Agnieszka Lekka-Kowalik
Logika z elementami metodologii nauk
Konspekt wykładu 2000/2001 dla studentów I roku Wydziału Humanistycznego KUL
I. UWAGI WPROWADZAJĄCE:
1. Ważność wykładu: logika jest narzędziem poprawnego myślenia i mówienia;
tradycyjnie: logika ogólna jako pewien typ analiz języka, teoria wynikania i analiza czynności wiedzotwórczych ma trzy zasadnicze działy:
a) semiotyka logiczna jako teoria języka pojętego jako system znaków. b) logika formalna bada stosunki wynikania jednych zdań z drugich oraz schematy rozumowań niezawodnych, tj. takich, które od prawdziwych przesłanek prowadzą zawsze do prawdziwego wniosku. Termin "formalna" wskazuje, że interesuje nas kształt i układ wyrażeń językowych, a nie ich treść.
c) metodologia nauk bada procedury badawcze (np. rozumowania, stawianie pytań, stawianie hipotez, wyjaśnianie, przewidywanie, porządkowanie jakiejś dziedziny) oraz wytwory tych procedur.
Metodologia nauk dzieli się na:
- ogólną, badającą te procedury badawcze i ich rezultaty, które występują we wszystkich naukach;
- szczegółową, badającą procedury badawcze i ich rezultaty, które występują w poszczególnych typach nauk: n. dedukcyjnych, empirycznych, humanistycznych.
2. Trudności wykładu:
a) konieczność opanowanie specjalistycznej terminologii;
b) wysoki poziom abstrakcji podejmowanych problemów;
c) wykład omawia elementarne czynności poznawcze, które każdy z nas wykonuje - stąd może powstać wrażenie, że nie ma tu nic do nauczenia się czy zrozumienia. Fakt, że wykonujemy owe czynności nie oznacza, że wykonujemy je ekonomicznie i skutecznie i że się nic już nie da poprawić; zadaniem wykładu i ćwiczeń jest więc opanowanie narzędzi, tak by poprawić sprawność myślenia i mówienia.
3. Cele wykładu i ćwiczeń:
a) przyswojenie sobie podstawowej aparatury pojęciowej z dziedziny logiki ogólnej (znajomość tej aparatury znamionuje wykształconego Europejczyka);
b) zdobycie istotnych wiadomości historycznych z tej dziedziny (główne nazwiska, kierunki);
c) wykształcenie sprawności w zakresie: jasnego, ścisłego i uporządkowanego myślenia i wypowiadania myśli; metodycznego stawiania pytań; formułowania argumentów na rzecz własnej tezy i sprawdzania ważności argumentów interlokutora; dostrzegania zabiegów manipulacyjnych i umiejętności radzenia sobie z nimi.
4. Struktura wykładu:
I. Uwagi wprowadzające.
II. Semiotyka jako nauka o języku.
III. Semiotyczna charakterystyka języka: definicja języka, znaki językowe, reguły używania, funkcje poznawcze i pozapoznawcze języka.
IV. Kategorie składniowe wyrażeń: zdania, nazwy, funktory i operatory; zdania praktyczne.
V. Komunikat językowy: błędy w słownym przekazywaniu myśli; kontekstowy charakter komunikatu; implikatura konwersacyjna.
VI. Porządkowanie pewnej dziedziny: podział logiczny i klasyfikacja, typologizacja, partycja, porządkowanie liniowe.
VII. Elementy teorii definiowania: rodzaje definicji, warunki poprawności definicji, błędy definiowania.
VIII. Logika erotetyczna (elementy teorii pytań).
IX. Elementy teorii rozumowań (rozumowanie jako racjonalne źródło przekonań):
- rodzaje rozumowań (wnioskowanie niezawodne i uprawdopodobniające, rozumowania proste i złożone).
- wnioskowania dedukcyjne;
- wnioskowania indukcyjne;
- wnioskowania przez analogię;
- błędy wnioskowań;
- dowodzenie, wyjaśnianie, rozstrzyganie.
X. Elementy teorii dyskusji.
- rodzaje dyskusji (spór słowny i rzeczowy, dyskusja: o faktach, o normach i o ocenach).
- zasady dyskutowania (np. "onus probandi", zasady etyczne)
- uzasadnienie tezy a przekonanie do akceptacji tezy.
- argumentacja (struktura i siła argumentów)
- zabiegi perswazyjne (chwyty erystyczne).
5. Bibliografia:
Ajdukiewicz, K., Logika Pragmatyczna, Warszawa 1975.
Marciszewski, W., Sztuka Dyskutowania, Warszawa 1994.
Sztuka Rozumowania w Świetle Logiki, Warszawa 1994.
Mała Encyklopedia Logiki, (MEL), Wrocław 1988
Przybyłowski, J., Logika z Ogólną Metodologią Nauk, Gdańsk, 1997. A. Schopenhauer, Erystyka, (wiele wydań).
K. Szymanek, Sztuka argumentacji, Warszawa 2001.
Trzęsicki, K., Logika. Nauka i Sztuka.
Ziembiński, Z., Logika Praktyczna, (wiele wydań).
II. Semiotyka jako nauka o języku.
terminy pokrewne (np. semiologia, semantyka). Źródłosłów: gr. semeion. Najważniejsze postacie: Ch. Peirce, Ch. Morris (wykład czerpie z tej tradycji), F. de Saussure (semiologia).
Literatura: S. Kamiński, "Kierunki rozwoju problematyki semiotycznej" w: Metoda i język, Lublin: TNKUL 1994.
1. Współczesne zainteresowanie językiem - linguistic turn. Dostrzeżenie wpływu języka na sposób widzenia świata, a przez to i postępowanie.
2. Typy badań naukowych nad językiem (pojęcie przedmiotu materialnego i formalnego):
a) humanistyczne: historia języka, lingwistyka, filologie, psychologia, socjologia, etnolingwistyka.
b) formalne: logika formalna, semiotyka, teoria informacji, teoria komunikacji, cybernetyka.
c) filozoficzne:
- fil. klasyczna (traktuje język jako bierny w poznaniu): Platon, Arystoteles, Krąpiec, Gilson.
- filozofia współczesna (uznaje język za współtworzący poznanie): głównie różne szkoły filozofii anglosaskiej: języka idealnego (Cambridge: Frege, Russell, Wittgenstein I, Salamucha); oraz j. potocznego (Oxford: Ayer, Wittgenstein II, Strawson, Searle, Austin).
d) przyrodnicze: akustyka, fonetyka, fizjologia mowy, logopedia.
3. Definicja semiotyki w projektowanym przez nas znaczeniu (konieczność ustalenia znaczenia ze względu na wieloznaczność terminu "semiotyka", spowodowana wielością nauk o języku, i faktem, że jest uprawiana w wielu ośrodkach [często w izolacji] i w wielu językach).
semiotyka: ogólna, formalna (logiczna) teoria języka rozumianego jako system znakowy, która zajmuje się językiem w aspekcie jego racjonalności i sprawności aktach poznania i przekazywania myśli i wiedzy.
4. Wyjaśnienie poszczególnych elementów definicji:
a) ogólna: poszukuje najogólniejszych własności języka, nie zajmuje się żadnym językiem etnicznym, ale ma ambicje, aby jej twierdzenia dotyczyły każdego języka;
b) logiczna: nie interesuje treść, a tylko układ i kształt wyrażeń językowych;
c) system znakowy: coś uporządkowanego -> trzeba wyróżnić podstawowe elementy, ustalić relacje zachodzące między nimi i między systemem a otoczeniem, reguły użycia;
d) teoria: uporządkowany system twierdzeń, między którymi zachodzą związki rzeczowe i logiczne, a który ma opisać i wyjaśnić stosunkowo dobrze określony fragment rzeczywistości;
e) aspekt racjonalności i sprawności w aktach poznania i przekazywania wiedzy -> język jako narzędzie poznania i komunikowania, a nie np. jako wyraz ducha ludzkiego.
przedmiot formalny semiotyki: język jako systemów znaków będący narzędziem poznania i przekazywania wiedzy (ogólnie: narzędzie komunikowania się).
6. Trzy działy semiotyki:
a) syntaktyka: bada język "od wewnątrz", charakteryzuje własności i funkcje głównych elementów języka, oraz bada zachodzące między nimi relacje ( między znakiem językowym a znakiem językowym); podstawowe pojęcia: kategorie syntaktyczne, wynikanie, zastępowanie, dowodzenie, test, system.
b) semantyka: zajmuje się problemami związanymi ze stosunkiem znak językowy - rzeczywistość; prawda (Tarski 1933), oznaczanie, denotacja, desygnowanie, supozycja, spełnianie, model.
c) pragmatyka - bada relacje znak - użytkownik znaku (twórca, nadawca, odbiorca); znaczenie (różne ujęcia np. jako kategoria semantyczna), rozumienie, wyrażanie, komunikowanie, uznawanie, asercja.
III. Semiotyczna charakterystyka języka.
1. Semiotyczna definicja języka
język jest zbiorem znaków formalnych scharakteryzowanych możliwie jednoznacznie za pomocą reguł używania i służący jakiejś grupie ludzi do przekazywania myśli i wiedzy.
struktura formalna: J= {słownik, reguły użycia}
2. Definicja znaku: coś podpadające pod zmysły (zawsze istnieje substrat materialny znaku), przy pomocy którego ktoś (użytkownik znaku) dochodzi do poznania czegoś innego (przedmiotu oznaczanego przez znak).
