Społeczeństwo starożytnego Rzymu (przemiany społeczne w starożytnym Rzymie) - w okresie republiki i cesarstwa, , podr., s. 135 - 137,152 - 153, 157 - 158, 160 - 164, oprac. RM
1. Walki patrycjuszy (arystokracja) z plebejuszami (lud) we wczesnym okresie republiki (V - IV w.
pne, do 287 pne), podr.,s. 135 - 136 - patrycjusze (arystokracja rzymska, łac. patres - ojcowie) posiadali władzę i prawa polityczne (w tym
prawo wyboru urzędników) oraz większość ziemi - plebejusze (łac. plebs - lud, pozostali obywatele rzymscy) dążyli do uzyskania władzy, praw
politycznych (w tym prawa wyboru urzędników) i większej ilości ziemi
- etapy konfliktu patrycjuszy z plebejuszami
▪ w wyniku groźby utworzenia przez plebejuszy odrębnego państwa na wzgórzu Awentyn w 494 r. (secesji
plebejuszy), patrycjusze zgodzili się wobec nich na pewne ustępstwa: wybudowanie na Awentynie świątyni
ku czci trójcy bóstw rolniczych (plebejskich), uzyskanie przez plebejuszy prawa do własnych zgromadzeń
(z. plebejskie), powołanie trybuna ludowego (miał chronić interesy ludu rzymskiego - plebsu wobec innych
urzędników i senatu, miał prawo weta (łac. veto - „nie pozwalam”) wobec decyzji urzędników i senatu)
▪ ogłoszenie w 450 pne tzw. prawa XII tablic - spisanie i kodyfikacja prawa rzymskiego jako przejaw dążeń
plebejuszy do uzyskania praw politycznych i ukrócenia samowoli patrycjuszy (arystokracji), podr.s.137, 142
▪ uzyskanie przez plebejuszy prawa do sprawowania urzędu konsula (367 pne)
▪ uzyskanie przez plebejuszy pełni praw politycznych w 287 r. pne spowodowało zanik konfliktu i
swoiste zrównanie stanów - czynniki powodujące stopniowy zanik konfliktu między patrycjuszami a plebejuszami: stopniowa
niwelacja różnic majątkowych między obiema grupami, zwycięskie wojny Rzymu z sąsiednimi ludami Italii
umożliwiły zdobycie majątku (nadziały ziemi) wielu rodzinom wywodzącym się z warstwy plebejuszy,
stopniowe uzyskiwanie przez plebejuszy pełni praw politycznych (do 287 r.)
- niektóre rody wywodzące się z warstwy plebejuszy znajdą się z czasem, razem z patrycjuszami, w
grupie nobilów (nowej arystokracji, która wykształciła się w III - II w. pne)
pochodzenie nazw obu grup: patres - ojcowie, plebs - lud
2. Patronat w republikańskim Rzymie - związek zależności miedzy arystokratą a biednym obywatelem
oparty na wzajemnych powinnościach
obowiązki wobec patrona - lojalność polityczna, np. poprzez odpowiednie głosowanie w zgromadzeniu (zgodnie z
oczekiwaniami patrona)
obowiązki patrona - opieka prawna i majątkowa
instytucja patronatu zanika po wprowadzeniu tajności głosowania w zgromadzeniach u schyłku II w. pne
3. Warstwy społeczne w starożytnym Rzymie (struktura społeczna starożytnego Rzymu) u schyłku
republiki i w okresie cesarstwa (podr. s. 160 - 162), schemat w podr., s.162
honestiores (honos - urząd) - wyższe warstwy społeczne (nobilowie, ekwici, dekurionowie)
humiliores (humus - ziemia) - niższe warstwy społeczne (zwł. plebs, proletariusze, niewolnicy)
▪ nobilowie (nobilitas, nobiles) - grupa ukształtowana w III - II w. pne, przedstawiciele bogatej rzymskiej
arystokracji rodowej (tzw. arystokracji senatorskiej), wywodzącej się z dawnych rodów patrycjuszowskich oraz
najbogatszych rodów plebejuszy, posiadali dostęp do władzy - senatu i najważniejszych urzędów, najważniejsze
źródło dochodów nobilów to przede wszystkim wielkie latyfundia ziemskie, wcześniej także łupy z wojen
▪ ekwici - najbogatsi kupcy, przedsiębiorcy, bankierzy; ekwici to warstwa ukształtowana w II w. pne,
pod względem zamożności nie ustępowała arystokracji senatorskiej (nobilom), wywodziła się jednak z
niższych warstw społecznych i nie posiadała w okresie republiki oraz w początkach cesarstwa dostępu do
władzy w państwie (do senatu i najważniejszych urzędów), najważniejsze źródła dochodów ekwitów:
handel, operacje finansowe, eksploatacja bogactw naturalnych, wyzysk ekonomiczny rzymskich prowincji,
państwo wydzierżawiało ekwitom pobór podatków od mieszkańców prowincji, ekwici razem z nobilami
służyli w armii w oddziałach konnicy (equus - koń, equites - jeźdźcy)
▪ dekurionowie - elity społeczne i majątkowe miast prowincji rzymskich (poza Italią), np. w
podbitej przez Rzymian Grecji
▪ plebs miejski (plebs urbana) - rzemieślnicy, drobni kupcy, przedstawiciele wolnych zawodów
▪ wolni chłopi (plebs wiejski) - w okresie republiki, do II w. pne, na nich opierał się przymusowy pobór
obywateli do armii, warstwa ta jednak w Italii stopniowo zanikała u schyłku republiki, (ponieważ
gospodarstwa rolne wolnych chłopów nie potrafiły sprostać konkurencji z wielkimi latyfundiami nobilów
oraz sprowadzaniem taniego zboża z podbitych obszarów), zanik w Italii wolnych chłopów spowodował
groźbę zmniejszenia liczebności armii, dlatego też wprowadzono armię zawodową u schyłku II w. pne
▪ proletariusze (proletarii), zob. punkt 4
▪ wyzwoleńcy - dawni niewolnicy, którzy odzyskali wolność, np. w wyniku decyzji właściciela (np.
