Szymon Szymonowic Sielanki - opracowanie Janusza Pelca
IV. Sielanki
Popularność form sielankowych w literaturze XVI i XVII wieku.
Karierę robią różnorodne formy literatury sielankowej, w postaci lirycznej i dramatycznej (lit. hiszpańska, portugalska). We włoskiej modnym był dramat pastoralny, pieśni pasterskie, romans pasterski, sielanki w formie dialogowej. Wśród autorów włoskich międzynarodową sławę zyskał Sannazzaro (Arkadia, Ecclogae piscatoriae). We Francji utwory sielankowe pisują poeci Plejady i późniejsi twórcy. W Anglii poezję sielankową uprawiają Philips Sidney, Edmond Spencer. W Hiszpanii powstają romanse pasterskie: Diana Jorge de Montemayora, Galatea Miguela de Cervantesa. We Francji powstaje ważne dzieło: powieść pasterska Astrea Honore d'Urfe.
Cechą łącząca formy sielankowe jest postawa wobec świata. Polega na apoteozie prostego żywota na łonie przyrody, powrotu do pierwotnej natury. Innym wyróżnikiem jest kostium pasterski, wiejski lub łowiecki, jego odmiana: rybacki bohaterów oraz sceneria życia na łonie natury, najczęściej pasterska, wiejska.
Na gruncie polskim pierwszym obszerniejszym utworem sielankowym były Skotopaski Stanisława Porębskiego. Utworami sielankowymi Kochanowskiego są: łacińska elegia 9 ks. I, panegiryki Dryas Zamchana i Pan Zamchanus, wiersz wydany z Odprawą… Orpheus Sarmaticus. Sielankowy, ale tylko charakter ma Pieśń świętojańska…
Tradycja Wergiuliszowa
Tekstami nawiązującymi do Bukolik są panegiryczne eklogi łacińskie (II poł. XVI w.) Grzegorza z Sambora i Andrzeja Schoneusa. Na polski przetłumaczył Jan Chacy Kmita Pasterskie Publiusza Wergiliusza Marona rozmowy i stworzył przeróbkę łac. utworu Adriana da Corneto pt. Łów Dyjanny.
Stosunek do tradycji literackiej
Wzór
Teokryt - nawiązanie do ogólnego wzorca poezji teokrytejskiej, w przejmowaniu licznych motywów, w postaci tłumaczeń i parafraz obszerniejszych fragmentów lub całych utworów.
Podobnie korzysta z Bukolik i Owidiuszowskich Metamorfoz.
Sielanki świadczą o szerokim zakresie lektury autora, odnaleźć można tu:
echa hymnów Kallimacha, wierszy Safony, Argonatyki Apoloniosa z Rodos.
Nawiązuje do tradycji antycznych i humanistycznych epitalamiów
Wierzby - łac. utwór Sannazzara Salices (pomysł na tytuł, romans satyrów z nimfami, kopia obrazu przemiany lekkomyślnych nimf w wierzby)
Folklor rodzimy - Kosarze (przekład X idylli Teokryta): „piórko z czapką”, „gładka skórzanka na nodze”.
Czary - idylla II Teokryta, Szymonowic lokalizuje treść w rodzimym środowisku polsko-ruskim.
Polonizacja bohaterów i wypowiedzi - Alkon (idylla XXII), wojownik grecki Lince przemawia stylem szlachcica.
Struktura
Forma dialogu pasterzy, wieśniaków, ludzi czy bóstwa zw. z przyrodą lub monologu wprowadzonej postaci, będącej często porte-parole autora. Mimo ram dialogowych w sielankach teokrytejsko-wergiliańskich są one gatunkowo zdominowane przez czynniki lityczne bądź opisowe, rzadziej dramatyczne.
Występuje tu dialog pieśniowy - wystąpienia dwu/kilku śpiewaków przeplatające się.
Podmiot mówiący tam gdzie przyjmuje funkcję lirycznego `ja' wykazuje jednak pokrewieństwo z konstrukcją podmiotu lirycznego liryki czarnoleskiej, widac to w kunsztownym słownictwie miłosnym jak i w typie refleksyjności, posługującej się przysłowiem, sentencją, aforyzmem.
Funkcja pieśni
Nadają ton, eksponują przewodnie myśli, idee. Pouczają ludzi, by żyli zgodnie z porządkiem natury. Pieśń to towarzyszka i przewodniczka.
Szymonowic - kodyfikator
Poeci polscy XVII i XVIII uznali go za polskiego inicjatora i pierwszego kodyfikatora sielanki jako gatunku literackiego.