Z punktu widzenia semiotyki: "być znakiem" to relacja trójczłonowa (coś jest znakiem czegoś dla kogoś).
Odróżnienie: znak-egzemplarz (przedmiot konkretny) i znak-typ (przedmiot abstrakcyjny).
3. Rodzaje znaków:
a) ze względu na genezę:
- znaki naturalne: znak i przedmiot oznaczany są ze sobą powiązane relacjami naturalnymi, np. przyczynowo-skutkowymi, współwystępowania. Istnienie tych relacji stanowi podstawę semiotycznej relacji oznaczania.
- znaki konwencjonalne: relacja między znakiem, a przedmiotem oznaczanym zostaje ustanowiona przez ludzką interwencję.
- znaki ikoniczne: wyróżnione ze względu na pewną specyfikę, gdyż choć są ustanawiane jak znaki konwencjonalne, to konwencja ta oparta jest na relacji poza-konwencjonalnej (podobieństwo między znakiem i przedmiotem oznaczanym), np. makieta, mapa.
Konwencje terminologiczna: szerokie i wąskie rozumienie znaku; w sensie węższym znak to tylko znak konwencjonalny.
b) ze względu na stosunek znaku do świadomości użytkownika.
- instrumentalne: pełnią funkcję znaku, o ile same staną się przedmiotem świadomości (ślad).
- formalne: odnoszą użytkownika do przedmiotu oznaczanego bez stania się uprzednio przedmiotem jego świadomości (słowo).
4. Natura znaku formalnego:
a) jest znakiem: ma taką samą strukturę jak znaki innych typów.
b) jest przezroczysty: odnosi nas do przedmiotu bez zatrzymywania na sobie naszej uwagi (nie musimy go tematyzować);
c) jest wielopostaciowy: może być nadawany lub odbierany na różne sposoby (słowo mówione i pisane).
Literatura: J. Pelc, Wstęp do Semiotyki, Warszawa 1982 (seria OMEGA).
5. Reguły używania znaków językowych
a) syntaktyczne reguły składni: konstrukcji (budowania wyrażeń złożonych) i transformacji (które mówią jak można przekształcać wyrażenie poprawne, by rezultat tego przekształcania był również wyrażeniem poprawnym).
b) semantyczne reguły: rządzą odnoszeniem się znaków do rzeczywistości. (wg K. Ajdukiewicza obok reguł konstrukcji i transformacji w języku są reguły uznawania zdań za prawdziwe: aksjomatyczne, dedukcyjne i empiryczne; niekoniecznie jest to lista wyczerpująca).
c) pragmatyczne reguły: np. pragmatyczne reguły uznawania (mówią kiedy należy uznać wyrażenia za prawdziwe na mocy użycia go w pewnej sytuacji), reguły używania pewnych wyrażeń w określonych sytuacjach (np. odróżniania wyrażeń "grzecznych" i "niegrzecznych").
6. Funkcje języka
A) poznawcza (deskryptywna): dokonuje się opisu pewnego stanu rzeczy i stwierdza jego zachodzenie w świecie pozajęzykowym;
B) pozapoznawcze (jest ich wiele) np: informatywna, ekspresywna (wyrażenie stanów psychicznych nadawcy znaku); ewokatywna (wywołanie pewnego przeżycia emocjonalnego u odbiorcy znaku); perswazyjna (skłonienie do jakiegoś działania); sugestywna (przyjęcie przekonań przez odbiorcę znaków); dyrektywna (wydawanie poleceń); performatywna (spowodowanie stanu rzeczy o którym mówi wyrażenie przez wypowiedzenie tego wyrażenia); interrogatywna (zadawanie pytań); estymatywna (formułowanie ocen); fatyczna (zgłoszenie przytomnej obecności); integracyjna.
Z punktu widzenia semiotyki logicznej najważniejsza jest funcja poznawcza, bo nauka ta jest teorią języka jako narzędzia poznania i komunikowania wyników poznawczych.
Odróżnienie języka i metajęzyka.
IV. KATEGORIE SYNTAKTYCZNE WYRAŻEŃ
A) Wyrażenia językowe i ich znaczenie.
1. Definicja kategorii syntaktycznej wyrażenia (def. przez abstrakcję):
dwa wyrażenia należą do tej samej kategorii syntaktycznej =df po zastąpieniu jednego wyrażenia drugim z każdego wyrażenia sensownego otrzymujemy wyrażenie sensowne.
wyróżniamy: zdania (podstawowa), nazwy, fynktory i operatory.
3. Podział wyrażeń językowych:
a) ze względu na funkcje syntaktyczne jakie pełnią w języku:
nazwy, zdania, funktory (i operatory).
b) ze względu na budowę: proste (żadna część nie jest znakiem) i złożone.
c) ze względu na funkcję znaczeniową:
kategorematy (mają znaczenie poprzez odniesienie do jakiegoś przedmiotu) i synkategorematy (uzyskują znaczenie dzięki kontekstowi, w którym pełnią jakąś funkcję syntaktyczną).
4. Teorie znaczenia: różne ujęcia czym jest znaczenie znaku językowego.
a) syntaktyczne: sposób rozumienia wyrażenia wyznaczony regułami języka ("Dom" w j. niemieckim i "dom" w języku polskim)lub kontekstem językowym (marynarka pije rum - pod pachami).
b) semantyczne: jako pewien przedmiot
- realny: zespół cech przysługujących wszystkim i tylko tym przedmiotom o których można dane wyrażenie orzec zgodnie z prawdą (utożsamienie z oznaczaniem).
- idealny
c) pragmatyczne (teorie przykładowe):
- ujęcie psychologiczne: znaczenie to przedstawienie mentalne kojarzone z danym wyrażeniem.
- ujęcie praktyczne: znaczenie to sposób użycia wyrażenia.
5. Typy wyrażeń o szczególnym rodzaju znaczenia:
a) wyrażenie wieloznaczne: koza, marynarka, słownik, język, babka; marynarka pije. Wieloznaczność wyrażeń może być aktualna i potencjalna. Ta pierwsza jest wadą wypowiedzi.
b) synonimy (to samo znaczenie: butelka, flaszka) i homonimy (wyrażenia wieloznaczne o tym samym brzmieniu: lód-lud, mamy-mamy).
b) wyrażenia okazjonalne: nie ma w danym języku przyporządkowania do określonego przedmiotu, a zyskuje to przyporządkowanie, gdy zostaje użyte w konkretnej sytuacji: ten, dziś, teraz, tu).
c) wyrażenia analogiczne: analogia atrybucji (pierszorzędnie o przedmiocie zwanym analogatem głównym, a wtórnie o innych), proporcjonalności (istnienie psa proporcjonalne do istoty psa, a istnienie Boga proporcjonalne do istoty Boga) i metafora (analogia proporcjonalności niewłaściwa, gdy orzekamy coś wtórnie o przedmiocie ze względu na podobieństwo tego przedmiotu do przedmiotu, o którym orzeka się to wyrażenie w sensie właściwym (uśmiech dla twarzy jest tym czym kwiat dla łąki).
d) wyrażenia idiomatyczne.
B) ZDANIE
1. Definicja
z jest zdaniem języka J =df jest wyrażeniem posiadającym wartość logiczną (tj. które jest prawdziwe lub fałszywe). Jest to def. w aspekcie semantycznym; mogą być w aspekcie syntaktycznym i pragmatycznym.
stan rzeczy - pozajęzykowy odpowiednik zdania.
sąd:
a) w sensie psychologicznym: przeżycie myślowe, wyrażające się zdaniem oznajmującym.
b) w sensie logicznym: znaczenie zdania oznajmującego.
zmienna zdaniowa: zmienna, za którą można podstawiać zdania lub funkcje zdaniowe.
forma zdaniowa: wyrażenie, które zawiera zmienne wolne, które w wyniku podstawienia za zmienne lub związania ich kwantyfikatorem przechodzi w zdanie.
2. Rodzaje zdań.
a) ze względu na strukturę: proste (żadna część nie jest zdaniem) i złożone.
Zdania złożone dzielą się
- ze względu na rodzaj spójnika (funktora) łączącego zdania proste, np.: zdania koniukcyjne, alternatywne, implikacyjne, równoważnościowe. Logika wyróżnia 16 funktorów.
- ze względu na sposób złożenia: wyraźnie złożone (występują spójniki) i ukrycie złożone (gramatycznie proste, ale zawierają taką partykułę, że ich zrozumienie wymaga utworzenia co najmniej dwóch zdań (np. oprócz, chociaż).
Dalszy podział dotyczy zdań prostych.
a) ze względu na charakter orzeczenia:
- podmiotowo-orzeczeniowe (z orzeczeniem zwykłym).
- podmiotowo-orzecznikowe (z orzeczeniem imiennym: łącznik "jest"+orzecznik); stwierdzanie
przynależności jakiejś cechy do podmiotu lub zachodzenie relacji.
b) ze względu na ilość:
- jednostkowe: podmiotem zdania jest nazwa jednostkowa (indywidualna - imię własne lub tzw. deskrypcja określona).