Józef Flawiusz)
▪ kolonowie (glebae adscripti) - drobni dzierżawcy działek ziemi wielkich latyfundystów, wywodzili się
niekiedy z warstwy niewolników, kolonowie to warstwa społeczna kształtująca się w okresie cesarstwa,
zwłaszcza u jego schyłku
kolonat (łac. coleo - uprawiam) - oddawanie ziemi w użytkowanie drobnym dzierżawcom (kolonom), w
zamian za opłacanie czynszu (w pieniądzu lub naturze) i odpracowywanie w latyfundium właściciela (podr, s.161)
▪ niewolnicy, zob. punkt 11
dekurionowie i kolonowie to warstwy społeczne kształtujące się w okresie cesarstwa
4. Stopniowy wzrost liczby proletariuszy w Rzymie oraz ich znaczenie polityczne i społeczne
a) proletariusze - najbiedniejsi mieszkańcy Rzymu posiadający status obywateli, w związku z tym
także i prawa polityczne (etymologia pojęcia: łac. proles - potomstwo)
b) przyczyny wzrostu liczby proletariuszy w Rzymie
- przemiany agrarne w Italii w okresie republiki: zanikały drobne gospodarstwa chłopskie na
rzecz wielkich majątków ziemskich - latyfundiów, w których pracowało coraz więcej
niewolników (źródłem ich napływu były zwycięskie wojny Rzymu); proletariusze wywodzili się
więc przeważnie z zanikającej warstwy społecznej - wolnych osobiście, drobnych posiadaczy
ziemi (chłopów, rolników)
- proletariusze, jako obywatele Rzymu, w pewnym stopniu są na utrzymaniu państwa (państwo
zapewniało im tanie lub darmowe zboże - od I w. pne, podr. il. s. 152)
- wyższe warstwy społeczeństwa rzymskiego postrzegały proletariuszy jako grupę społeczną, którą
cechuje znaczny przyrost naturalny (łac. proles - potomstwo)
c) znacząca liczba proletariuszy w Rzymie jako źródło napięć społecznych
- elity polityczne Rzymu dostrzegały groźbę rewolty społecznej proletariuszy
- proletariusze byli narzędziem w rękach polityków dążących do przejęcia władzy (ich obietnice
wobec proletariuszy sprowadzały się przeważnie do hasła panem et circenses” („chleba i igrzysk”)
polityczne i społeczne funkcje hasła „panem et circenses” („chleba i igrzysk”) w starożytnym Rzymie
5. Reformy agrarne trybunów ludowych Tyberiusza (133 r. pne) i Gajusza (123 r. pne) Grakchów
a) cele reform Grakchów (podr., s. 152 - 153, tekst źródłowy, s. 157 - 158):
- próba rozładowania napięć społecznych i zmniejszenia liczby proletariuszy w republikańskim
Rzymie
- dążenie do zahamowania spadku liczebności armii, opartej na obowiązku służby wojskowej
obywateli, będących właścicielami ziemi, zmniejszała się bowiem w Italii liczba drobnych
właścicieli ziemskich (rolników), na których opierał się pobór do armii rzymskiej, było to spowodowane
upadkiem ich gospodarstw, które nie potrafiły sprostać konkurencji taniego zboża pochodzącego z
wielkich latyfundiów (opartych na pracy niewolników) lub sprowadzanego z podbitych obszarów
istota reform Grakchów - nadawanie bezrolnym obywatelom (proletariuszom) na własność tzw. ziemi publicznej (państwowej), odebranej podbitym ludom Italii, będącej w użytkowaniu bogatych rodów arystokratycznych (senatorskich, t. j. nobilów)
reformy Grakchów jako odzwierciedlenie konfliktu między dwoma stronnictwami politycznymi - optymatami i popularami (obaj Grakchowie będą ofiarami spisku optymatów)
przyczyny niepowodzenia reform Grakchów: - sprzeciw stronnictwa optymatów (arystokracji chcącej utrzymać tzw. ziemię publiczną) - proletariusze uzyskujący na własność działki ziemi szybko ją tracili, ponieważ małe gospodarstwa rolne w
Italii nie potrafiły sprostać konkurencji z wielkimi latyfundiami oraz napływem z podbitych obszarów taniego
zboża, zaś proletariusze uzyskujący ziemię nie mogli przyzwyczaić się do ciężkiej pracy na roli