Idea
Nawiązuje do spopularyzowanej w poezji polskiej przez Kochanowskiego horacjańskiej koncepcji aurea mediocritas. Idea poprzestawania na swoim znajduje wyraz w pochwale cichego, spokojnego żywota we własnym zakątku, pochwale pracy, korzyści z niej wypływających.
Simonides jest drugim po Kochanowskim horacjaninem poezji polskiej.
Śladami Kochanowskiego idzie Simonides przy konstruowaniu formy wierszowej Sielanek -swoboda toku składniowo-intonacyjnego, uniezależnienie od granic wiersza. Często posługuje się przerzutnią i klauzulową i średniówkową. Przestrzega jednolitości akcentowej w klauzuli, używa rymów żeńskich, 1,5zgłoskowych, dokładnych.
Stosunek do współczesnej poecie rzeczywistości
Utwory wchodzące w skład zbiorku dzielą się na konwencjonalne i realistyczne, ten drugi typ reprezentują Żeńcy i Kołacze. Oba typy adresowane były do aktualnej rzeczywistości. Autor był bacznym i wnikliwym obserwatorem. Dostrzega piękno obyczajów ojczystych i krajobrazu. Interesują go zagadnienia polityczne, społeczne (problemy etyki).
Autor w aktywnym stosunku do rzeczywistości pokazuje moralizującą tendencję zawartą pośrednio lub bezpośrednio w treści wypowiedzi (Kołacze, Zalotnicy - tu ton pogodnej afirmacji). W większości jednak sielanek uwidacznia się negacja pewnych przejawów życia, złych obyczajów i postępowania ludzi. Charakterystycznym jest takie wykorzystanie sielankowego mitu złotego wieku (przedstawionego w Metamorfozach) do wyrażenia przestrogi ludziom współczesnym, popartej zgubnym przykładem tych, co zmarnowali niegdyś swe szczęście złą wolą, brakiem rozwagi. Mamy tu ogólną skargę na złe teraźniejsze czasy.
Jako jednostka, poeta czuje się po śmierci Zamoyskiego coraz bardziej obco wśród zmieniających się warunków i otoczenia.
W Kołaczach przedstawiających panoramiczny obraz obyczaju weselnego, przede wszystkim szlacheckiego, elementem dydaktyzmu jest przykład nieszczęsnego końca Adonisa i Akteona.
W Dziewce odnajdziemy pogodny morał, ukazujący głębszy sens życia, które nie składa się z samych przyjemności, posiada dobre i złe strony (char. motyw w erotycznych sielankach).
W Wierzbach sens morału jest prosty - swawola nie przynosi korzyści. Tu pojawiają się elementy autobiograficzne: akcent skargi na niewdzięcznego słuchacza, obdarzonego horacjańskim, pogardliwym mianem „gminu podłego” o podkreślenie wartości własnej pracy zapewniającej mu nieśmiertelność. Ważny jest także w tym kontekście monolog Naidy Purskiej - zaduma twórcy nad sensem własnego żywota.
Z potępieniem złych czasów wiążą się cięte aluzja pod adresem dworu królewskiego, który nie dba o poetów oraz polityki Zygmunta III (Sielanka IX).
Obok dydaktyki i krytyki dużo miejsca zajmuje potępienie niesprawiedliwości społecznej, ucisku i wyzysku biednych, słabszych przez bogatych i mocniejszych (Sielanka XVII, XIV, XVIII - Żeńcy)
Żeńcy
Konstrukcja rodzajowego obrazka z życia wiejskiego, autora stara się zachować pogodną, idylliczną tonację. Jednak obraz pracy żniwiarek daleki jest od szczęśliwości. Dramatyczne napięcie wprowadza do utworu konflikty między ekonomem i robotnicami folwarcznymi . Głównym bohaterkom - Pietrusze i Oluchnie nic się nie dzieje, ale element tragizmu ujawnia się w postaci jednej ze żniwiarek (zostaje pobita korbaczem - naturalizm). Pieśnią-jądrem jest melodia Pietruchy (liryczny protest społeczny), w tok jej wywodu wplecione są komentarze Oluchny dotyczące tego, co dzieje się ze żniwiarką (czyli za sceną). Jej krzyk i widok krwi jest przestrogą dla Pietruchy.
Zróżnicowanie struktury wypowiedzi. Środki stylistyczne i język.
Duże zróżnicowanie form wypowiedzi artystycznej.
Kołacze - konstrukcja barwnego opisu wesela.