- ogólne: podmiotem zdania jest nazwa ogólna i jest poprzedzona jest słówkiem `każde', `wszystkie', `żaden'
- szczegółowe: podmiot zdania (także nazwa ogólna) jest poprzedzony słówkiem `pewne', `niektóre'
c) ze względu na jakość: twierdzące i przeczące.
d) ze względu na sposób stwierdzania:
- asertoryczne (jest, nie jest)
- modalne (zawierające modyfikację `jest'): apodyktyczne (konieczność, niemożliwość) oraz problematyczne (możliwość, niekonieczność). Rożne rozumienia "musi" i "może": logiczna ("S musi być P", bo wynika to ze zdań wcześniej przyjętych), ontologiczna (nie może być inaczej ze względu na strukturę świata), aksjologiczna (musi być, bo dobrze jest by tak było), tetyczna ("musi być", bo tak jest nakazane przez jakąś normę), psychologiczna ("musi być" tzn. że jestem niepodważalnie przekonany); analogiczna intepretacja "może". Słówko modalne w zdaniu może być intelrpretowane na więcej niż jeden sposób.
e) ze względu na to jak się rozstrzygania o ich prawdziwości i czy coś mówią o świecie
- analityczne: nie dodające nic do zasobu naszej wiedzy o świecie; wydobywające z orzeczniku to co już jest zawarte w podmiocie (każdy kawaler to nieżonaty mężczyzna). O prawdziwości rozstrzyga się apriorycznie tj. znając znaczenie wyrażeń składowych na podstawie reguł języka wiemy czy dane zdanie jest prawdziwe czy fałszywe.
- syntetyczne: dodają coś do zasobu naszej wiedzy. O prawdziwości rozstrzyga się na podstawie doświadczenia (aposteriorycznie);
problem filozoficzny: czy istnieją zdania syntetyczne a priori, tj. takich, które wydają się mówić coś w świecie, ale o prawdziwości których nie rozstrzygamy w sposób doświadczalny (typowy przykład: wszystko co jest rozciągłe jest barwne).
3. Zdania kategoryczne.
ogólnotwierdzące: każde S jest P (SaP)
szczegółowotwierdzące: pewne S są P (SiP)
ogólnoprzeczące: żadne S nie jest P (SeP)
szczegółowoprzeczące: pewne S nie są P (SoP)
Między tymi zdaniami zachodzą następujące związki logiczne:
- sprzeczność: zachodzi między zdaniami typu SaP i SoP oraz między zdaniami typu SeP i SiP. Zdania sprzeczne nie mogą być zarazem prawdziwe i nie mogą być zarazem fałszywe;
- przeciwieństwo: zachodzi między zdanimi typu SaP i SeP. Zdania przeciwne nie mogą być zarazem prawdziwe, ale mogą być zarazem fałszywe;
- podprzeciwieństwo: zachodzi między zdanimi typu SiP i SoP. Zdania podprzeciwne mogą być zarazem prawdziwe, ale nie mogą być zarazem fałszywe;
- podporządkowanie: zachodzi między zdaniami typu SaP i SiP oraz między zdaniami typu SeP i SoP. Jeśli zdanie ogólne jest prawdziwe, to podporządkowane mu zdanie szczegółowe też jest prawdziwe (ale nie odwrotnie).
Kwadrat logiczny: graficzne przedstawienie tych związków (materiał na ćwiczenia).
4. Prawa logiczne związane ze zdaniami kategorycznymi (patrz: Mała Encyklopedia Logiki; materiał na ćwiczenia): (a) prawa kwadratu logicznego, b) prawa konwersji; c) obwersji; d) kontrapozycji; e) inwersji.
Prawa te umożliwiają wnioskowania bezpośrednie (wnioskowania bez pośrednictwa trzeciego terminu). Prawa wnioskowania bezpośredniego nie dopuszczają podstawienia za zmienne nazw pustych i tzw. orzeczników uniwersalnych (niektóre tracą ważność).
Sylogizmy: schematy wnioskowania o co najmniej dwóch przesłankach, takie że przesłanki i wniosek są zdaniami kategorycznymi.
Budowa sylogizmów prostych (o dwóch przesłankach): termin większy(P), mniejszy (S), i średni (M); przesłanka większa, pisana jako pierwsza, zawiera termin P i termin średni M, mniejsza - termin S i termin średni M, a wniosek nie zawiera terminu średniego, a jego podmiotem jest S, a orzecznikiem P.
Cztery figury sylogistyczne (wg rozmieszczenia terminu średniego) i tryby sylogistyczne (schematy wnioskowania otrzymane z figur sylogistyczne). Wstawiając do powyższych figur stałe logiczne tj. funktory: każdy... jest (a), żaden... nie jest (e), pewne...są (i), pewne...nie są (o), otrzymamy tzw. tryby sylogistyczne. 3miejsca x 4 zmienne = 64 możliwości w jednej figurze x 4 figury = 256 możliwych trybów sylogistycznych. Łącznie 256 trybów.
MP PM MP PM
SM SM MS MS
-- -- -- --
SP SP SP SP
I II III IV
linie łączące termin średni układają się jak promienie wschodzącego słońca.
Tryby słuszne: są schematami wnioskowań niezawodnych). Jest ich 24 (po 6 w każdej figurze).
Sposoby rozpoznawania trybów słusznych (materiał na ćwiczenia):
a) metoda mnemotechniczna;
b) diagramy Venna;
c) metoda strukturalna badania jakości i ilości zdań tworzących sylogizm, oraz badanie tzw. rozłożenia terminów.
Termin rozłożony: użyty w całym zakresie, tj. takie które mówią coś o wszystkich desygnatach nazwy. Rozłożone są podmioty zdań ogólnych i orzeczniki zdań przeczących.
Reguły rozpoznawania trybów słusznych:
1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym;
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym.
3) jeżeli jedna z przesłanek jest zdaniem szczegółowym, to wniosek musi być zdaniem szczegółowym (nie odwrotnie!).
4) jeżeli jedna z przesłanek jest zdaniem przeczącym, to wniosek musi być zdaniem przeczącym (i odwrotnie!).
5) termin średni musi być przynajmniej raz rozłożony.
6) każdy termin rozłożony we wniosku musi być rozłożony w odpowiedniej przesłance.
5. Zdanie praktyczne.
Zdania praktyczne pełnią funkcję informatywną (często w sposób ukryty) i różne funkcje "bodźcowe" (ewokatywną, ekspresywna, oceniającą, dyrektywna, sugestywną, perswazyjną, zapytawczą).
Rodzaje:
a) pytania: odróżnienie pytań w sensie gramamtycznym i logicznym.
b) oceny aksjologiczne i utylitarne.
c) normy: etyczne, estetyczne, tetyczne i praktyczne.
d) życzenia, prośby, rozkazy.
Tzw. zawartość informacyjna: supozycje zdań praktycznych.
C) NAZWA
1. Definicje:
Nazwa w aspekcie:
a) syntaktycznym: wyrażenia samodzielne, które pełni w zdaniu funkcję podmiotu lub orzecznika.
b) semantycznym: wyrażenie samodzielne, które pełni funkcję oznaczania.
F. oznaczania: f. semantyczna polegająca na wskazywaniu na pewien przedmio na mocy swego znaczenia (dwie postaci tej funkcji: desygnowanie i denotowanie).
Pojęcie w ujęciu:
a) psychologicznym: pewne przeżycie psychoczne polegające na przedstawieniu sobie czegoś w sposób nieoglądowy (wyobrażenie zmysłowe może, ale nie musi towarzyszyć takiemu przedstawieniu).
b) logicznym: znaczenie nazwy generalnej określone regułami języka.
funkcja syntaktyczna nazw: zastępowanie - wymiana wyrażenia na inne bez naruszenia sensu całego wyrażenia (np. akronimy).
2. Funkcje semantyczne nazw:
a) oznaczanie: desygnowanie lub denotowanie
- desygnowanie
desygnatem nazwy N w języku J przy pewnym jej znaczeniu jest każdy przedmiot, o którym można ją zgodnie z prawdą orzec. Nazwa desygnuje przedmiot (pełni funkcję desygnowania).
- denotowanie:
denotacją nazwy (zakresem, ekstensją) jest zbiór wszystkich jej desygnatów przy danym znaczeniu. Nazwa denotuje zbiór (n. pełni funkcję denotowania). Nazwy wieloznaczne mają więcej niż jeden zakres.
b) konotowanie:
treścią nazwy (intensją) nazywamy zespół wszystkich cech przysługujących desygnatom danej nazwy. Nazwa konotuje zbiór cech.
Treść charakterystyczna nazwy: ogół wszystkich cech przysługujących wspólnie desygnatom danej nazwy i tylko im.
Konotacja (treść językowa): taka treść charakterystyczna danej nazwy, że każdy poinformowany o tym, iż jakiś przedmiot posiada wszystkie cechy w owej treści zawarte może trafnie rozstrzygnąć, czy dany przedmiot jest czy nie jest desygnatem danej nazwy.
c) supozycja: f. odnoszenia się nazwy do jakiegoś przedmiotu. Odróżnia się:
- supozyję zwykłą: nazwa odnosi się do jednostkowego, konkretnego przedmiotu (zając przebigł nam drogę).
- supozycję formalną: nazwa odnosi się do powszechnika (zając jest ssakiem).
- supozycję materialną: nazwa odnosi się do samej siebie ("zając" jest rzeczownikiem).