6. Przyczyny i skutki wprowadzenia w Rzymie armii zawodowej (reforma konsula Mariusza pod
koniec II w. pne, podr. ,s. 153, 158 - przeczytać!),
przyczyny: zmniejszanie się u schyłku republiki liczby wolnych chłopów (drobnych rolników),
na których opierał się przymusowy pobór obywateli do armii (ponieważ gospodarstwa rolne
wolnych chłopów nie potrafiły sprostać konkurencji z wielkimi latyfundiami nobilów oraz sprowadzaniem
taniego zboża z podbitych obszarów)
skutki społeczne i polityczne: pojawia się w Rzymie nowa grupa społeczna - żołnierze
zawodowi (pobierający żołd), która mogła być potężną siłą w rękach zwycięskiego wodza
dążącego do przejęcia władzy, wprowadzenie armii zawodowej przyczyniło się zatem w I w. pne
do kryzysu i upadku republiki, a następnie zastąpienia jej cesarstwem
7. Próby stopniowego ograniczania liczby proletariuszy w Rzymie (w związku z rozpoczęciem
romanizacji prowincji)
- zachęcanie proletariuszy do osiedlania się w prowincjach imperium, począwszy od reform
Gajusza Juliusza Cezara u schyłku republiki.
Reformy społeczne Gajusza Juliusza Cezara (45 - 44 pne): zmniejszenie liczby obywateli korzystających z darmowego rozdawnictwa zboża przez państwo, ograniczenie w Rzymie liczby proletariuszy w związku z procesem romanizacji prowincji (skłanianie proletariuszy do osiedlania się poza Italią - w prowincjach cesarstwa), nadawanie obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom prowincji
9. Stopniowa romanizacja prowincji - osadnictwo Rzymian na obszarach podbitych (w rzymskich prowincjach)
łac. romanus - rzymski, Rzymianin
formy romanizacji prowincji:
▪ osadnictwo proletariuszy w prowincjach: np. Galia, Dacja (dzisiejsza Rumunia - Romania), północna
Afryka
▪ dłuższe przebywanie legionów rzymskich na danym terenie i ich wpływ na procesy urbanizacyjne
(niektóre obozy legionów rzymskich stały się z czasem nowymi miastami), np. Vindobona (Wiedeń),
Augusta Treverorum (Trewir), Colonia Agrippina (Kolonia), Argentoratum (Strasburg), Castra
Regina (Regensburg), Londinum (Londyn)
10. Rozszerzenie się zasięgu prawa obywatelstwa rzymskiego - stopniowo coraz więcej mieszkańców
imperium o różnym pochodzeniu etnicznym uzyskuje status obywateli rzymskich, wszyscy w
okresie panowania cesarza Karakalli w 212 r. ne, (podr. ,s. 162)
- znaczenie obywatelstwa rzymskiego na przykładzie św. Pawła z Tarsu
11. Niewolnictwo w starożytnym Rzymie - położenie niewolników, ich status prawny i społeczny
- zwycięskie wojny i podboje jako źródło napływy niewolników na masową skalę
- niewolnicy jako podstawowa siła robocza w Italii u schyłku republiki (7 mln ludności, z tego 3 mln
niewolników, podr. ,s.161)
- status prawny i społeczny niewolników w starożytnym Rzymie: panem życia i śmierci niewolnika
był jego właściciel, niewolnik to - jak napisał Marek Terencjusz Warron - „mówiące narzędzie
pracy („instrumentum vocale”)
- zróżnicowanie położenia niewolników (np. w latyfundiach, kopalniach, gladiatorzy)
- los niewolników w latyfundiach (wielkich majątkach ziemskich), relacja źródłowa, podr., s. 163
- walki gladiatorów (podr., s. 163), amfiteatr Flawiuszów (Koloseum) jako najsłynniejsze miejsce
walk gladiatorów, podr. ,s. 161
- powstania niewolników na Sycylii (II w. pne) oraz powstanie Spartakusa (73 - 71 r. pne)
stłumione przez Marka Krassusa w bitwie pod Brundyzjum w 71 pne (mapa, podr, .s. 128),
relacja źródłowa o powstaniu Spartakusa - podr., s. 164
12. Pozycja kobiet w starożytnym Rzymie (podr., s. 162 - 163)
Teksty źródłowe, podr., s. 142 - 143, 157 - 158, 162 - 164
3