają oni prawa mojżeszowego.

Podkreślany jest stale związek z Izraelem. Naród wybrany jest najważniejszy, a królestwo jest przygotowane dla niego.

Świat się zepsuł, ale zostanie uratowany w nowym wymiarze. Dla gnostyków świat nie jest już możliwy do naprawy.

Idea sophii jako rodzaj istnienia/emanacji, która pełni istotną rolę w procesie tworzenia, to ona go stwarza. Jest potem utożsamiana z JCH, jak i Logosem. Prawo zostaje odczytane z nowej perspektywy. Wszystko się kiedyś rozpadnie i jest przez to marnością.

Apokryfy mówiące o niebiańskich podróżach w celu zdobywania wiedzy. Powstały już na początku nowej ery. Jest to spełnienie wymogów prawa w wymiarze wewnętrznym. Wątek podróży jest istotnym w wątkach gnostyckich.

Samarytanie uważali się za potomków Namascesa. W latach 722/721 Asyryjczycy postanowili przesiedlić miejscową ludność żydowska, właśnie Samarytanie mieli być ludnością napływową, która miała zastąpić ich miejsce. Mieli oni nawrócić się dzięki pladze lwów napadających na domostwa. J. Fossum uważa, że wiele elementów wiary samarytańskiej wskazuje na mozaizm, wczesne stadium judaizmu. Możliwe więc, że są to żydzi, którzy przetrwali w niezmienienionej rzeczywistości religijnej.

Samarytanie niezwykle chętnie zakładają nowe ruchy religijne. Wznosili posągi różnych bogów, odeszli od mozaizmu.

Za ojca gnozy uważa się Szymona Maga, który był Samarytaninem. Justyn, również Samarytanin, pisze o nim, że działał on w czasach Klaudiusza i był czczony jako pierwszy bóg. Wędrowała z nim Helena, była prostytutka, która miała być wcieloną siła myślową. Ireneusz pisał, że Szymon uważał się za najwyższą sile i miał się on za Chrystusa. Szymon miał odrzucić stworzenie oraz prawo. Szymon miał wzlecieć nad Forum Romanum, ale Piotr go stamtąd strącił. Szymon miał poprzez wzlot wniebowstąpić. Szymon mówi o sobie jako stojącym. Postawa stojąca jest charakterystyczna dla boga. Bóg jest stojący, gdyż jest to postawa pełnej wolności. Stanie jest też wyrazem najwyższej mądrości. Szymon Mag jest także uważany za patrona symonii.

Bezpośrednim następcą był Dozyteusz. Miał on także wyruszyć do Rzymu. Jest u niego obecna silna opozycja wobec świata oraz prawa. Utożsamienie z bogiem sprawia, że bóg jest tylko jeden. Nie ma Demiurga, świat jest zbudowany przez złe anioły. Przerost hierarchii anielskiej jest szeroko obecny w myśli gnostyckiej.

Wspólnoty judeochrześcijańskie były początkowo niezwykle liczne. Zamykały się na chrześcijaństwo z chwilą zrobienia z JCH boga. Im mocniejsza jest koncepcja trójcy, tym mniej żydów w gminach chrześcijańskich.

Edionici – żydzi, którzy uważali JCH za proroka, ale nie syna bożego. Nie uznawali pięcioksięgu w całości, ale dualistyczne fragmenty. Uznawali jedną z wersji ewangelii Mateusza. Ważna postacią był dla nich Jan Chrzcicel. Wierzyli oni w dwa królestwa (dobre i złe) oraz dwa okresy (złego ducha, a potem przejmującego świat dobrego). Stad też dwie drogi człowieka. Idea syzygi – każdemu dobremu prorokowi odpowiada zawsze zły. Odrzucali naukę Pawła, jako tego, który znosi prawo wbrew JCH.

Menandr – działał w syryjskiej Antiochii. Miał nauki podobne do Szymona. Miał koncepcję stworzenia świata przez niższych aniołów. Brak u niego pierwszej siły myślowej. Wprowadza postać JCH jako gnostyckiego zbawiciela. Podział na dobrych i złych. Był wegetarianinem.