3. Rodzaje nazw
a) ze względu na istnienie i ilość desygnatów: puste (analitycznie i syntetycznie) nie mające żadnego desygnatu oraz niepuste: jednostkowe (mające dokładnie 1 desygnat; mogą to być nazwy indywidualne - imiona własne - lub tzw. deskrypcje określone) i ogólne (mające więcej niż 1 desygnat). Nazwy puste nie mają funkcji desygnowania.
b) ze względu na rodzaj desygnatu: konkretne i abstakcyjne
c) ze względu na strukturę desygnatu: zbiorowe (kolektywne), gdy desygnat jest zbiorem w sensie kolektywnym (agregat stosunkowo jednorodnych elementów, np. wojsko, las biblioteka, oraz niezbiorowe (dystrybutywne), gdy desygnaty tworzą zbiór w sensie dystrybutywnym (wielość przedmiotów mających pewną cechę, jest to pewien przedmiot abstrajcyjny).
d) ze względu na funkcje: indywidualne (imiona własne) nadające się tylko na podmiot i generalne nadające się na podmiot i na orzecznik. Nazwy indywidualne nie mają funkcji oznaczania i konotowania, ale spełniają funkcję nazywania (semantyczna funkcja zamiast funkcji oznaczania). Nazwy generalne konotują cechy.
e) ze względu na precyzję: ze względu na zakres - ostre, gdy znajomość treści charakterystycznej pozwala orzec, czy dany dowolny przedmiot jest czy nie jest desygnatem tej nazwy oraz nieostre, gdy takiej możliwości nie ma. Ze względu na treść - nazwy są wyraźne, gdy umiemy podać taki zespół cech, które pozwoliłyby w sposób stanowczy odróżnić desygnaty tej nazwy od innych przedmiotów (kwadrat); nazwy są niewyraźne gdy takiego zespołu cech nie możemy podać (rzeka).
f) ze względu na znaczenie: jednoznaczne, wieloznaczne i analogiczne.
5. Relacje między zakresami nazw.
Pomiędzy zakresami dwóch nazw zachodzi dokładnie jeden z poniższych stosunków:
a) równoważności: zakresy obu nazw S i P są równe, tj. każdy desygnat S jest desygnatem P i odwrotnie (trójkąt=trójbok)
b) nadrzędności: zakres S obejmuje cały zakres P tj. każdy desygnat P jest desygnatem S, ale nie odwrotnie (człowiek-kobieta).
c) podrzędności: zakres S jest mniejszy niż zakres P, tj. wszystkie desygnaty S są desygnatami P, ale istnieją takie desygnaty P, które nie są desygnatami S (mężczyzna-człowiek).
d) krzyżowania się: niektóre desygnaty S są desygnatami P, ale istnieją takie desygnaty P, które nie są desygnatami S i takie desygnaty S, które nie są desygnatami P (ojciec-lekarz)
e) wykluczania: żaden desygnat S nie jest desygnatem P i żaden desygnat P nie jest desygnatem S. Dwa możliwe przypadki:
- stosunek przeciwieństwa: zakresy S i P wykluczają się, ale nie dopełniają, tj. suma zakresów S i P nie tworzy zbioru uniwersalnego (istnieją takie przedmioty, które nie są desygnatami ani S, ani P (człowiek-lodówka)
- stosunek dopełnienia: zakresy nazw dopełniają się tj. ich suma tworzy zbiór uniwersalny (każdy przedmiot należy albo do zakresu S, albo do zakresu P (sloń-niesłoń).
6. Działania na treściach nazw.
a) konkretyzacja (determinowanie): wzbogacanie treści nazw przez dodawanie kolejnych cech. Wzbogacanie treści powoduje zmniejszanie się zakresu.
kres konkretyzacji: nazwa tak bogata, że wyznacza dokładnie jeden desygnat (tzw. deskrypcja określona).
b) abstrakcja (abstrahowanie): pomijanie niektórych cech w treści nazwy.
Zubożenie treści powoduje wzrost zakresu; kres abstrakcji: nazwa o zakresie obejmującym wszystkie przedmioty (nazwa transcendentalna).
c) idealizacja: "potęgowanie" pewnych cech. Powstaje nazwa (i pojęcie) przedmiotu, który w sposób pełny posiada odpowiednie cechy.
d) konstrukcja: zestawianie dowolnych cech. Powstaje nazwa (i pojęcie) przedmiotu, który posiada te cechy (krasnoludek).
Można też prowadzić działania na zakresach nazw jako na zbiorach (dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić. W semiotyce zajmujemy się dzieleniem czyli podziałem logicznym, który jest jednym ze sposobów porzadkowania pewnej dziedziny przedmiotowej (patrz p. VI).
D) FUNKTORY I OPERATORY
1. Definicje:
funktorem nazywamy wyrażenie, które nie jest ani zdaniem, ani nazwą, a które służy do konstruowania zdań, nazw i funktorów złożonych.
argumentem funktora nazywamy wyrażenie, ktore wraz z funktorem tworzy nowe wyrażenie złożone.
2. Rodzaje funktorów:
a) ze względu na kategorię syntaktyczną tworzonego wyrażenie: nazwotwórcze, zdaniotwórcze i funktorotwórcze.
b) ze względu na kategorię syntaktyczną argumentów: funktory od argumentów nazwowych, zdaniowych i funktorowych.
c) ze względu na ilość argumentów: jedno- dwu- i wieloargumentowe.
Każdy funktor określa się ze względu na te trzy parametry.
d) ze względu na to, czy wynik działania funktora zależy jedynie od zakresu, czy rownież od treści argumentów: ekstensjonalne (zakresowe np. funktory klasycznego rachunku zdań) i intensjonalne (treściowe, np. `myślę że').
3. Funktory prawdziwościowe: funktory zdaniotwórcze od argumentów zdaniowych, takie że wartość logiczna zdania złożonego utworzonego za pomocą tego funktora zależy wyłącznie od wartości logicznej zdań będących argumentami, a nie od ich treści.
4. Funktory prawdziwościowe klasycznego rachunku zdań:
Dla dwóch zdań i dwóch wartości logicznych (prawda, fałsz) jest 16 możliwości funktorów. Najważniejsze: negacja, koniunkcja, alternatywa zwykła, implikacja, równoważność.
Tabelki zero-jedynkowe: możliwość mechanicznego sprawdzania wartości logicznej zdań złożonych, utworzonych przy pomocy funktorów prawdziwościowych (materiał na ćwiczenia).
5. Funktory rachunku zdań a spójniki języka naturalnego (patrz: W. Marciszewski, Sztuka Dyskutowania, 241nast).
6. Operatory jako wyrażenia ilościujące.
a) podstawowe rodzaje operatorow: kwantyfikator ogólny (dla każdego x) i szczegółowy (istnieje takie x).
b) zmienna wolna (rzeczywista) i związana (pozorna; zmienna związana przez kwantyfikator nie jest już faktycznie zmienną, ponieważ nie pełni syntaktycznej funkcji reprezentowania i nie wolno za nią podstawiać wyrażeń)
c) zasięg kwantyfikatora.
V. Komunikat jęztkowy:
1. zasady konstruowania wypowiedzi: celem komunikatu językowego jest to, by odbiorca ma zrozumieć komunikat i to zgodnie z intencją nadawcy; komunikat powinien respektować zasadę ekonomii wypowiedzi; powienien być tak skonstruowany, aby nie było możliwość różnych jego rozumień (obrona przed manipulacją tekstem) i aby można go było łatwo rozumieć (prostota wypowiedzi). Umiejętność wypowiedzi na dany temat jest funkcją rozumienia tego tematu.
2. Błędy w słowynym przekazywaniu myśli:
- człony wyrażenia niezrozumiałe (na ogół błąd pragmatyczny; żargon)
- człony wyrażenia zrozumiałe, ale całość niezrozumiała (nonsens czyli niespójność syntaktyczna lub absurd, gdy wyrażenie jest syntaktycznie poprawne, ale jego treść niespójna np. sprzeczna wewnętrznie czego przykładem jest contradictio in adiecto);
- amfibolia (amfibologia) - aktualna wieloznaczność składniowa;
- ekwiwokacja - wyrażenie jest użyte przynajmniej dwukrotnie i za każdym razem w innym znaczeniu, a rozumiane w jednym.
- homonimia: wieloznaczność aktualna wyrażenia;
- chwiejność znaczenia - kontekst użycia niedookreśla znacznie wyrażenia i tylko pozornie ma ono jedno znaczenie (możliwość sporów werbalnych).
- elipsa (niedopowiedzenie) - pominięcie jakiegoś wyrażenie w wypowiedzi, co powoduje niezrozumienie wypowiedzi lub jej wieloznaczność.
- niedookreślenie miejsca akcentowania lub błąd akcentu (podkreślenia).
- użycie wyrażeń okazjonalnych i modalnych.
- niemożność określenia supozycji nazwy użytej w wyrażeniu.
- niedookreślenie, czy nazwa użyta jest w sensie kolektywnym czy dystrybutywnym.
- brak słówek kwantyfikujących.
- użycie idiomów.
- użycie eufemizmów.
- pleonazmy (wyrażenia, w których występuje więcej wyrazów znaczących to samo, tak że cale wyrażenie znaczy to samo po usunięciu któregoś z tych wyrazów). Redundancja tekstu jest wadą, gdy brak powodow do powtarzania.
- zbyteczne przymiotniki.
- użycie słów do kreowania wrażenia dynamizmu (brzeczenie tzw. buzzwords).
(próby opanowania słuchaczy przy pomocy słów: gobbledygook wg. Stuarta Cahse'a)
3. Zasady interpretacji wypowiedzi: kontekst sytuacyjny może dookreślać znaczenie wyrażenia; o autorze zakładamy, że mówi sensownie (zasada wspaniałomyślności); wyrywanie z kontekstu wyrażeń (czy to z całej wypowiedzi, czy pominięcie sytuacji, w której wypowiedź miała miejsce) może powodować wieloznaczność tych wyrażeń lub zmieniać ich sens (możliwość manipulacji).
