John Milton Raj utracony
Wstęp - Wiersz:
wytłumaczenie powodu, dla którego w dziele tym nie stosowano rymów; jest przez to nawiązaniem do antycznej sztuki pisania (jak np. Homer i Wergiliusz); brak rymów wydać się może wadą tylko prostaczkom; jest pod tym względem utworem innowacyjnym (w literaturze angielskiej zawsze rymowano poematy bohaterskie);
Księga pierwsza:
prośba do Muzy, Ducha św. o natchnienie i pomoc w opisaniu grzechu pierworodnego i odwiecznej walki dobra i zła;
przyczyną zła jest szatan, który pod postacią węża podstępem usidlił prarodziców;
Szatan (Lucyfer) i jego wojska byli niegdyś aniołami, jednak przeciwstawili się Bogu za co zostali strąceni w dół („w bezdenną zgubę żaru i ruiny ohydnej”);
przez 9 dób Lucyfer („niosący światło”) i jego wojska leżeli nieprzytomni po upadku wśród ognia; czekała go gorsza kara niż śmierć (był nieśmiertelny) - utracił dostęp do raju; Szatan rozgląda się i widzi piekło: rozległy loch, ogień, ciemność widoma, smutek i cienie bolesne, beznadzieja, nigdy niekończąca się męka, odrzucenie od Boga; znajduje się 3 razy głębiej niż odległość od bieguna ziemi do jej środka;
Szatan dostrzega swego kompana Belzebuba (drugi po nim) ; zwraca do niego, nie może go poznać z powodu przemiany (w górze byli aniołami - teraz strąceni przez piorun Boga); Szatan mimo klęski nie wyrzeka się buntu i nadal jest przeciwny Bogu (butnie planuje atak); „Do tego mnie nigdy gniew ani przemoc Jego nie przymuszą: bym bił pokłony i błagał o łaskę zgięty kolanem czcząc potęgę boską (…)” - bunt lepszy niż służba, nawet jeśli oznacza upadek; ogłasza, że wojna z dobrem się dopiero zaczęła (wewnętrznie jednak cierpiał);
Belzebub zauważa, że mimo druzgocącej porażki armia Szatana może się po pewnym czasie odrodzić; złorzeczy Bogu, ponieważ okazał się Wszechmocny - pozostawił im dawne moce i siłę, aby służyły wiekuistej karze; jedyną pociechą jest dalsze czynienie zła i stawianie oporu (obracanie dobra w zło);
Szatan ogłasza, że będzie stawiał nadal opór i dążył do czynienia zła (goryczy dla Boga); podkreśla, że wojska anielskie cofnęły się już do nieba; radzi, aby udać się na pustkowie piekielne (w miejscu gdzie leżą jest morze ognia); pragnie zwołać naradę - chce zebrać wojska, uderzyć w Boga biorąc siłę z nadziei i rozpaczy;
Szatan leżąc na powierzchni morza ognia przypominał swym ogromem: Tytana, Briareusa, Tyfona lub Lewiatana; gdyby nie wola Boga nie miałby jednak możliwości opuścić to więzienie (została mu wrócona wolność); jego czynienie zła (potępienie własne) jest więc wolą Boga i służy okazaniu jego miłości i litości;
Lucyfer dźwiga się z jeziora i odlatuje; osiada na „stałym ogniu” (lawa); w ślad za nim podąża Belzebub; cieszą się, że jak bogowie o własnych siłach wyszli ze Styksu;
Szatan wyrzeka się przebywania w Niebie, a w zamian przejmuje panowanie nad Piekłem; twierdzi, iż są tutaj bezpieczni, bo Bóg nie będzie się upominał o tą przeklętą krainę; chce potęgą intelektu przekształcić „piekło w niebiosa, a niebiosa w piekło”; woli być władcą w piekle, niż sługą w niebiosach; duma nad towarzyszami leżącymi w Styksie (chce ich wezwać);
Belzebub mówi Lucyferowi, że na jego głos powstaną i ożyją zastępy szatańskie;
Szatan podchodzi do brzegu; rzuca za siebie tarczę, która zawisa jak Księżyc (oglądany przez Galileusza); wspiera się na olbrzymiej włóczni i woła do swych Legionów leżących gęsto w ogniu, aby powstały lub na wieki już leżały w tym miejscu;
na jego słowa przebudzili się, ocknęli i zlecieli do niego (jak szarańcza wezwana przez Mojżesza by niszczyć Egipt - plaga); potępieni aniołowie byli niezliczeni; na znak dany przez Szatana włócznią osiedli na lawie; tłum większy od wszystkich ludzi północy zbliżył się do niego;
po rebelii ich imiona zostały wykreślone z Księgi Życia - nowe nazwy nadadzą im dopiero ludzie, którzy będą ich czcić pod postaciami bożków (np. złotego cielca) - Bóg na to pozwoli, by wystawić ludzkość na próbę;
zwrot do Muzy, aby pomogła opisać najważniejszych upadłych aniołów (w kolejności od najważniejszych);
pierwsza grupa (najważniejsza) - bożkowie pogańscy:
