ZASADY DZIAŁANIA PROKURATURY - ZASADA LEGALIZMU
Zasada legalizmu to obowiązek (organów ścigania) ścigania przestępstw ściganych z urzędu - jeśli zostało złożone zawiadomienie i są podstawy do wszczęcia. Zasada ta jest obudowana mechanizmami:
Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie - tylko w wąskiej grupie przestępstw jest sankcjonowany karnie, a tym samym skuteczny, jeśli chodzi o zagwarantowanie legalizmu ścigania.
Uregulowanie, zgodnie z którym odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie jest dla sądu wiążące - różnie oceniane są podstawy faktyczne co do dalszego przebiegu postępowania, np. brak danych do pociągnięcia do odpowiedzialności lub brak znamion czynu niedozwolonego - prokurator powinien umorzyć, ale nie zawsze tak robi. Sąd może kontynuować postępowanie karne mimo odstąpienia od oskarżenia przez prokuratora.
Instytucja skargi subsydiarnej - rdzeń tej konstrukcji stanowi uprawnienie do wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego. Przysługuje pokrzywdzonemu (wcześniej: zażalenie). Zażalenie może też składać zawiadamiający o popełnieniu przestępstwa. Zażalenie podlega rozpatrzeniu przez sąd. Jeśli sąd utrzyma w mocy zaskarżone postanowienie, oznacza to zakończenie postępowania karnego. Jeśli je uchyli, przekaże jednocześnie sprawę ponownie prokuratorowi, wskazując okoliczności, które należy wyjaśnić lub czynności, które należy przeprowadzić. Prokurator jest związany tymi wskazaniami sądu. Jeśli jednak nadal nie widzi podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, może ponownie wydać postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego. W takim wypadku pokrzywdzony, który zaskarżył pierwsze postanowienie o tej treści, może sam wnieść akt oskarżenia w sprawie o przestępstwo ściganie z oskarżenia publicznego (podpis adwokata lub radcy prawnego jest tutaj konieczny). Prokurator ryzykuje, że jego decyzja będzie poddana kontroli sądowej, a zatem stara się, by sprawa była wszechstronnie wyjaśniona. Dla porównania: w takiej sytuacji w Niemczech wymusza się na prokuratorze wniesienie aktu oskarżenia, choć w ten sposób dochodzi tylko do kilku skazań rocznie.
Skarga na bezczynność organów ścigania - przysługuje zawiadamiającemu o popełnieniu przestępstwa, jeśli w terminie sześciu tygodni od złożenia zawiadomienia nie został powiadomiony o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania karnego. Chodzi o wymuszenie informacji o ściganiu lub braku ścigania (droga zażalenia -> wniesienie prywatnego aktu oskarżenia w sprawie publicznoskargowej).
Wyjątki od zasady legalizmu oparte są na oportunizmie ścigania.
Oportunizm ścigania to możliwość zaniechania (odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego) ze względu na to, że byłoby ono niecelowe (np. osoba pełni wysoką funkcję publiczną albo są inne sposoby pociągnięcia do odpowiedzialności za dany czyn, np. odpowiedzialność dyscyplinarna). Polski ustawodawca jednak nie przyjmuje oportunizmu ścigania (jako zasady w systemie prawnym). Istnieją jednak wyjątki na rzecz oportunizmu jako pewnego zjawiska:
Umorzenie absorpcyjne (art. 11 kpk) - jeśli dwa lub więcej przestępstw zbiegło się w czasie zanim zapadł pierwszy wyrok (choćby nieprawomocny) i byłaby to kara tego samego rodzaju, wymierza się karę łączną, od najwyższej możliwej do sumy (ale pozbawienie wolności maksymalnie na 15 lat). Np. zabójstwo zagrożone karą 15 lat i kradzież zagrożona karą 5 lat -> nie ma sensu prowadzić postępowania w sprawie o kradzież. Jeśli dojdzie do kumulacji kary 25 pozbawienia wolności z karą 5 lat, wymierza się karę 25.
Instytucja świadka koronnego - wykorzystywana w Polsce, ale z założenia nie za często. Świadkiem koronnym jest podejrzany, wobec którego sąd zdecydował się wydać status świadka koronnego. Często stosuje się wobec osób działających w zorganizowanych grupach. Instytucja ta jest wyrazem słabości państwa i jego środków (paktowanie ze sprawcą przestępstwa). Ustawa o świadku koronnym z 1998 r. miała obowiązywać jedynie przez 5 lat! Podejrzanemu status świadka koronnego nadaje sąd w drodze postanowienia wydanego na wniosek prokuratora. Zawiesza się postępowanie przeciw podejrzanemu - świadkowi koronnemu - a jeśli wskazany podmiot wypełni ciążące na nim obowiązki związane z dostarczaniem dowodów przeciwko innym osobom w innych postępowaniach, to prokurator powraca do zawieszonego postępowania, aby je umorzyć. Prokurator nie ma wyjścia - a jeśli jednak podejmie postępowanie, sąd powinien je umorzyć.
Konsensualne sposoby zakończenia postępowania - porozumienie między stronami procesowymi. Np. prokurator w postępowaniu przygotowawczym ustala z oskarżonym wymiar kary i sąd ten wniosek o skazanie rozpatruje w toku postępowania głównego. Sąd decyduje, czy przychylić się do aktu oskarżenia czy nie lub oskarżony prosi o wymierzenie określonej kary. Celem jest przyspieszenie procesu karnego.