4. Kontekstowy charakter komunikatu.
presupozycja: logiczną presupozycja zdania Z jest taki sąd S, który musi być prawdziwy, aby zdanie miało wartość logiczną. W typowej sytuacji komunikacyjnej presupozycje są akceptowane jako sądy o z góry zagwarantowanej prawdziwości, oczywistej dla uczestników rozmowy. W przypadku stwierdzenia fałszywości presupozycji, możliwe jest jej odwołanie. Uznanie zdania o presupozycji P jest równoznaczne z potraktowaniem P jako zdania prawdziwego lub jako oczywistego, nie wymagającego dodatkowego uzasadnienia.
Przekazywanie informacji za pomocą kontekstu: (Kowalski publikował wiersze w czasopismach katolickich, a Nowak także pisał wiersze o charakterze religijnym) i słówek sugerujących (tylko, jedynie, znów "Agnieszka znów nie była na obiedzie u Kwaśniewskiego)).
Implikatura konwersacyjna: ta część informacji niesionej przez komunikat językowy, która nie będąc zawarta w samej dosłownej treści komunikatu jest wywnioskowywana przez odbiorcę na podstawie dodatkowych założeń mówiących, że nadawca komunikatu racjonalnie współpracuje z odbiorcą.
P. Grice: zasady racjonalnej współpracy w konwersacji: maksyma jakości, ilości, istotności i sposobu wyrażania się.
VI. PORZĄDKOWANIE PEWNEJ DZIEDZINY.
Różne sposoby porządkowania: podział log. i klasyfikacja, typologizacja, partycja, porządkowanie liniowe.
Porządkowanie może być myślne lub fizyczne (np. segregowanie).
A) Podział logiczny: operacja na zakresach nazw.
1. Def (jako wytworu operacji podziału log.):
podziałem logicznym zakresu nazwy A ze względu na pewną zasadę K jest zbiór nazw zakresowo podrzędnych względem nadrzędnej nazwy A, które są wzajemnie rozłączne, a suma ich zakresów jest tożsama z zakresem nazwy dzielonej.
struktura: pojęcie nadrzędne, którego zakres jest dzielony (totum divisionis), pojęcia podrzędne powstające w wyniku podziału (membra divisionis) oraz podstawa podziału (fundamentum divisionis).
2. warunki poprawności:
- adekwatność (zupełność): suma zakresów człownów podziału równa się zakresowi pojęcia dzielonego, tj. każdy desygnat nazwy dzielonej należy do zakresu któregoś z członów podziału (tzw. podział wyczerpujący).
- rozłączność: zakresy członów podziału wykluczają się, tj. każdy desygnat nazwy nadrzędnej należy tylko do jednego z członów.
- naturalność: przedmioty należące do jednego z członów podziału winny być do siebie bardziej podobne z interesującego nas punktu widzenie, niż przedmioty należące do zakresu dwóch różnych członów.
- jednorodność: jedno kryterium podziału.
3. Błędy podziału logicznego:
- formalne: nieadekwatność, nierozłączność, niejednorodność.
- materialne: nienaturalność lub nieprzydatność w danej dziedzinie (błędy pragmatyczne).
- ogólnosemiotyczne: podział na zakresach nazwach wieloznacznych bez ustalenia o które znaczenie chodzi, nieostrość totum divisionis, nieostrość kryterium.
4. Rodzaje podziałów logicznych:
a) dychotomiczny ze względu na posiadanie lub nieposiadanie jakiejś cechy.
b) wieloczłonowy: wedle zasady, którą są różne odmiany pewnej cechy
klasyfikacja: wielostopniowy podział logiczny, tj. taki, gdzie wszystkie lub niektóre człowny podziału jakiejś nazwy dzieli się dalej ze względu na następne kryterium (np. systematyka roślin i zwierząt).
B) Inne działania porządkujące pewną dziedzinę.
1. partycja (podział myślny lub rzeczowy): periodyzacja (wyróżnianie części w jakimś przedziale czasowym), podział mereologiczny (wyróżnianie części składowych), dyspozycja (wyróżnienie części w książce lub planie pracy). Nazwę, której zakres porządkujemy traktujemy kolektywnie.
2. typologizacja: uporządkowanie przedmiotów występujących w pewnej dziedzinie ze względu na większe lub mniejsze podobieństwo do wybranego typu.
typy: idealny (skonstruowany) i empiryczny.
3. Porządkowanie liniowe.
Często łączy się porządkowanie z klasyfikacją lub typologizacją: książki telefoniczne (wg kolejnosci liter), katalogi (typy produktów, a potem wg alfabetu), struktura domu towarowego (kolejne piętra, a na piętrze wg alfabetu, itp.).
Błędy czynności porządkowania: mylenie różnych sposób (zwłaszcza podziału logicznego z innymi); stosowanie sposobu nieodpowiedniego dla danej dziedziny przedmiotowej.
VII. ELEMENTY TEORII DEFINIOWANIA.
1. "Definicja" definicji: określenie (krótkie) zmierzające do jednoznacznej charakterystyki jakiegoś przedmiotu lub podające sposób rozumienia danego wyrażenia w jakimś języku.
2. Rola definicji: wyostrzanie zakresu i uwyraźnianie treści nazw, wprowadzanie nowych terminów, wyjaśnianie znaczeń terminów.
3. Typy definicji:
a) ze względu na sposób prezentacji: werbalne (słowne) i ostensywne (deiktyczne; zawierają poza-słowne elementy np. gesty).
b) ze względu na to co się definiuje: realne (podanie jednoznacznej charakterystyki jakiegoś przedmiotu, zaspołu cech konstytutywnych, uchwycenie "istoty rzeczy") i nominalne (podaje sposób rozumienia danego wyrażenia, a przez to sposób zastąpienia/eliminacji tego wyrażenia przez inne wyrażenia w rozmaitych kontekstach).
c) ze względu na przekładalność wyrażenia definiowanego na inne wyrażnia: totalne (pozwalają wyeliminować wyrażenia deniniowane w każdym przypadku) oraz cząstkowe (tylko w niektórych przypadkach.
d) ze względu na budowę: równościowe i nierównościowe.
Definicje równościowe mają następującą strukturę:
- człon definiowany (definiendum)
- człon definiujący (definiens)
- łącznik definicyjny (copula), stwierdzający zachodzenie równości lub równoważności między definiendum i definiensem.
Definicje równościowe totalne to tzw. definicje normalne.
e) ze zględu na budowę definiendum: wyraźne (w definiendum jest tylko wyrażenie definiowane; definicje równościowe wyraźne nazywamy definicjami normalnymi; definicje równościowe wyraźne mogą być zarówno realne jak i nominalne) i kontekstowe (wyrażenie definiowane występuje w definiendum w typowym kontekście, tj. wyrażenie definiowane nie stanowi całego definiendum, lecz tylko jego część umieszczoną w typowym kontekście (def. logarytmu, def. funktora implikacji w logice)
Ważny typ definicji kontekstowych:
definicja przez abstrakcję: służy do określenia pewnej wspólnej własności przysługującej przedmiotom jednakowym pod jakimś względem (definicja ciężaru ciała, definicja kategorii składniowej).
Definicje klasyczne: równościowe, realne, podające najbliższy rodzaj i różnicę gatunkową.
definicje nierównościowe nie mają wskazanej wyżej struktury.
- indukcyjne: składają się a) z warunku wyjściowego podającego elementy początkowe należące do danego zbioru; b) z warunku indukcyjnego wskazującego w jakim stosunku do tych elementów ma pozostować nowy element, aby i on należałdo tego zbioru (np. definicja terminu "przodek").
- aksjomatyczne: układ zdań, których uznanie za prawdziwe ustala znaczenie terminów występujących w tych zdaniach (def. punktu i prostej w geometrii Euklidesa).
- operacyjne: podające operacje, które należy wykonać, w celu zidentyfikowania przedmiotu definiowanego (lub desygnatu nazwy definiowanej, np. def. terminu "rozpuszczalność").
e) ze względu na rolę w budowaniu języka:
- sprawozdawcze (analityczne): zdaje sprawę z istniejącego już rozumienia jakiegoś wyrażenia w danym języku.
- projektujące: nadaje znaczenie
- regulujące: licząc się z dotychczasowym rozumieniem pewnego wyrażenia o nieostrego, modyfikuje je tak, aby stało się ostre.
- konstrukcyjne: wprowadza nowe wyrażenie do języku nadając mu znaczenie.
Tzw. definicje perswazyjne: w sensie ścisłym nie są definicjami - ich zadaniem nie jest określenie przedmiotu, ale o wyrobienie u odbiorcy postawy wobec tego przedmiotu.
Tzw. definicje metaforyczne: objaśnienie znaczenia jakiegoś wyrazu za pomocą zwrotu zawierającego zrozumiałą metaforę: "Main Kampf" to Biblia nazistów.
Tzw. definicje retoryczne: wyrażenie zbudowane jak definicja uzyte w kontekście sygerującym, że używa się go do wyjaśnienia znaczenia jakiegoś zwrotu, ale faktycznie "wyjaśnienie" ma dostarczyć wsparcia argumentacji. Ich rola polega na podaniu określeń, ktore mają ujawnić pewne treści w rzekomo definiowanych słowach, poprzez odwołanie się do paradoksu, ironii, metafor, skrotow myślowych: optymista to pesymista źle poinformowany.