Cyrynt – wątki Wielkiej Bogini. Pojawia się chrystologia o charakterze dochetycznym. Jest to przekonanie o iluzoryczności ciała JCH. Na zwykłego człowieka – Jezusa, zstępuję podczas chrztu Chrystus. Inna koncepcja to wy-emanowanie Chrystusa z ciała Marii. Był także przedstawicielem przekonania zwanego mesjanizmem materialnym. Wspólne uczty religijne mogą doprowadzić do jakiegoś zbawienia. Oczekiwał także paruzji. W czasie uczt uczniowie mówili, że królestwo już nadeszło.

Tartokrates – ojciec Epifanesa. Działał za panowania Hadriana (115-138) w Azji Mniejszej. Uważał JCH za wzór, nie za zbawcę. Wiara i miłość jako warunki niezbędne do zbawienia. Wprowadził synkretyczny kult obrazów. Posiadał wyjątkową estymę do Piotra i Pawła, których funkcję uważał za podobną do JCH. Uważał, że zbawienie jest niedostępne dla podległych archontom.

Bazylides – działał w Aleksandrii, uważał się za chrześcijanina. Działał za Hadriana i Antonina Piusa. Był Egipcjaninem lub Syryjczykiem. Spędził też trochę czasu w Persji. Posługiwał się jakąś ewangelią oraz Egzegetica. W jego kościele pisane były także psalmy. Wprowadza Pleromę – pełnię gnostycką, rozpisuję ją na 365 mocy anielskich. Chrystus miał wstąpić w Jezusa, na krzyżu zaś miał umrzeć Szymon Cyrenajczyk. Zbawiciel gnostycki nie może cierpieć. Ciało podlega Demiurgowi. Jego szkoła przetrwała do IV wieku.

Marcjon – założył własny kościół. Miał pochodzić z Azji Mniejszej. Był armatorem statku, ojciec zaś miał być biskupem chrześcijańskiej gminy, działał w Efezie i Smyrnie. Polikarp mówił o nim jako pierworodnym synu szatana. W Syrii miał założyć gminę chrześcijańską z własnych funduszy. Synod usunął go po pewnym czasie. Silny podział na boga zbawiciela i boga prawa. JCH umrzeć miał od boga prawa – Demiurga. Odrzuca on nauki starego testamentu. Stworzył on własny kanon – 10 listów Pawła, część ewangelii Łukasza. Uważał za złe ciało, jak i duszę. Odrzucił on wszelką mitologię. Prawo Mojżesza zostało odrzucone na mocy licznych argumentów.

Walentyn – urodził się ok. 100 roku w Egipcie. Przyjął on chrześcijaństwo. Ok. 140 roku pojechał do Rzymu. Został wykluczony tam z gminy jako heretyk. Zmarł po 160 roku. Pisał niezwykle dużo kazań, psalmów, listów. Miał być twórcą Ewangelii Prawdy, Ewangelii Filipa. Mity zawarte w tekstach były ze sobą niepowiązane. Pleroma składała się z 30 peonów. Najważniejsze były cztery pary.

Szkoła anatolijska i italska gnostycyzmu. Anatolijska uważała, że Chrystus wszedł w Jezusa podczas chrztu, italska zaś, że Chrystus był w Jezusie od początku istnienia ciała.

Gnoza aleksandryjsko-syryjska (wyżej) oraz irańska (manicheizm).

Większość gnostyków uważało się za chrześcijan, manichejczycy zaś uważali się za członków innej religii.

Obecność w micie kosmologicznej Sophii jest specyficzne dla gnozy aleksandryjsko-syryjskiej.

W Pleromie musi powstać pęknięcie, dzięki której stworzony zostanie Kosmos. Sophia jest ostatnim elementem oddoady, jest ostatnim eonem. Eony działają jak hierarchia anielska, system emanacyjny jest stały, przekaz dokonuję się systematycznie, z poziomu na poziom. Sophia wyrywa się do najwyższego Ojca, wchodzi w jego otchłań. Zdobyta wiedza jest wiedzą destrukcyjną.

