„Sielanki” (1614) - Szymon Szymonowic
Sielanka jest to utwór tematycznie związany z wsią, często też dotyczy miłości.
Gatunek ten wywodzi się z antyku.
W starożytnej Grecji sielanki pisał Teokryt a w Rzymie Wergiliusz i już wtedy ukształtowały się dwie odmiany
sielanki:
sielanka konwencjonalna, taka w której obraz wsi jest wyidealizowany, wychwala wyłącznie uroki
życia wiejskiego, jest wykorzystany topos arkadyjski
oraz
sielanka realistyczna, taka która odzwierciedla fakty z życia człowieka na wsi, często mówi o ciężkiej
pracy chłopa.
I
Takie właśnie sielanki pisał Szymon Szymonowic.
• W roku 1614 ukazało się w Zamościu najważniejsze dzieło Szymonowica - Sielanki (zbiór dwudziestu
utworów),
• owoc kilkunastu lat pracy. Do edycji tej dołączone zostały Nagrobki zbieranej drużyny - zbiorek czterowersowych
epigramatów umoralniających, nie pozbawionych przy tym humoru.
• Mistrzem, którego Szymonowic w Sielankach naśladował najczęściej, był Teokryt, twórca sielanki jako gatunku
literackiego. Fragmenty niektórych jego idyll tłumaczył i parafrazował. Podobnie traktował bukoliki Wergiliusza.
• Wzorując się na obu autorach, budował sielankową scenerię, kształtował partie liryczne i epickie, organizował
dialogi pieśniowe, pełniące szczególnie doniosłe funkcje.
• W pieśniach sielankowi bohaterowie przekazują pouczenia, myśli i idee - ze stoicyzmu rodem, snują
refleksje nad miejscem poezji i poety w społeczeństwie. Jest tu też okazja do pochwały skromnego
życia, idei poprzestawania na małym, horacjańskiego „złotego środka” (aurea mediocritas).
• Raz po raz pobrzmiewają w Sielankach echa liryki Jana Kochanowskiego, zdumiewają udane próby
naśladowania jej szerokiej skali uczuć, bogatego słownictwa poetyckiego.
• Szymonowic jawi się w Sielankach jako uważny obserwator swoich czasów, znawca realiów życia
społecznego (Żeńcy), miłośnik ojczystego krajobrazu i folkloru, rodzimych obyczajów (opis wesela
w sielance Kołacze; por. też Czary). W całym zbiorze występuje jako nauczyciel i krytyk
negatywnych stron życia obyczajowego (Baby, Kiermasz), wyzysku i ucisku chłopstwa
pańszczyźnianego (Pastuszy, Żeńcy).
• Swoje spostrzeżenia i opinie zamykał poeta często w przysłowiach i sentencjach.
• Dbał o prostotę słownictwa i składni; pozostawał w kręgu reguł klasycyzmu renesansowego, tylko
sporadycznie skłaniał się ku manieryzmowi, zawiłościom stylistycznym czy tylko konstrukcjom wyliczeniowym,
powtórzeniom oraz strukturom utrwalającym ruch, grę światła i cienia.
• To wysokie miejsce zawdzięcza poeta przede wszystkim Sielankom, związanym z antyczną i rodzimą tradycją.
Sielanki :
• I. DAFNIS Kozy; ucieszne kozy, ma trzodo jedyna!
• II. WESELE Tyrsis: Powiedz nam, Morson - wszak to za pochwałę dają,
• III. SILENUS Przedsię wy, leśne Muzy, przedsię w pieśni swoje!
• IV. KOSARZE Miłko: Kosarzu, robotniku dobry, co-ć się stało?
• V. BABY Alkon: I tak-li nasza Nice na swe stare lata...
• VI. MOPSUS Mopsus: W południe, kiedy słońce nagorętsze pali,
• VII. ALKON Starzec Alkon, ostatniej w leciech doźrzałości,
• VIII. DZIEWKA Dafnis: Piękna była Helena, co się Parysowi...
• IX. KIERMASZ Tyrsis: To z kiermaszu, Menalka?