Moloch - domagał się ofiar z ludzi (dzieci); czczony przez Ammonitów (w Raabie, Argob, Baszanie, aż po rzekę Arnon); podstępem nakłonił króla Salomona, by wzniósł mu świątynię przy świątyni bożej; przemienił dolinę Hinnomu w swój gaj zwany odtąd Tofet lub Gehenną (piekłem);
Ghemos - czczony przez Moabitów (od Arer po Nebo, na południe od Abarim, w Hesebon i Horonaim, po dolinę Sibma, w Eleale, po Morze Martwe); pod imieniem Peor kusił Izraelitów orgiami rytualnymi; wygnał go Jozjasz;
Astarte (Isztar) i Baal - czczone przez Babilończyków i Asyryjszków; bóstwa żeńskie i męskie (mogły jednak zmieniać płeć i kształt); lud Izraelski często skłaniał się do ich kultu (porzucając Boga za co był karany);
Astoret (zwana przez Fenicjan Astarte) - bogini czczona w Sydonie (półksiężyc); za panowania „króla wielożennego” wzniesiono jej świątynie na Syjonie;
Tammuz - czczony w Libanie; co roku dziewice opłakiwały jego ranę (rzeka Adonis spływała jego krwią); obalona przez Ezechiela za Judy;
Dagon - pół-człowiek, pół-ryba; jego posąg został zniszczony przez wniesioną do jego świątyni Arkę Przymierza; świątynia w Azotus; kult w Palestynie;
Rimmon - kult w Damaszku; gdy zginął „król trędowaty” oddający mu cześć, kult jego przejął Achaz, który przekształcił ołtarz Boga w jego świątynię;
bogowie staroegipscy (Izyda, Ozyrys, Horus) - kult pod postaciami zwierząt; Izrael oddawał im cześć pod postacią cielca (trzykrotnie) pod górą Horeb, w Bethal i Danie; Bóg ukarał Egipt ostatnią plagą - śmiercią pierworodnych;
Belial - bóstwo nieprzydatności, bezprawia, zła, książę piekieł; najbardziej sprośny; nie stawiano mu ołtarzy, nie składano ofiar; króluje w zbezczeszczonych świątyniach (np. gwałt synów Heliego), w miastach tonących w zbytku i bezbożności (np. Sodoma, Gabaa);
inni (mniej ważni):
bogowie Jonów - dzieci Jawana brane za bóstwa;
bogowie greccy - Tytan (syn Nieba) z potomstwem, władzę odebrał mu Saturn, zaś jemu Jowisz; kult najpierw w Idzie, Krecie, potem Olimp, Dodona rozpowszechnił się szybko;
Szatan wzbudza w nich nadzieję; podtrzymuje ich męstwo i rozwiewa obawy; nakazuje rozwinąć chorągiew (czyni to Azazel); rozległa się pieśń wzywająca do boju; zabłysnęły włócznie, hełmy; zbuntowani wydali straszliwy okrzyk, rozwinięto proporce (10 tys.); muzyka wzbudza męstwo i uspokaja tłum odpędzając trwogę; formuje się falanga;
Lucyfer dokonał przeglądu wojsk, przeliczył je; posiadał tak wielką armię, że nie mogła równać się z żadną potęgą wojskową człowieka (ani bohaterom spod Troi czy Teb, ani Anglikom i Bretonom itd.);
wojska bały się swego dowódcy; mimo porażki zachował część godności i postawy archanioła (dumnie górował, choć przyćmiony jaśniał wśród innych); ma bruzdy na twarzy (po piorunie), wzdycha (wyrzuty sumienia), jest blady; widzi, że jego wojska utraciły dużo z dawnej świetności (wie, że jest to jego wina);
Szatan próbował trzy razy przemówić, lecz przeszkadzały mu w tym łzy; w końcu jednak wygłosił mowę; tłumaczy przyczyny przegranej tak potężnej armii: Bóg nie pokazywał swej prawdziwej mocy; teraz wiedzą jak silny jest naprawdę. Nie chce nacierać na Boga, lecz jeśli on zaatakuje ich będą walczyć. Proponuje działać podstępem i kłamstwem (potajemnie); chce wykorzystać fakt, że Bóg ma zaraz zacząć stwarzać świat i osadzać w nim stworzone przez się istoty; proponuje zwołać wielką radę i wypowiedzieć wojnę otwartą lub tajną;
propozycja ta została zaakceptowana (podniesiono miecze); zbuntowanych ogarnęła wielka wściekłość wobec Boga;
niektórzy pod przewodnictwem Mammona (pieniądz, zysk - najniższy w hierarchii) udali się przekształcić pobliski wulkan w obóz lub szaniec dla Szatana, a przy okazji wydobywają złoto i klejnoty; wznoszą ogromną budowlę - kunsztownie ozdobioną i pokrytą złotem, wyłożoną kamieniem; lampy zawieszono jak gwiazdy za pomocą magii (ogromna światłość);
architekt tej budowli znany był w Grecji pod nazwą Mulcibera (Jowisz strącił go z Niebios na Lemnos);
stolica Szatana została nazwana Pandemonium; heroldowie ogłaszają, że tam odbędzie się narada Szatana i jego przywódców;
dzięki temu, że złe duchy mogą się kurczyć, wszyscy pomieścili się w salach przygotowanych przez Szatana na naradę (w środku nadal jednak pozostają potężni i wielcy); po odczytaniu „listy obecności” zaczęły się obrady;
Koniec księgi pierwszej.
4