Piotr Paluchowski
III rok historii stacjonarnej
Koniec epoki napoleońskiej - dwa pokoje paryskie lat 1814 i 1815,
podobieństwa i różnice
Każda władza, nawet ta najbardziej dyktatorska, musi opierać się na jakiejś warstwie społecznej. Jednak kiedy ona cofa się swe poparcie, następuje może nie rychły, ale na pewno nieunikniony koniec reżimu.
Taką też analogię można wyciągnąć co do władzy Napoleona. Aż do 1810 roku burżuazja francuska popierała swego cesarza, widząc w tym swój interes. Ale w listopadzie 1810 roku zaczął się ostry kryzys gospodarczy, spowodowany blokadą kontynentalną i kurczeniem się rynków zbytu dla przemysłu francuskiego. Kraje Europy Środkowej, nie mogące eksportować do Wielkiej Brytanii zboża, musiały zmniejszyć import towarów francuskich, głównie sukna, bawełny i jedwabiu. W dodatku Rosja zamknęła swe granice dla francuskiej produkcji przemysłowej. Spowodowało to upadek licznych manufaktur i w konsekwencji bezrobocie.
Wszystko to podważyło zaufanie burżuazji do Napoleona, co wyzyskał między innymi Talleyrand w 1814 roku. Pod jego wpływem senat uchwalił 2 kwietnia 1814 roku detronizację Napoleona. Na wieść o zagrożeniu przez Rosjan i Prusaków Paryża przybył on do Fontainebleau, tam dowiedział się o kapitulacji stolicy. 4 kwietnia abdykował na rzecz syna, za którego miała rządzić Maria Luiza. Wobec jawnej zdrady swoich marszałków Napoleon musiał 6 kwietnia zgodzić się na bezwarunkową kapitulację. Tegoż dnia senat ogłosił królem Francuzów Ludwika XVIII, brata ostatniego króla przed Wielką Rewolucją. Wbrew stanowisku innych państw car Aleksander I przeforsował jednak swój plan i 11 kwietnia miała miejsce ugoda z Napoleonem w Fontainebleau. Na jej mocy Napoleon zachowywał tytuł cesarski, otrzymywał dożywotnio w posiadanie wyspę Elbę i 2 mln franków rocznie. Mógł poza tym mieć przy sobie 400 ludzi ze swojej gwardii. Cesarzowej Marii Luizie i synowi Napoleona oddano Parmę, matce cesarza i jego braciom wyznaczono pensje. W dniu 20 kwietnia Napoleon pożegnał się ze swoimi żołnierzami. Żona mu nie towarzyszyła. Epoka napoleońska zdawała się kończyć.
Wyrazem tego było podpisanie przez sprzymierzonych, czyli Austrię, Wielką Brytanię, Prusy i Rosję pokoju w Paryżu w dniu 30 maja 1814 roku. Zwany jest w historiografii pierwszym pokojem paryskim. Wcześniej, bo 23 kwietnia hrabia d'Artois, brat Ludwika XVIII, podpisał konwencję z Rosją, Prusami, Austrią i Anglią, która została potwierdzona tymże pokojem.
Traktat ten przewidywał, że Francja zachowuje ziemie w granicach z l stycznia 1792 roku to jest między innymi Sabaudię, Awinion. Montbeliard. Sprzymierzeni zobowiązali się bezzwłocznie ewakuować wojska z Francji, ale w zamian otrzymywali 53 twierdze i fortece w Niemczech, Włoszech i Belgii, w których do tej pory trzymały się francuskie garnizony. Malta wracała pod panowanie angielskie, a Holandia stawała się suwerennym państwem pod berłem dynastii Orańskiej. 26 czerwca 1814 roku w myśl traktatu zjednoczono Niderlandy, to jest połączono Belgię z Holandią. Aby wzmocnić nowe państwo Wielka Brytania zwróciła mu zagarnięte podczas wojen napoleońskich kolonie z wyjątkiem Cejlonu, części Gujany i Przylądka Dobrej Nadziei w Afryce. Niepodległość odzyskała też Szwajcaria. Ta część Włoch, która nie została przekazana Austrii, miała się składać z niezawisłych państw. Do Królestwa Sardynii przyłączono Genuę, tak aby państwo to zwane dalej Piemontem stanowiło tamę dla ekspansji francuskiej.
W akcie pokoju nie było mowy o odszkodowaniach wojennych i o zwrocie zrabowanych przez Francuzów dzieł sztuki i archiwów. Natomiast wojsko polskie, służące do tej pory Napoleonowi, zostało oddane w opiekę carowi Rosji. Inne sprawy związane z likwidacją systemu napoleońskiego miał uregulować kongres wszystkich państw, które brały udział w wojnach napoleońskich po obu stronach. W dniu 8 czerwca podpisał układ paryski przedstawiciel Szwecji, która zwracała Francji przyznaną sobie w 1813 roku przez rząd brytyjski wyspę Gwadelupę. 12 czerwca przedstawiciel Portugalii podpisał pokój, zwłoka była spowodowana ze względu na nowe wytyczenie granicy między francuską a brazylijską Gujaną. Dopiero 20 lipca Hiszpania podpisała pokój, chcąc w ten sposób podkreślić jej mocarstwowość.
