ZASADY DZIAŁANIA PROKURATURY
Zasada ścigania z urzędu - zgodnie z nią prokuratorzy podejmują ściganie przestępstw ex officio, niezależnie od woli pokrzywdzonego lub innego podmiotu. Takie działanie zazwyczaj będzie wymagało wszczęcia postępowania karnego. Zależy to od tego, czy istnieje podstawa do wszczęcia (uzasadnione podejrzenie przestępstwa). Wyjątkami od tej zasady są:
Ściganie na wniosek (złożenie wniosku sprawie, że od tej chwili przestępstwo jest ścigane z urzędu. Można wymienić przestępstwa zawsze ścigane na wniosek (np. zgwałcenia) lub tylko w pewnej konfiguracji ścigane na wniosek (np. kradzież na szkodę osoby najbliższej)
Ściganie z oskarżenia prywatnego (dotyczy przestępstw prywatnoskargowych, np. zniesławienia czy naruszenia nietykalności cielesnej).
O wyjątkach wnosimy z przepisów kodeksu karnego, który określa tryb ścigania, gdy jest on inny niż ściganie z urzędu.
Zasada legalizmu - to obowiązek (organów ścigania) ścigania przestępstw ściganych z urzędu - jeśli zostało złożone zawiadomienie i są podstawy do wszczęcia. Zasada ta jest obudowana mechanizmami:
Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie - tylko w wąskiej grupie przestępstw jest sankcjonowany karnie, a tym samym skuteczny, jeśli chodzi o zagwarantowanie legalizmu ścigania.
Uregulowanie, zgodnie z którym odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie jest dla sądu wiążące - różnie oceniane są podstawy faktyczne co do dalszego przebiegu postępowania, np. brak danych do pociągnięcia do odpowiedzialności lub brak znamion czynu niedozwolonego - prokurator powinien umorzyć, ale nie zawsze tak robi. Sąd może kontynuować postępowanie karne mimo odstąpienia od oskarżenia przez prokuratora.
Instytucja skargi subsydiarnej - rdzeń tej konstrukcji stanowi uprawnienie do wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego. Przysługuje pokrzywdzonemu (wcześniej: zażalenie). Zażalenie może też składać zawiadamiający o popełnieniu przestępstwa. Zażalenie podlega rozpatrzeniu przez sąd. Jeśli sąd utrzyma w mocy zaskarżone postanowienie, oznacza to zakończenie postępowania karnego. Jeśli je uchyli, przekaże jednocześnie sprawę ponownie prokuratorowi, wskazując okoliczności, które należy wyjaśnić lub czynności, które należy przeprowadzić. Prokurator jest związany tymi wskazaniami sądu. Jeśli jednak nadal nie widzi podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, może ponownie wydać postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego. W takim wypadku pokrzywdzony, który zaskarżył pierwsze postanowienie o tej treści, może sam wnieść akt oskarżenia w sprawie o przestępstwo ściganie z oskarżenia publicznego (podpis adwokata lub radcy prawnego jest tutaj konieczny). Prokurator ryzykuje, że jego decyzja będzie poddana kontroli sądowej, a zatem stara się, by sprawa była wszechstronnie wyjaśniona. Dla porównania: w takiej sytuacji w Niemczech wymusza się na prokuratorze wniesienie aktu oskarżenia, choć w ten sposób dochodzi tylko do kilku skazań rocznie.
Skarga na bezczynność organów ścigania - przysługuje zawiadamiającemu o popełnieniu przestępstwa, jeśli w terminie sześciu tygodni od złożenia zawiadomienia nie został powiadomiony o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania karnego. Chodzi o wymuszenie informacji o ściganiu lub braku ścigania (droga zażalenia -> wniesienie prywatnego aktu oskarżenia w sprawie publicznoskargowej).
Wyjątki od zasady legalizmu oparte są na oportunizmie ścigania.
Oportunizm ścigania to możliwość zaniechania (odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego) ze względu na to, że byłoby ono niecelowe (np. osoba pełni wysoką funkcję publiczną albo są inne sposoby pociągnięcia do odpowiedzialności za dany czyn, np. odpowiedzialność dyscyplinarna). Polski ustawodawca jednak nie przyjmuje oportunizmu ścigania (jako zasady w systemie prawnym). Istnieją jednak wyjątki na rzecz oportunizmu jako pewnego zjawiska:
Umorzenie absorpcyjne (art. 11 kpk) - jeśli dwa lub więcej przestępstw zbiegło się w czasie zanim zapadł pierwszy wyrok (choćby nieprawomocny) i byłaby to kara tego samego rodzaju, wymierza się karę łączną, od najwyższej możliwej do sumy (ale pozbawienie wolności maksymalnie na 15 lat). Np. zabójstwo zagrożone karą 15 lat i kradzież zagrożona karą 5 lat -> nie ma sensu prowadzić postępowania w sprawie o kradzież. Jeśli dojdzie do kumulacji kary 25 pozbawienia wolności z karą 5 lat, wymierza się karę 25.