Stanowisko dydaktyczne - przytoczenie obszernej wypowiedzi, funkcję narratora posiada jedna z mówiących osób dla utrzymania ram dialogowych (Alkon, Wierzby).
W większości sielanek (szczególnie w Kiermaszu, Pomarlicy, Babach) główną ideę utworu, jego dydaktyczny, krytyczny cel wyraża się w dialogach pieśniowych występujących postaci. Są to jednak dialogi pozorne, brak tu bezpośredniej wymiany myśli. Śpiewacy odtwarzają teksty, które układają się w sensowną całość. Inne reguły obowiązują w rozmowach pasterzy (większa żywość rozmowy, dramatyzm)
Sielanki charakteryzuje zindywidualizowanie stylu wypowiedzi, np. w Zalotnikach kontrast prostoty najmity Licyda z wymuskanym, cukierkowym stylem wykwintnego Amintasa. Autor nie używa wulgaryzmów, prostotę stylu osiąga przez przysłowia (mają funkcję dydaktyczną, uwypuklają morał, akcentują refleksyjny charakter stylu, jako ludowe mądrości pasują do konstrukcji wypowiedzi ludzi prostych), gospodarski charakter porównań, bezpośredniość, bezceremonialność wypowiedzi. Wprowadza aforyzmy, sentencje, posługuje się ironią, szyderstwem.
Budowa
Zbiorek zawiera utwory pisane tylko trzynastozgłoskowcem (7+6). Dość znaczne różnice stwierdzić należy w zakresie relacji budowy zdania do budowy wersu czy też dystychu. Partie dialogowe i narracyjne różnią się od partii pieśniowych znacznie częstszym użyciem przerzutni. Dialogi pieśniowe nie są jednakowe, jeśli chodzi o temat jak i strukturę kompozycyjno-stylistyczną. Najczęściej pojawiającym się ozdobnikiem stylistycznym są powtórzenia (nawiązanie do Teokryta): powtórzenia wokatywne przy zwrocie do jakiejś postaci, rzeczy, powtórzenia o funkcji głównie emocjonalnej. Posługuje się także peryfrazą, personifikacją, hiperbolą, synekdochą, rozbudowanym porównaniem, wyliczeniem, wołaczami. Ważną rolę pełni epitet wyrażający treści emocjonalne. Liczne są przymiotniki złożone. Często autor posługuje się konstrukcją paralelizmu między światem przyrody żywej a losami człowieka (nawiązanie do bajki zwierzęcej).
W Żeńcach stosuje refren inicjalny częsty w poezji ludowej, występujący niekiedy w poezji humanistów. W Czarach w roli refrenu występuje formuła zaklęcia.
Styl Sielanek odznacza się renesansową prostotą i zwięzłością wypowiedzi. Autor unika barokowych zawiłości i udziwnień stylistycznych, rozwlekłości, kwiecistości barokizującej retoryki. Styl wypowiedzi cechuje klasyczny umiar i prostota.
Charakterystyczną cechą języka jest występowanie rutenizmów. Samo słowo `sielanka' stworzył autor od wyrazu selo - sioło, wieś. Konsekwentnie stosuje także polskie formy patronimiczne na -ic.
Kompozycja i charakter całego zbioru.
Kompozycja zbioru w układzie dość dowolnym. Wyraźny jest tu cykl erotyczno-weselny, epitalamijny (Ślub XI, Kołacze XII, Zalotnicy XIII), wiążące się (XI, XIII) z Sieniawskim. Motywy erotyczne przewijają się w rozmowie Kosarzy (IV), w pieśniach Tityrusa i Dametasa w Mopsusie (VI), by w całej pełni wystąpić w miłosnym dialogu-sielance Dziewka (VIII). W dalszych utworach zbiorku dominuje poważna, refleksyjna tonacja: Kiermasz (IX), Wierzby (X), Pomarlica (XIV), Czary (XV), Orfeusz (XVI). Akcenty antydworskie słychać w Pastuszach (XVII). W końcu pojawia się alegoryczna Rocznica (XIX), w której poeta uczcił pamięć hetmana i kanclerza Jana Zamoyskiego. Cały zbiór zamyka Epitalamium Heleny, będące dość dokładnym przekładem z Teokryta.. W drugiej części zbioru brzmią wyraźne akcenty antydworskie, wymierzone zresztą przede wszystkim przeciwko nowym (po śmierci hetmana), wielkopańskim władcom magnackiej Ordynacji Zamoyskiej. Najlepszymi utworami zbioru są Kołacze i Żeńcy.