Talleyrand próbował przypisać sobie zasługę tego, że Francja wyszła z wojny obronną ręką i że utrzymała częściowo kraje zdobyte podczas wojen rewolucyjnych. W rzeczywistości to jednak sprzymierzeni obawiali się narzucać Francji zbyt ciężkie warunki pokoju, by nie obudzić we Francuzach chęci do walki odwetowej i aby nie utrudniać rządów Burbonów.
Francuska opinia publiczna bardzo źle przyjęła traktat. Uważano, że Burboni, oddając 53 twierdze, odwdzięczyli się za to, iż sprzymierzeni osadzili ich na francuskim tronie. Natychmiast też wzrosła popularność obalonego przed miesiącem Napoleona. Ułatwiło mu to w marcu 1815 roku powrót do Paryża.
Jednak zwycięska epopeja Napoleona nie miała już trwać długo. Odrodzone cesarstwo przetrwała tylko 113 dni. Przełomem okazała się tutaj bitwa pod Waterloo, a dokładniej pod Mont-Saint-Jean w pobliżu Brukseli, w dniu 18 czerwca 1815 roku. Nawet mimo klęski Francuzów wynik tej wojny był już z góry przesądzony wobec słabości Napoleona w stosunku do sił przeciwników.
W dniu 8 lipca do zajętego przez Anglików i Prusaków Paryża przybył Ludwik XVIII. Napoleon, opuszczony przez wszystkich, podpisał 22 czerwca ostatnią swoją abdykację na rzecz syna Napoleona II. Sam cesarz udał się na zachodnie wybrzeże. Został przewieziony na wyspę Św. Heleny, gdzie zmarł 5 maja 1821 roku.
Traktat pokojowy podpisany 20 listopada 1815 roku, był o wiele surowszy w swych postanowieniach niż traktat z 1814 roku. Na Francję nałożona została kontrybucja w wysokości 700 mln franków, a departamenty północne i wschodnie miały być okupowane przez pięć lat. Do czasu zapłacenia kontrybucji Francja musiała utrzymywać okupacyjne wojsko. Nie zapomniano także o zwrocie zrabowanych, głównie z Włoch, dzieł sztuki i archiwaliów. Przywrócono granice z 1790 roku. Z późniejszych ubytków terytorialnych Francja zachowała tylko Awinion, hrabstwo Venaissin, Montebeliard i Miluzę, utraciła natomiast, należące do niej od XVII wieku, Philippeville, Bouillon i Mariembourg, a także Sarrelouis, Sarrebruck i Landau. Już 19 września 1815 roku zachodnia Sabaudia została zwrócona królowi Sardynii. Francja utraciła także swe kolonie: San Domingo, Santa Lucia, Tobago i Mauritius.
Wcześniej, bo we wrześniu 1814 roku rozpoczął się we Wiedniu kongres, zapowiedziany w pierwszym pokoju paryskim, z udziałem 16 zaproszonych państw. Po burzliwym przebiegu i licznych manipulacji dyplomatycznych konfederacja pięciu mocarstw postanowiła ująć wszystkie ważniejsze decyzje w jednym akcie. Dokonano tego w tak zwanym akcie końcowym w dniu 9 czerwca 1815 roku. Później dodano poprawki i taki właśnie egzemplarz odbył podróż po Europie w celu uzyskania podpisów i 20 sierpnia 1815 roku został złożony w archiwum kanclerskim w Wiedniu. Obok daty zesłania Napoleona na wyspę Św. Heleny, czy też jego śmierci, data ta również może być symbolicznie uważana za koniec epoki napoleońskiej.
BIBLIOGRAFIA:
Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław 1978.
Bielecki R., Napoleon, Warszawa 1973.
Kan S. B., Klęska cesarstwa napoleońskiego. Pierwszy pokój paryski i restauracja Burbonów, (w:) Historia dyplomacji do 1871 roku, t. 1, pod red. S. W. Bachruszyna, W. M. Chwostowa, A. W. Jefimowa,
Manfred A., Napoleon Bonaparte, Warszawa 1980.
Tarle E., Napoleon, Warszawa 1960.
Żywczyński M., Historia powszechna 1789 - 1870, Warszawa 2002.
O końcu władzy Napoleona jak i cesarstwie „100-dniowym” piszą między innymi: R. Bielecki, Napoleon, Warszawa 1973, s. 308 - 317; E. Tarle, Napoleon, Warszawa 1960, s. 403 - 407, 448 - 451; A. Manfred, Napoleon Bonaparte, Warszawa 1980, s. 717 - 770; M. Żywczyński, Historia powszechna 1789 - 1870, Warszawa 2002, s. 178 - 184, 195 - 198, tam też aktualna bibliografia.
Na temat ogólnej sytuacji politycznej i gospodarczej: J. Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocław 1978, s. 506 - 508.
Ze strony dyplomatycznej wydarzenie to opisano w: S. B. Kan, Klęska cesarstwa napoleońskiego. Pierwszy pokój paryski i restauracja Burbonów, (w:) Historia dyplomacji do 1871 roku, t. 1, pod red. S. W. Bachruszyna, W. M. Chwostowa, A. W. Jefimowa, s. 499 - 512.
Dzieje polityczne „cesarstwa 100- dniowego” w: M. Żywczyński, s. 195 - 198.
E. Tarle, s. 501 - 512.
3