ANTYSEMITYZM-potocznie: antyżyd. rasizm lub szowinizm. A. jest jednym z najbardziej nadużywanych i zakłamywanych pojęć w ostatnich czasach; nieprecyzyjne jest samo stosowanie terminu „a." (wprowadzonego 1879 przez W. Marra) wyłącznie w odniesieniu do Żydów, ponieważ ogromną część Semitów stanowią narody arab.; w codziennej praktyce bardzo często zniekształca się pojęcie a. odnoszące się do antyżyd. rasizmu, przenosząc je na rzeczy z nim nieporównywalne; terminu tego nadużywa się dla dyskwalifikowania każdej osoby w jakikolwiek sposób krytykującej konkretne zachowanie osób pochodzenia żyd. lub polemizującej z nimi, a także w odniesieniu do krytyki zachowań Żydów w historii, krytyki cech ich charakteru nar., antychrześc. sformułowań Talmudu czy fanatyzmu wyznaniowego we współcz. Izraelu.

Miano antysemity można zyskać za przypomnienie zachowania → Judenratów i policji żyd. w czasie II wojny świat., sprzeciwianie się monopolizowaniu przez Żydów martyrologii okresu wojny (→ holocaust), eksploatowaniu jej w celach komercyjnych (→ Shoah-business) lub za protest przeciwko usunięciu krzyża upamiętniającego śmierć katolików w obozie koncentracyjnym → Auschwitz; dotyczy to również krytyki lobby żyd. w USA i krajach europ., konfliktów między Żydami i nie-Żydami w sprawach gospodarczo-finansowych, starć partyjnych frakcji polit. (np. „Puławian" i „Natolińczyków" w Polsce od 1956), krytyki utworów nieprzychylnych Polakom autorów żyd. (np. powieści L. Urisa czy film Shtetl M. Marzyńskiego); zarzut a. bardzo często odnosi się też do osób krytykujących polityków, twórców, publicystów czy biznesmenów, a nawet aferzystów pochodzenia żydowskiego; za antysemitę może być uznany zarówno ten, kto wyśmiewa żyd. wymowę (tzw. żydłaczenie), jak i ten, kto krytykuje przywłaszczanie przez autorów żyd. wielkich postaci z in. narodów, przypomina zbrodnie żyd. stalinowców w Rosji, Polsce i in. krajach; w spisie rzekomych przejawów antyżyd. rasizmu znajduje się krytyka zarówno pospiesznego sprzedania za bezcen gmachu „Pasty" Fundacji Nissenbaumów, jak i niehumanitarnego uboju zwierząt; w wydanym przez Żyd. Instytut Hist. wyborze źródeł z dziejów Żydów w Polsce Ideologia antysemicka (1994) za przejaw a. uznano krytykę złego stanu sanitarnego dzielnicy żyd. we Lwowie na łamach „Czasu" 1871; najczęściej oskarżenia o a. nie próbuje się nawet uzasadniać, rzucając je publicznie lub w charakterze pogłoski w kręgach towarzyskich na osobę reprezentującą odmienne poglądy polit.; tworzy się w ten sposób typ antysemity z mianowania; jednym z najskrajniejszych zarzutów a. „wsławił się" żyd. historyk S. Hirszhorn w Dziejach Żydów w Polsce (1921); za przejaw a. uznał on samo używanie przez instytucje oświatowe i społ. nazw akcentujących ich chrześcijańskość czy katolickość.

Zarzuty a., najczęściej nieuzasadnione, kierowano w przeszłości przeciw wielu twórcom i politykom o bardzo różnych postawach i poglądach; znajdowali się wśród nich m.in.: Cyceron, Seneka, Strabon, Kwintylian, Horacy, Juwenalis, G. Chaucer, Erazm z Rotterdamu, W. Shakespeare, D. Defoe, D. Diderot, P.H. Holbach, J.W. Goethe, G.W.F. Hegel, A. Schopenhauer, Napoleon Bonaparte, W.M. Thackeray, J.G. Herder, I. Kant, Ch. Dickens, A. Puszkin, R. Wagner, F. Liszt, N. Gogol, F. Dostojewski, A. Czechow, I. Turgieniew, L. Tołstoj, J. Proudhon, E. Degas, A. Renoir, K. Marks (jako Żyd-antysemita), E. Renan, H.G. Wells, G.B. Shaw, T. Dreiser, T.A. Edison, W. Disney, G.K. Chesterton, W. Lippman (jako Żyd-antysemita), M. Bułhakow, B. Pasternak, A. Sołżenicyn, T.S. Eliot, gen. G. Patton, Ch. de Gaulle, A. Gide, H. Arendt (jako Żydówka-antysemitka), A.J. Toynbee; spośród Polaków o a. oskarżano m.in. P. Włodkowica, J. Ostroroga, M. Reja, P. Skargę, S. Czarnieckiego, S. Konarskiego, H. Kołłątaja, S. Staszica, J.U. Niemcewicza, M. Mochnackiego, Z. Krasińskiego, A. Mickiewicza, J.I. Kraszewskiego, B. Prusa, A. Świętochowskiego, W. Reymonta, S. Żeromskiego, R. Dmowskiego, J. Piłsudskiego, I. Paderewskiego, W. Sikorskiego, A. Słonimskiego (jako Żyda-antysemitę za uwagi o nadwrażliwości Żydów), J. Tuwima (jako Żyda-antysemitę za wiersze wyszydzające żyd. bankierów), S. Roweckiego-Grota, T. Bora-Komorowskiego, W. Andersa, prymasa A. Hlonda, św. Maksymiliana Marię Kolbego, prymasa S. Wyszyńskiego, M. Dąbrowską, S. Kisielewskiego, prymasa J. Glempa, a nawet pap. Jana Pawła II.