4. Błędy definiowania (odnoszące się głównie do definicji równościowych)
a) formalne
- wprowadzenie sprzeczności do języka.
- nieadekwatność (nierównoważność zakresów definiendum i definiensa); definicje za szerokie lub/i za wąskie. Nie jest to bład, gdy mamy do czynienia z definicjami cząstkowymi (np. z def. operacyjnymi.
- błędne koło (bezpośrednie lub pośrednie).
- błąd przesunięcia kategorialnego (zakresy definiendum i definiensa wykluczają się).
b) pozaformalne
- ignotum per ignotum;
- niedostateczne wyjaśnienie;
- estetyczne (za długa);
c) ogólnopragmatyczne
- niewłaściwy rodzaj definicji;
- niecelowość (ważne przy definicjach projektujących).
Problem granic definiowania. Zabiegi zastępcze.
IX ELEMENTY TEORII PYTAŃ (logika erotetyczna)
1. Sytuacja pytajna - stan pewnej wątpliwości lub przeświadczenie o niedoskonałości posiadanej wiedzy. Sytuacja pytajna może mieć charakter:
a) obiektywny: brak jakiegoś elementu w dotychczasowej wiedzy; brak wiedzy co do układu i związków między składnikami już dostępnej wiedzy; brak wiedzy co do pozycji danych elementów w całości wiedzy;
b) subiektywny: podmiot posiadający wiedzę ma niedostateczny stopień zrozumienia lub aktualności tej wiedzy; stopień uznania wiedzy (asercja) jest niedostateczny.
2. Struktura pytania
Odróżnić należy: (1) pytanie jako zdanie pytajne danego języka (ma ksztalt określony przez gramatykę tego języka i analizowane jest wyłącznie z punktu widzenia syntaktyki) oraz (2) treść zdania pytajnego lub innych wyrażen pełniących funkcję pragmatyczną pytania (za Ziembińskim: pytania niezawisłe - zdania pytajne; zawisłe - wyrażenia typu "chciałbym zapytać, czy p).
za Ajdukiewiczem:
a) partykuła pytajna.
b) zdanie w sensie logicznym lub jego fragment (osnowa pytania, dana pytania).
Pytanie: wyrażenie językowe o powyższej strukturze. Nie jest to zdanie w sensie logicznym.
Problem to znaczenie pytania.
W pytaniu zawarte są założenia (negatywne lub pozytywne przeświadczenie co do stanu rzeczy), które mogą być prawdziwe lub fałszywe. Pytanie z fałszywymi założeniami jest pytaniem niepoprawnym i nie ma na nie właściwej odpowiedzi.
Każdemu dobrze postawionemu pytaniu przyporządkowany jest zbiór możliwych odpowiedzi, z których co najmniej jedna jest prawdziwa. Stąd pytanie zawiera założenie, będące alternatywą możliwych odpowiedzi.
3. Warunki dobrze postawionego pytania:
a) poprawność syntaktyczna: sensowność, precyzja, jednoznaczność, zgodność z regułami języka, w którym zostało sformułowane; wyróżnia się czasem poprawność semantyczną (sensowność w danej dziedzinie przedmiotowej: np. semantycznie niepoprawne jest pytanie "jaki procent wody zawiera liczba 5?" (niektórzy nie odróżniają poprawności semantycznej i zaliczają tego typu pytania do nietrafnych).
b) trafność: pytnie opiera się na prawdziwym założeniu i nie prowadzi do sprzeczności; pytanie, które opiera się na fałszywym założeniu jest pytaniem niewłaściwie postawionym i wtedy indagowany nie powinien udzielać odpowiedzi zgodnie z oczekiwaniami pytającego lecz znieść fałszywe założenie pytania.
Uwaga: w niektórych pytaniach są założenia strukturalnie wieloznaczne (np. założeń pytania: "czy syreny lubią muzykę"?)
c) zasadność: istnieje uzasadniona wątpliwość (dostateczna racja postawienia pytania) i co najmniej dwie sensowne odpowiedzi.
d) rozstrzygalność: dysponujemy efektywną metodą udzielenia prawdziwej odpowiedzi; pytania mogą być nierozstrzygalne logicznie, fizycznie i technicznie.
e) kreatywność: udzielenie odpowiedzi powiększy zasób istotnej wiedzy (warunek pytań naukowych).
4. Rodzaje pytań:
a) niewiedzotwórcze: żartobliwe, retoryczne, dydaktyczne
b) wiedzotwórcze: przyczyniają się do doskonalenia i przyrostu wiedzy:
- ze względu na cel: teoretyczne (jak jest?) i praktyczne (jak postępować?jak działać?)
- ze względu na budowę (podział wg Ajdukiewicza):
- rozstrzygnięcia: czy p? dopuszczają tylko dwie odpowiedzi p lub nie p. Mogą być jednoczłonowe (czy p?) lub wieloczłonowe (czy p czy q czy r?).
Uwaga: możliwa jest wieloznaczność założeń w przypadku pytań rozstrzygnięcia ("czy pada deszcz?" zakłada, że istnieje zjawisko atmosferyczne zwane "deszczem", ale nawet założenie istnienia nie jest konieczne.
Założenia egzystencjalne: Czy syreny lubią myzykę? Założeniem tego pytania jest alternatywa: syreny lubią myzykę lub syreny nie lubią myzyki. Możliwa odpowiedź: tak, syreny lubią myzykę i wtedy uznajemy istnienie syren. Odpowiedź negatywna nie musi pociągać za sobą uznania istnienia syren, ponieważ możliwe są dwie interpretacje zwrotu "nieprawda, że": (a) istnieją syreny i nieprawda, że lubią muzykę oraz (b) nieprawda, że (istnieją syreny i lubią myzykę). Źródłem nieporozumień bywa przypisywanie pytającemu założeń, których on nie żywi.
- dopełnienia:
ii) proste (faktograficzne): kto?, co?, kiedy?, gdzie?
(i) złożone (problemowe): eksplikacyjne (dlaczego?, w jakim celu?) i narracyjne (jak było?);
Pytania dopełnienia wyznaczają schemat możliwych odpowiedzi. Pytanie: kto jest autorem Grażyny? wyznacza schemat odpowiedzi: x jest autorem Grażyny.
x w tym schemacie to niewiadoma pytania.
Zbiór wyrażeń, które można podstawiać za niewiadomą pytania to zakres niewiadomej pytania.
Błąd wielu pytań w jednym.
- ze względu na charakter odpowiedzi:
- zamknięte, które wyznaczają schemat odpowiedzi;
- otwarte, które skłaniają do udzielenia obszernej odpowiedzi, a nie wyznaczają schematu odpowiedzi.
c) ze względu na intencję pytającego i sposób zadania pytania:
- pytania zadane serio (w celu uzyskania wiedzy).
- podchwytliwe: pytający zmierza do uzyskania odpowiedzi, w której odpowiadający zgodzi się uznać coś co de facto uznać nie chciał.
- sugestywne: sformułowanie pytania sugeruje lub narzuca odpowiedź.
- pytania retoryczne;
5. Rodzaje odpowiedzi.
a) ze względu na relację odpowiedzi do pytania:
właściwa (ścisła, bezpośrednia): każde zdanie, które powstało przez podstawienie za niewiadomą pytania wyrażenia należącym do zakresu tej niewiadomej pytania. W przypadku pytania rozstrzygnięcia polega ona na potwierdzeniu/zaprzeczeniu.
niewłaściwa (nieścisła, nie wprost), w której niewiadomą pytania zastąpiono wyrażeniem nie należącym do zakresu niewiadomej pytania.
b) ze względu na ilość uzyskanej wiedzy.
całkowita: odpowiedź właściwa lub taka odpowiedź niewłaściwa, z której odpowiedź właściwa wynika.
częściowa: zmniejsza zakres niewiadomej pytania, pozwala wykluczyć pewne odpowiedzi właściwe.
odpowiedzi wyczerpujące: taka odpowiedź prawdziwa, z ktorej pytający jest w stanie jest w stanie wywnioskować wszystkie o tylko prawdziwe odpowiedzi właściwe:
Nie należy mylić odpowiedzi właściwych z odpowiedziami prawdziwymi!
Problem odpowiedzi prowadzących do antynomii.
J. Pelc, "O poznawczej roli pytań", w: J. Pels (red.), Prace z pragmatyki, semantyki i metodologii semiotyki, Wrocław: Ossolineum 1991, 287-302.
IX ELEMENTY TEORII ROZUMOWAŃ
1. Wymóg racjonalności: przyjmowanie tylko uzasadnionych przekonań. Przekonania różnią się od przypuszczeń stopniem pewności. Nasze przekonania są:
racjonalne: oparte na oczywistości empirycznej lub intelektualnej, wiarygodności świadectwa lub rozumowania i uznawane stosownie do miary uzasadnienia;
nieracjonalne - przyjmowane na podstawie emocji, zgodności z życzeniami (wishful thinking) czy z modą, ślepej wiary w autorytet, itp.
Rozumowanie jest pośrednim sposobem nabywania nowych przekonań lub uzasadniania przypuszczeń.
2. Określenie rozumowania:
df. wiedzotwórczy proces myślowy polegający na przechodzeniu od już posiadanej wiedzy (przekonań) do wiedzy nowej (nowych przekonań); dyskursywna, wieloetapowa czynność myślowa polegająca na dostrzeganiu związków między sądami.