• X. WIERZBY Nais: Stojąc nad cichym Purem, Nais żałościwa...
• XI. ŚLUB Pięknego Sieniawskiego cne Muzy chowały...
• XII. KOŁACZE Panny: Sroczka krzekce na płocie, będą goście nowi.
• XIII. ZALOTNICY Mopsus: Przyjdzie-li ten czas kiedy, że ja swe zabawy...
• XIV. POMARLICA Pańko: Co się dzieje, Wontonie, że cię nie widamy...
• XV. CZARY Ż ona: Już to trzecia noc, jako doma nie masz mego,
• XVI. ORFEUS Menalkas: Nie zawżdy, o Licyda, nie zawżdy do gałek!
• XVII. PASTUSZY Soboń: Symichu, co urzędnik wczora mówił z wami?
• XVIII. ŻEŃCY Oluchna: Już południe przychodzi, a my jeszcze żniemy.
• XIX. ROCZNICA Dziś rocznica przychodzi, jakeśmy schowali...
• XX. EPITALAMIUM HELENY Kiedy piękną Helenę Atryda pojmował,
Żeńcy - realistyczny obraz życia chłopów na wsi w XVI wieku
- mają formę dialogu, w którego istotnym trzonem są pieśni.
- bohaterami są: Starosta, Oluchna i Pietrucha
- sielanka jest dialogiem między dwiema chłopkami pańszczyźnianymi pracującymi przy żęciu zboża. W dialogu
występują trzy postaci: Oluchna, Pietrucha oraz Starosta.
- nadzorca (Starosta) jest obiektem ich obserwacji oraz kąśliwych uwag, Urzędnik zostaje przedstawiony już w
początkowych wypowiedziach pracownic jako okrutnik, często używający kija
- Akcja utworu rozpoczyna się w południe, Oluchna i Pietruch pracują w pocie czoła od rana i zaczynają odczuwać
dotkliwy głód. Oluchna uskarża się na srogiego Starostę, ale ucisza ją Pietrucha, obawiająca się bicza. Zamiast
narzekać na ciężki los, śpiewa staroście by go udobruchać
- Słysząc w pieśni skargi na ciężką pracę, Starosta pogania Pietruchę, każe „żymać spieszno”, ponadto grozi jej
biczem. Na co kobieta odpowiada dalszą pieśnią, w której prowadzi paralelę między „słoneczkiem” a starostą
- Pietrucha życzy staroście „baby o czterech zębach”, na szczęście urzędnik odszedł i nie słyszał pieśni, dzięki
czemu kobieta uniknęła ciężkiego bicia. Oluchna i Pietruchna słyszą za to jak starosta katuje Maruchnę.
Kobiety komentują to zdarzenie, stwierdzają, że zły nastrój nadzorcy spowodowany jest przez
„domowa swachę”, gospodynię, która zatruwa mu życie. Podobno zajmuje się czarami, ale
najgorszym jest to, że w ogóle nie umie zająć się gospodarstwem
- Dalej snute są rozważania nad tym, jaka powinna być dobra gospodyni oraz jaka jest różnica miedzy
obowiązkami gospodyni i sługi. Po czym kobiety dostrzegają, że starosta znowu na nie patrzy, Pietrucha nuci
piosenkę, którą przerywa urzędnik wzywający na obiad
- refren (Słoneczko, śliczne oko, dnia oko pięknego!) jest zręcznym porównaniem starosty do słońca (bywa
żartem, życzeniem, złośliwym, przytykiem, jest też swoistą klamrą spinająca dość długi utwór)
- opis pracy oraz życia chłopek jest bardzo ostrym spojrzeniem na ówczesne stosunki społeczne
- w świecie tym gwałcone są prawa życia i natury, a zatem panuje w nim grzech
- świat ukazany w Żeńcach nie należy do idyllicznych
„Szczęście twoje, że odszedł starosta na stronę,
wzięłabyś była pewnie na boty czerwone
abo na grzbiet upstrzony za to winszowanie.
Słyszysz, jakie Maruszce tam daje śniadanie?