Początki a. bardzo często mylnie wiąże się z powstaniem chrześcijaństwa, aby uzasadnić współcz. ataki na Kościół: w rzeczywistości historia a. sięga kilkuset lat przed powstaniem chrześcijaństwa: już za czasów faraona Merneptaha, który rozpoczął rządy w Egipcie ok. 1225 przed Chr., pojawił się najstarszy znany tekst antyżyd.: była to tzw. Stela Merneptaha, upamiętniająca jego zwycięstwo nad Żydami w 5. roku panowania: faraon triumfalnie obwieszczał w niej całkowite unicestwienie Izraela, który „nie ma już więcej nasienia"; podobne antyżyd. enuncjacje powtarzali później w starożytności liczni wrogowie Żydów od władców asyryjskich i babilońskich po wodzów helleńskich (Antioch) i rzym.: zawarta w Starym Testamencie Księga Estery opisuje historię zapiekłego wroga Żydów Hamana, wezyra króla Persji Kserksesa I (V w. przed Chr.): Haman, który mógłby być uznany za prekursora zbrodniczego a., namówił króla Kserksesa do wymordowania całego narodu żyd., łącznie z kobietami i dziećmi: wg Księgi Estery zamiar ten został zniweczony dzięki skutecznemu przeciwdziałaniu dwojga Żydów: Mardocheusza i Estery: nie tylko doprowadzili do obalenia i śmierci Hamana, ale uzyskali od Kserksesa dla Żydów prawo do wymordowania wszystkich swoich wrogów: skończyło się to wielką rzezią dokonaną przez Hebrajczyków na znienawidzonych przez siebie członkach innych nacji - wg księgi Estery miało ich zginąć 75 tys. (twierdzenie to wydaje się dość mocno przesadzone): całkowite unicestwienie przez Żydów ich wrogów w Persji jest dotąd corocznie świętowane przez nich w ramach specjalnego święta Purim.

Silna nienawiść do Żydów cechowała staroż. Greków: począwszy od II w. przed Chr. Grecy byli sprawcami najgłośniejszych pogromów Żydów w starożytności. m.in. w Jerozolimie w II w. przed Chr. (jego sprawcą był jeden z wodzów Antiocha Wielkiego), w Aleksandrii 38 po Chr. i w żyd. dzielnicy Cezarei 66 po Chr.: u źródeł tych pogromów tkwiły głębokie konflikty narodowościowe, rel. i ekonom., nierzadko nasilające się także z winy Żydów: wybitny XIX-wieczny historyk żyd. H. Graetz opisuje w Historii Żydów bardzo uciążliwą dla ludności gr. działalność Żyda Józefa, przez 22 lata sprawującego w służbie Ptolomeuszy urząd gł. dzierżawcy podatków, czyli swego rodzaju wielkorządcy w krajach Syrii i Fenicji: „Józef stał się w istocie władcą całej Palestyny (...) Z nadzwyczajna surowośćią egzekwował podatki. W Gazie i Scytopolis, których grecka ludność ośmieliła się stawić mu opór i obrzuciła go obelgami, kazał ściąć najprzedniejszych i najbogatszych obywateli i zabrać na rzecz króla ich wielkie majątki. (...) tak dalece nie szczędził przedstawiających siłę płatniczą republik, że w obecności króla uczynił ktoś złośliwą uwagę: »Józef zdarł z całej Syrii mięso i same z niej kości zostawił« (...) Dzięki niezmiernym bogactwom, które Józef zebrał na dzierżawie podatków, spadł na Judeę prawdziwy deszcz złoty. Wydobył naród z ubóstwa i nędzy i zlał nań dostatek. Dla ściągania daniny potrzebował zaufanych poborców i wybierał ich oczywiście najczęściej spośród własnego narodu. Ci urzędnicy bogacili się przyrodzoną rzeczy koleją."

Zdaniem współcz. autora Historii Żydów P. Johnsona w nasileniu się niechęci Greków do Żydów dużą rolę odegrało ustanowienie żyd. królestwa Hasmonejskiego (Machabeuszy) i jego „religijny ucisk greckich - pogańskich miast": już w 133 przed Chr. doradcy władcy seleucyjskiego Antiocha Sidetesa radzili mu, aby zniszczyć Jerozolimę i całkowicie unicestwić lud żyd: uzasadniali to tym. że „jest to jedyny lud na ziemi. który odmawia wejścia w stosunki z resztą ludności ".