Logikę interesują jedynie formalne (syntaktyczne) związki między elementami (zdaniami, sądami) rozumowania.
3. Struktura rozumowania:
Aspekt podmiotowy: myśl (przekonanie) jako punkt wyjścia; punkt dojścia - inna, nowa myśl (przekonanie); proces myślowy przechodzenia od jednej myśli do drugiej.
Aspekt obiektywny: zdanie w punkcie wyjścia; zdanie w punkcie dojścia; pewna relacja między zdaniami w punkcie wyjścia i dojścia. Ta relacja jest podstawą procesu myślowego przechodzenia od punktu wyjścia do punktu dojścia.
4. Związki między punktem wyjścia a punktem dojścia:
- wynikanie logiczne (syntaktyczny zwiazek pomiędzy zdaniami);
- związki pozalogiczne.
wynikanie logiczne: związek, który zachodzi między zdaniami lub wyrażeniami zdaniowymi. Człony relacji wynikania to racja i następstwo.
Ze zdania Z1 wynika logicznie Z2 wtedy i tylko wtedy gdy implikacja, której poprzednikiem jest Z1, a następnikiem Z2 jest podstawieniem prawa logiki, tj. jeżeli przy wszystkich podstawieniach przechodzi w zdanie prawdziwe.
(Uwaga: należy odróżniać implikację, której członami są poprzednik i następnik, od relacji wynikania!)
związki pozalogiczne: związek przyczynowo-skutkowy, współwystępowanie, następstwo czasowe, przyzwyczajenie (przykładowe związki, ktore służą jako podstawa uznania wniosku na podstawie przesłanek).
5. Rodzaje rozumowań:
a) proste (wnioskowania) i złożone (występuje wnioskowanie oraz jakaś inna czynność rozumowa)
b) ze względu na stopień pewności uzyskanych wyników: niezawodne i nie-niezawodne (uprawdopodobniające).
Rozumowanie proste tj. wnioskowanie - proces myślowy, w wyniku którego uznaje się (konkluduje) jakieś zdanie (wniosek) na podstawie uznania innych zdań (przesłanki).
niezawodne: zawsze przechodzi się od prawdziwych przesłanek do prawdziwego wniosku (dedukcja albo indukcja zupełna.)
nie-niezawodne (uprawdopodobniające):
- indukcja niezupełna (uznanie zdań ogólnych na podstawie zdań jednostkowych): zwykła, unaukowiona, statystyczna.
- indukcja eliminacyjna: kanony Milla (jedynej zgodności, jedynej różnicy, połączonych metod zgodności i różnicy, zmian towarzyszących oraz kanon reszt).
- przez analogię : opiera się na zasadzie podobieństwa struktury
wnioskowania entymematyczne: zawierające przesłanki domyślne. Entymematy można rekonstruować i sprawdzać poprawność wnioskowania.
soryt (łańcusznik): schemat wnioskowania, który składa się przynajmniej z trzech przesłanek, powstający z polisylogizmu przez opuszczenie wniosków pośrednich (składa się więc z kilku entymematów). W zależności od budowy przesłanek wyróżniamy:
1) soryt progresywny (Arystotelesa): orzecznik każdej kolejnej przesłanki staje podmiotem następnej; podmiotem wniosku jest podmiot pierwszej przesłanki, a orzecznikiem - orzecznik ostatnije przesłanki. Warunki poprawności: tylko pierwsza przesłanka może być zdaniem szczegółowym (wtedy iu wniosek jest zdaniem szczegółowym) i tylko ostatnia przesłanka może być zdaniem przeczącym (wtedy i wniosek jest zdaniem przeczącym).
2) soryt regresywny (Gokleniusza): podmiot każdej kolejnej przesłanki jest orzecznikiem następnej. Podmiotem wniosku jest podmiot ostatniej przesłanki, a orzecznikiem - orzecznik pierwszej przesłanki. Warunki poprawności: tylko pierwsza przesłanka może być zdaniem przeczącym (wtedy iu wniosek jest zdaniem przeczącym) i tylko ostatnia przesłanka może być zdaniem szczegółowym (wtedy i wniosek jest zdaniem szczegółowym).
Aby soryt był wnioskowaniem poprawnym, wszystkie zawarte w nim sylogizmy muszą być słuszne (rekonstruujemy kolejne entymematy).
Wnioskowania dedukcyjne można zapisać w języku rachunku zdań lub rachunku predykatów (sprawdzanie poprawności metodą 0-1).
Błąd materialny wnioskowań dedukcyjnych: przyjęcie przesłanek fałszywych za prawdziwe.
Błąd formalny: uznanie, że wniosek wynika logicznie z przesłanek, gdy między przesłankami a wnioskiem relacja wynikania nie zachodzi.
8. Wnioskowania indukcyjne:
a) indukcja zupełna: wnioskowanie niezawodne. W przesłankach szczegółowych wyliczone są wszystkie elementy, których dotyczy wniosek ogólny. Jest to wnioskowanie niezawodne.
b) indukcja niezupełna: wnioskowanie nie-niezawodne. W przesłankach szczegółowych wyliczone są jedynie niektóre elementy, których dotyczy wniosek ogólny. W nauce formułuje się warunki, ile i jakich elementów muszą dotyczyć przesłanki, aby można było uznać wniosek za dobrze uzasadniony. Odróżniamy uogólnienie mocne (naukowe: P1, P2, P3...Pn, a więc wszystkie P) i słabe (P1, P2, P3...Pn, a więc wiele P). W dyskusji nie wolno mylić "siły uogólnienia": w przypadku uogólnienia mocnego wskazanie jednego kontrprzykładu obala uogólnienie, ale nie w przypadku uogólnienia słabego.
c) uogólnienie statystyczne (też rodzaj indukcji niezupełnej): rodzaj indukcji, wedle której prawidłowości występujące w próbce występuje w tym samym stopniu w całej populacji, albo też w innej jej części. Wniosek stwierdza coś o pewnym procencie przedmiotów należących do danej klasy. Warunki narzucane na badaną część populacji (tzw. próbkę): reprezentatywność, odpowiedni rozmiar, losowość.
d) indukcja enumeracyjna: tzw. kanony Milla - stwierdzanie zachodzenia związków przyczynowo-skutkowych; A) jedynej zgodności; B) jedynej różnicy; C) połączonych metod zgodności i różnicy; D) zmian towarzyszących oraz E) kanon reszt. Da się pokazać, że we wnioskowaniach wg kanonów Milla wniosek wynika logicznie z przesłanek; niemniej jest ono traktowane jako nie-niezawodne, ponieważ same przesłanki są tylko prawdopodobne, a nie pewne, a wniosek nie może być uznany ze stopniem pewności większym niż stopień pewności przesłanek.
9. wnioskowanie przez analogię : opiera się na zasadzie podobieństwa genezy, struktury lub funkcji przedmiotu (lampki mają włączniki, ten przedmiot ma być lampką, więc powinien mieć włącznik); czy na spotkaniu przypadków podobnych (skrzynki pocztowe przy wielu dworcach, więc przy następnymn też będzie); wnioskowanie używane w prawie opartym na precedensach (tamten czyn był przestępstwem, ten jest podobny, więc też jest przestępstwem). Wnioskowanie to jest nie-niezawodne.
10. wnioskowania redukcyjne: wnioskowanie od następstwa do racji; zawodne, bo następstwo może być prawdziwe zarówno gdy racja jest prawdziwe, jak i wtedy, gdy racja jest fałszywa (należy do nich także indukcja; w indukcji wniosek NIE wynika logicznie z przesłanek, ale przesłanki wynikają logicznie z wniosku).
11. Rozumowania złożone:
Dowodzenie: dla niepewnego sądu (zdania) szuka się przesłanek w zbiorze sądów przyjętych, a następnie w sposób niezawodny wywnioskowuje się ten sąd. Jest więc ono rozumowaniem co najmniej dwuczłonowym.
Wyjaśnianie: dla pewnego przyjętego zdania szukamy racji, zarówno w zbiorze zdań przyjętych, jak i nie przyjętych. Wyjaśniane zdanie wywnioskowujemy z tych zdań. Zdanie jeszcze nieprzyjęte zwykle nazywa się hipotezami. Wyjaśnianie w naukach przyrodniczych (model hipotetyczno-dedukcyjny) i w naukach humanistycznych (interpretacja humanistyczna).
Rozstrzyganie: orzekając wartość logiczną o pewnym zdaniu wyprowadza się najpierw z niego wniosek i sprawdza się:
- albo czy te wnioski są potwierdzone przez doświadczenie - stwierdzenie pozytywne - (konfirmacja), jej szczególnym przypadkiem jest weryfikacja (zawodna, bo oparta na rozumowaniach zawodnych, głownie indukcyjnych).
- albo czy doświadczenie obala wnioski - sprawdzanie negatywne (dyskonfirmacja), szczególny przypadek falsyfikacja (niezawodna, bo oparta na regułach dedukcyjnych).