A słaba jest nieboga: dziś trzeci dzień wstała
z choroby, a przedsię ją na żniwo wygnała
niebaczna gospodyni. Tak ci służba umie,
rzadko czeladnikowi kto dziś wyrozumie.
Patrz, jako ją katuje. Za głowę się jęła
nieboga. Przez łeb ją ciął, krwią się oblinęła.
Podobno mu coś rzekła; każdemu też rada
domówi. Tak to bywa, gdy kto siłę gada”.
(Szymon Szymonowic, „Żeńcy” - wypowiedź Oluchny)
Kołacze - sielanki o treści realistycznej
- W niemal scenicznym układzie przedstawiają z pogodą i dowcipem obrazek przyjazdu spóźnionego
narzeczonego na ślub.
- Później pokazuje autor przebieg tej radosnej uroczystości.
- Utwór rozpoczyna motyw krzektania sroczki, która według wierzeń ludu zwiastuje gości: "Sroczka
krzekce na płocie, będą goście moi, sroczka czasem omyli, czasem prawdę powi".
- Realistyczny obraz wesela szlacheckiego, już sam tytuł i wiele miejsca poświęconego ludowemu obrzędowi
kołaczemu wiąże utwór z obyczajowym tłem ruskiej wsi, w której nie obeszło by się wesele bez kołacza
- obrzędowego ciasta weselnego i wróżb z nim związanych.
- jest zupełnym przeciwieństwem złego obrazu wsi. opowiadają o wsi w sposób wyidealizowany
- Wieś porównana jest tu do mitycznej Arkadii - która słynęła z tego, że jest to miejsce w którym żyje się w
wyjątkowych warunkach, gdyż jest to kraina mlekiem i miodem płynąca.
- Autor sugeruje, że wieś jest idealnym miejscem do życia i spędzania czasu. Wszyscy, którzy tu mieszkają są
szczęśliwi i radośni. Osoby przedstawione są w miłej sytuacji, jaką są tańce podczas wesela.
- Utwór ten przypomina konstrukcja i tematyką "Pieśń Świętojańską o Sobótce" Kochanowskiego, który również
wychwalał warunki życia na wsi. Autor uważał, że wieś jest doskonałym miejscem, aby spędzić w nim resztę
życia. Praca, choć potrafi być bardzo ciężka i wyczerpująca, to sprawia ludziom wiele radości i satysfakcji.
Powoduje również, że ludziom nie brakuje pożywienia. Prawdziwy gospodarz to taki, który nie boi
się ciężkiej pracy, potrafi zapewnić swojej rodzinie godny byt, a jego żona wspiera go w
wykonywaniu jego obowiązków. Wieś zatem prezentuje się jako doskonałe i idealne miejsce do
życia.
Terminy :
ekloga - odmiana sielanki, forma czystego dialogu, popularna we Francji
epitalamium - utwór o charakterze pochwalnym, powstały z okazji ślubu, wesela
idylla (eidyllion - obrazek), pogodny opis życia mieszkańców na tle przyrody; bohaterami są najczęściej pasterze
kwartyna - strofa czterowersowa
sielanka - utwór o rodowodzie antycznym, opisujący wiejskie życie; jego bohaterami są wieśniacy, rybacy, pasterze,
myśliwi; dzieli się na realistyczną i konwencjonalną
sielanka udramatyzowana - drobny utwór sceniczny ukazujący życie pasterzy, wieśniaków; pojawia się w nim
motyw miłości, świąt, amorów, różnych zabaw
skotopaska - polska nazwa sielanki, która nie weszła w obieg językowy
Sielanka obejmuje utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych. Gatunek ten
najczęściej wyraża się lirycznym monologu, poprzedzonym lub przeplecionym opisem albo dialogiem, ale czasem
posługuje się formą czystego dialogu, formami narracyjnymi (sielanka epicka) lub dramatycznymi (sielanka
udramatyzowana). Szczególną popularnością gatunek ten cieszył się w renesansie i oświeceniu (Franciszek Karpiński,
Franciszek Dionizy Kniaźnin).

---