Instytucja świadka koronnego - wykorzystywana w Polsce, ale z założenia nie za często. Świadkiem koronnym jest podejrzany, wobec którego sąd zdecydował się wydać status świadka koronnego. Często stosuje się wobec osób działających w zorganizowanych grupach. Instytucja ta jest wyrazem słabości państwa i jego środków (paktowanie ze sprawcą przestępstwa). Ustawa o świadku koronnym z 1998 r. miała obowiązywać jedynie przez 5 lat! Podejrzanemu status świadka koronnego nadaje sąd w drodze postanowienia wydanego na wniosek prokuratora. Zawiesza się postępowanie przeciw podejrzanemu - świadkowi koronnemu - a jeśli wskazany podmiot wypełni ciążące na nim obowiązki związane z dostarczaniem dowodów przeciwko innym osobom w innych postępowaniach, to prokurator powraca do zawieszonego postępowania, aby je umorzyć. Prokurator nie ma wyjścia - a jeśli jednak podejmie postępowanie, sąd powinien je umorzyć.
Konsensualne sposoby zakończenia postępowania - porozumienie między stronami procesowymi. Np. prokurator w postępowaniu przygotowawczym ustala z oskarżonym wymiar kary i sąd ten wniosek o skazanie rozpatruje w toku postępowania głównego. Sąd decyduje, czy przychylić się do aktu oskarżenia czy nie lub oskarżony prosi o wymierzenie określonej kary. Celem jest przyspieszenie procesu karnego.
Zasada bezstronności - w myśl tej zasady prokuratorzy są zobowiązani do podejmowania swych działań tak, aby nie być stronniczymi. Należy ująć potrzeby procesowe oby stron.
Zasada współdziałania z organizacjami państwowymi, organami samorządowymi i organizacjami społecznymi - prokurator ma obowiązek udzielania na żądanie wojewody lub jednostek samorządu terytorialnego informacji na temat stanu przestępczości oraz walki z nią na terenie określonego województwa lub jednostki samorządu terytorialnego.
Zasada substytucji - w jej myśl prokurator wyższego rzędu może przekazać czynności do realizacji prokuratorowi niższego rzędu.
Zasada indyferencji - według niej dla skuteczności czynności procesowej nie ma znaczenia, który z prokuratorów jej dokonuje.
Zasada dewolucji - prokurator wyższego rzędu może przejąć do własnej realizacji każdą czynność należącą do prokuratora niższego rzędu. Ma charakter bezwzględny - nigdy nie doznaje wyjątków, a zatem możliwość przejęcia czynności istnieje zawsze.
W porównaniu: zasady substytucji i indyferencji mają charakter względny - gdyż wchodzą w rachubę sytuacje, w których nie znajdują one zastosowania:
Pierwsza grupa tych sytuacji jest związana z ograniczonymi uprawnieniami asesora pełniącego obowiązki prokuratora (po aplikacji Prokurator Generalny może przyznać uprawnienia do funkcji prokuratorskich, ograniczonych, w formie asesury - maksymalnie 3 lata; asesor pełniący obowiązki prokuratora nie może występować przed sądem okręgowym lub apelacyjnym, a przed Sądem Najwyższym wnosić środków zaskarżenia, aktów oskarżenia, składać wniosków czy brać udziału w postępowaniu - a zatwierdzenie projektu postanowienia przez prokuratora wymaga postanowienie o zawieszeniu postępowania lub kończącego postępowanie)
Druga grupa wyjątków łączy się z sytuacjami, w których ustawodawca zastrzega dokonanie pewnej czynności przez prokuratora określonego rzędu, np. uchylić prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania ze względu na jego bezzasadność może tylko Prokurator Generalny, art. 328 kpk). Tylko wskazany prokurator może także wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie (kasacja podmiotów szczególnych, art. 521 kpk).
Zasada jednoosobowego podejmowania decyzji - wyraża się w tym, że każda czynność procesowa jest dokonywana jednoosobowo. Nieznane jest działanie kolegialne w prokuraturze.