Horos – granica gnostycka Pleromy. Często jest utożsamiany z krzyżem. Jest ona ochroną dla Pleromy. Sophia, która wypadła poza granicę, zapomina o tym, kim jest. Chrystus miał za zadanie pomóc przypomnieć sobie Sophii kim jest. Z niej rodzi się także Demiurg. Z reguły Demiurg nie wie ani o najwyższym bogu, ani o swojej matce. Myśli on o sobie jako najwyższym, dlatego stwarza świat. Bóg stwarzający świat w ST ma być właśnie Demiurgiem. Czasem zwany jest Jajdabą. Bóg ten stwarza sobie najpierw archontów. Są oni jego aniołami i stwarzają oni kosmos. Najpiękniejszą formą jest Antropos. Na jego wzór stwarzają golema – Adama. Musi on pełzać, gdyż nie jest on w stanie stać. Iskra najwyższego ojca zostaje przesłana do golemicznej postaci, dzięki czemu Adam wstaję i nabiera ludzkiej postaci. Iskra ta łączy go z tym co jest poza światem. Człowiek zatraca pamięć o swoim boskim pochodzeniu. Sophia jest zawsze podwójna – niebiańska i ziemska (upadła); jest zarówno boska, jak i ciemna, mroczna. Szymon Mag znajduję Sophię w Helenie i ją zbawia. W większości jednak mitów pozostaję ona zgubiona, nigdy nie wyjdzie poza horos. Wraz z kolejnymi pokoleniami światło w człowieku zostaje rozdrobnione, stąd zakaz kolejnego rozmnażania. Gnostycy unikali wchodzenia w otwarte konflikty, szczególnie zbrojne.

Za znalezienie wiedzy odpowiedzialny jest zbawiciel. Zbawicieli w gnostycyzmie jest wielu, to ci, którzy niosą gnozę. To wszyscy Ci, którzy sprzeciwiają się Demiurgowi. Kain jest osobą, która wie, stąd ukaranie go przez Demiurga. Gnostyk zbawia się sam, rolą zbawiciela jest pokazanie ścieżki, nie zaś ofiara. Ma za zadanie pokazać obcość gnostyka w świecie. Zbawiciel istnieje na dwóch poziomach; salvator salvandius oraz salvator salvatus (salvator zbawiony, sam się już zbawił). Zbawiciel schodzący poprzez kręgi archontów przybierając odpowiednią formę, by ukryć się przed każdym z archontów. Powstały ciągi zaklęć magicznych, dzięki którym człowiek uciekał spod mocy archontów w ich kręgach.

U Pawła człowiek jest trójdzielny: cielesność (soma, hyle), dusza (psyche z cała swoją ambiwalencją) oraz poziom umysłu/ducha (nous, pneuma). Pneuma łączy człowieka ze światem najwyższym, dzięki niej może doświadczać religii. Wg gnostyków nie w każdym człowieku znajdują się wszystkie trzy elementy, lecz ludzie, którzy reprezentują każdy z tych poziomów i tylko jeden poziom. Mamy somatyków, do których nigdy nic nie dotrze (np. poganie). Świat nie jest rzeczą ważną, gdyż i tak upadnie, nie da się go uratować. Psychicy to w większości chrześcijanie, którzy uznają JCH, ale i tak nie dostapią zbawienia. Pneumatycy to ludzie, którzy dostąpią zbawienia, są to wąskie kręgi gnostyków. Są to ludzie skupieni na sobie, oddzieleni od świata. Znajdą swojego zbawiciela, a raczej on ich znajdzie. Zbawiciel udzieli im odpowiednich pouczeń, pneuma się w nich rozbudzi, nauczą się odpowiednich zaklęć. Niezbędne jest odrzucenie ciała oraz psychiczności. Trzeba stać się czystym duchem. Brak tu integralności w człowieku. Ciało pochodzi od Demiurga, pneuma pochodzi od najwyższego ojca, psyche pochodzi od Sophii. W komnacie małżeńskiej dochodzi do spotkania pneumy za granicą horosu z cząstką, która na niego oczekiwała w pleromie.