12. Niektóre błędy wnioskowań.
a) błędy formalne wnioskowań dedukcyjnych: typowe to błąd uznania następnika, błąd odrzucenia poprzednika.
b) błędne koło w dowodzeniu:
- bezpośrednie (wniosek jest jedną z przesłanek, najczęściej przeslanką entymematyczną) lub
- pośrednie (gdy wniosek występuje we wnioskowaniu uzasadniającym jedną z przesłanek).
c) fałszywy dylemat: zdanie, które ma postać alternatywy i które nie jest uzasadnione. Występuje jako przesłanka w argumentacji, często, aby wykorzystując niewiedzę rozmówcy, zawęzić mu obszar możliwości.
d) non causa pro causa: wzięcie jakiejś relacji między zdarzeniami za relację przyczynowo skutkową.
e) błędy spowodowane wieloznacznością wyrażeń (zwłaszcza ekwiwokacją).
f) błąd terminów relacyjnych: szczególny rodzaj ekwiwokacji, gdy znaczenie terminu zależy od dziedziny, w której jest stosowane (wysoki stopień w szkole jest czym innym niż wysoki stopień w wojsku).
g) błąd złożenia i podziału: w przypadku nazw kolektywnych - to co można orzec o zbiorze w sensie kolektywnym nie musi przysługiwać jego elementom. Błąd podziału: z przesłanek dotyczących całości wnioskuje się coś o częściach. Błąd złożenia: z przesłanek dotyczących części wnioskuje się coś o całości.
h) we wnioskowaniach indukcyjnych tzw. błąd pospiesznej konkluzji;
i) we wnioskowaniach indukcyjnych błąd reguły i wyjątku: traktowanie słabego uogólnienia jakby było mocne. Dwie postaci: wnioskowania z reguły na wyjątki i z wyjątków na regułę.
j) błąd "winny przez skojarzenie": przypisywanie przedmiotowi pewnych własności na podstawie otoczenia, w jakim się znajduje.
k) błąd przypadkowości: cechy nieistotne są wzięte jako istotne.
l) błąd prowincjonalizmu.
ł) nieznajoność tezy dowodzonej (ignoratio elenchi).
m) błąd płytkości analogii.
XI Elementy teorii dyskusji.
1. Określenie dyskusji: nie jest to ani propaganda, ani demagogia, ani kłótnia, ani zwierzenia, ani pouczenia. Jest to wspólne poszukiwanie prawdy, które rozpoczyna się od stwierdzenia niezgodności stanowisk w jakiejś sprawie; strony próbują uzgodnić stanowisko, każda przekonując drugą do własnego stanowiska (za Marciszewskim).
2. Typy dyskusji:
a) ze względu na czy dyskusja dotyczy języka czy świata: spór rzeczowy i słowny (rozstrzygamy przez definiowanie).
b) ze względu na czy pytamy o to jak jest (dyskusja o faktach), czy o to jak być powinno (o normach), czy o to ile coś jest warte (o wartościach). W przypadkach "z życia wziętych" wszystkie te typy przeplatają się.
Odróżnienie to jest ważne ponieważ inne są sposoby rozstrzygania sporów.
W przypadku dyskusji nad szczegółowymi normami i ocenami: należy zbadać czy źródłem rozbieżności zdań jest rozbieżność co do norm bardziej podstawowych, czy też rozbieżność co do twierdzeń o rzeczywistości (lub definicji zjawiska)
Np: norma: nie powinno się rozpowszechniać pornografii.
Uzasadnienie: nie powinno się kreować warunków, w których następuje demoralizacja człowieka, zwłaszcza młodego (norma bardziej ogólna), a rozpowszechnianie pornografia takie warunki kreuje (twierdzenie opisowe).
Dyskusja może dotyczyć: (a) twierdzenia opisowego (wpływ pornografii na psychikę ludzi może rozstrzygnąć psychologia), (b) definicji "pornografii" i 'demoralizacji"; (c) normy ogólniejszej (ona również zawiera element empiryczny: są warunki, w których człowiek ulega demoralizacji - i to również można kwestionowac).
3. Zasady dobrej dyskusji: etyczne i logiczno-epistemologiczne:
rzeczowość (trzymanie się tematu), poprawność (respektowanie logiki), rzetelność (używanie argumentów, a nie zabiegów manipulacyjnych), otwartość (gotowość do zmiany zdania), respektowanie wolności i racjonalności stron dyskusji.
możliwość porozumienia się (jednakowe rozumienie terminów), wspólne założenia.
zasada onus probandi (ciężar dowodzenia): reguły rozstrzygające, kto ma obowiazek dowodzenia swojej tezy, o ile obie strony uchylają się od dowodu.
erystyka: teoria i szuka prowadzenia dyskusji (sporów rzeczowych) dla przekonania przeciwnika do własnych poglądów, lub nakłonienie innych do zalecanego postępowania, bez uciekania się do nielojalnych chwytów; sofistyka - erystyka wynaturzona, w której stosuje się nielojalne chwyty erystyczne.
4. Uzasadnienie tezy (wskazanie racji wystarczających do uznania zdania za prawdziwe); przekonanie (skłonienie strony przeciwnej do przyjęcia pewnego zdania).
można: uzasadnić i przekonać; nie uzasadnić, a przekonać; uzasadnić, a nie przekonać i nie uzasadnić i nie przekonać.
Argumentacja: wskazanie komuś racji dla przyjęcia lub odrzucenia przez niego określonych przekonań (sądów faktualnych, ocen, norm), przy czym te racje są racjonalne tj. wskazujące na prawdziwość przekonania lub na korzyści płynące z przyjęcia przekonania). Gdy dominują racje pragmatyczne argumentacja staje się perswazją;
5. Argumenty (zabiegi zmierzające do uzasadnienia twierdzenia):
a) racjonalne sposoby rozstrzygania sporów:
- bezpośrednie (empiryczne; odwołanie się do konwencji terminologicznej, intuicji intelektualnej);
- pośrednie: rozumowania (odwołanie się do wcześniej uznanych zdań).
b) analiza struktury argumentów (materiał na ćwiczenia):
- argumenty liniowe: pewne twierdzenia funkcjonują zarówno jako przesłanki, jak i wnioski.
- argumenty zbieżne: dwie lub więcej przesłanek niezależnie uzasadnia wniosek (np: na obiad warto iść do pizzerii Da Pepino, ponieważ (1) ceny dań są rozsądne i (2) jedzenie jest naprawdę dobre i (3) jest duży wybór dań). Wykazanie fałszywości jednej z przesłanek nie obala argumentu.
- argumenty rozbieżne: dwa lub więcej wniosków jest uzasadnianych przez jedną przesłankę (np. pogoda dziś jest okropna, a więc (1) pewnie będzie okropna jutro i (2) nie powinniśmy planować na jutro wycieczki.) Wykazanie falszywości przesłanki obala argument.
- argumenty zespolone: dwie lub więcej przesłanek łącznie uzasadnia wniosek (firma powinna zatrudnić Kowalskiego ponieważ (1) ma on najwyższe kwalifikacje spośród kandydatów i (2) przy zatrudnieniu tylko kwalifikacje powinno się brać pod uwagę. Wykazanie fałszywości choćby jednej z przesłanek obala argument.
Literatura:
J. B. Freeman, Thinking Logically, Englewood Cliffs NJ: Prentice Hall 1988.
T. Hołówka, Błędy, spory, argumenty. Szkice z logiki stosowanej, Warszawa 1998.
6. Typowe chwyty erystyczne: zabiegi, które nie są rozumowaniami, ale mają za zadanie skłonienie oponenta do przyjęcia danej tezy.
A) Ośmieszanie lub odwołanie się do uczuć i cech osobistych odbiorcy.
a) argumentum ad baculum (odwołanie się do kija): użycie groźby.
b) argumentum ad hominem: odwołanie się w argumentacji do tez uznanych przez oponenta); jest to nielojalny chwyt erystyczny, o ile nie jest się przekonanym o prawdziwości tychże tez.
c) argumentum ad personam: przypisanie przeciwnikowi wad, ośmieszanie go i osób z nim związanych, także lżeniu. Jest zawsze chwytem nielojalnym, w przeciwieństwie do (b).
d) argumentum ad ignorantiam: wykorzystanie niewiedzy przeciwnika co do pewnych faktów, praw przyrody, itp. lub jego niemożności obalenia tezy, którą mu się usiłuje narzucić.
e) argumentum ad misericordiam: odwołanie się do litości.
f) argumentum ad populum: odwołanie się do upodobań słuchaczy, wywołanie pozytywnego nastawienia uczuciowego poprzez odwołanie się do dumy narodowej, rasy, przesądów.
g) argumentum ad vanitatem (odwołanie się do próżności): próba zjednania przeciwnika komplementem.
h) argumentum ad veracundiam (odwołanie się do nieśmiałości): używanie wielkich autorytetów.
i) argumentum ad auditorem: zwrócenie się nie do oponenta, ale do biernych słuchaczy i odwołanie się do ich uczuć, poglądów.
j) argumentum ad reverentiam: odwołanie się do czcigodności i szlachetności;
B) perswazja: przedstawianie dowodzonej tezy na różne sposoby:
(a) przekonywanie do tezy przez ustawiczne jej powtarzanie;
(b) sugestywne przedstawianie tezy, którą ubiera się w postać aforyzmu, sentencji, sloganu.
(c) przez pozory erudycji (pozorną elokwencją);
(d) przez agitację (i zagadanie);
(e) przedstawienie tezy jako użytecznej, wygodnej.
C) dezorientowanie
(a) zajmowanie uwagi czymś innym, aby przemycić tezę właściwą;
(b) dołączanie zasadniczej tezy do tezy, o której z góry wiadomo, że zostanie przyjęta przez stronę przeciwną.
(c) "żonglowanie" tezami (chowanie, zamiana, zmiana ważności tezy głównej).
Literatura: A. Schopenhauer, Erystyka (wiele wydań).