Wśród przyczyn nasilania się nastrojów antyżyd. w starożytności wyraźnie dominowała niechęć do opartych na rel. uzasadnieniach dążeń Żydów do izolowania się od otaczających ich narodów; wg Księgi Estery już w V w. przed Chr. wezyr króla Kserksesa I Haman wskazywał królowi Persów: „Wśród ludów wszystkich prowincji twojego królestwa żyje pewien lud w odosobnieniu od innych ludów. Prawa jego są zupełnie inne niż u wszystkich ludów": w uzyskanym przez Hamana dekrecie Kserksesa przeciwko Żydom znalazły się stwierdzenia: „Pośród wszystkich plemion świata żyje zmieszany z nimi pewien nieprzyjazny innym lud, z powodu swych praw wrogi wszystkim innym narodom (...) przekonaliśmy się, że jedynie ten naród pozostaje w niezgodzie z całym rodzajem ludzkim, że żyje w odosobnieniu na skutek stosowania dziwacznych obyczajów".

Skrajny separatyzm Żydów w stosunku do in. narodów wynikał z samej idei narodu żyd. jako wybranego przez Boga: idea ta pomagała w integrowaniu Żydów w czasach obcych podbojów i rozproszenia po świecie, w tzw. diasporze: jeden z najwybitniejszych satyryków rzym., Juwenalis, pisał o Żydach już w I wieku przed Chr.: „Syn przesądnych czcicieli sabatu kłania się tylko niebu i obłokom. Za przykładem dawnych ojców brzydzi się ludzi (...). Nie wskazałby on drogi zbłąkanemu wędrowcowi obcej sekty ani źródła spragnionemu cudzoziemcowi"; kierowane przeciw Żydom oskarżenia o ksenofobię, pogardę dla in. narodów jako gorszych łączono ze strachem przed siłą Żydów jako zgodnie działających, przedsiębiorczych i niebezpiecznych konkurentów handl.: gr. geograf Strabon, autor pierwszej w dziejach geografii powsz. Świata, pisał w I w. przed C h r.: „Żydzi przeniknęli do wszystkich miast na całej powierzchni ziemi, nie znaleźć miejsca, gdzie by nie zagnieździli się i nie starali zapanować. Ściśle zjednoczeni, fanatyczni (...) groźni współzawodnicy kupców całego świata, sieją po całej ziemi postrach swych zimnych, wyrachowanych namiętności i wzbudzają ogólną nienawiść"; słynny rzym. historyk Tacyt oskarża Żydów o nienawistną wrogość wobec wszystkiego, co nie jest żyd. (adversus omnes hostile odium): retor i pedagog Kwintylian określał Żydów jako „naród szkodliwy dla innych".

Szczególnym zarzewiem konfliktów we wszystkich krajach, w których Żydzi się osiedlali, stawał się ich monoteizm i gwałtowne negowanie istnienia wszelkich pogańskich bóstw; z powodu monoteizmu Pliniusz Starszy piętnował Żydów jako gens contumelia numinum insignis — naród odznaczający się pogardą dla bogów; Józef Flawiusz stwierdzał zaś: „Są winni tego, że nie czczą tych bogów jak inne narody".

Wrogość do Żydów potęgowały stosowane przez nich bardzo rygorystyczne przepisy i tabu, zwł. prawa dotyczące diety i czystości, połączone z traktowaniem nie-Żydów jako rytualnie nieczystych; za najbardziej odpychającą praktykę uznano zabieg obrzezania, które cały świat gr.-rzym. traktował jako przejaw barbarzyństwa; zakaz spożywania wieprzowiny przez Żydów, uniemożliwiający im ucztowanie z poganami. przyjmowano zaś jako dowód aspoł. charakteru Żydów; staroż. Greków i Rzymian szokował nawet żyd. zwyczaj świętowania szabasu jako dnia całkowitej bezczynności; historyk Swetoniusz komentował: „Spędzać co siódmy dzień bezczynnie, to tracić siódmą część życia"; zajadły wróg Żydów Apion wywodzi etymologię słowa szabas od egip. Sabbatosis. tj. „ból w pachwinie", i przekonywał, że Hebrajczycy w czasie ich ucieczki z Egiptu pod wodzą Mojżesza po 6 dniach marszu zostali dotknięci tak ciężkimi wrzodami w pachwinie. że byli zmuszeni do odpoczynku dnia siódmego; szczególną niechęć budził żyd. zakaz małżeństw z nie-Żydami; traktowano go jako przejaw antyhumanitaryzmu, wręcz mizantropii.

Wzrostowi antyżyd. fobii w starożytności sprzyjała skrajna bezwzględność okazywana przez Żydów w czasie wojen z sąsiadami i okrucieństwo wobec podbijanych ludów (np. Kananejczyków); w Biblii odnotowano, iż po zdobyciu Jerycha Żydzi „na mocy klątwy przeznaczyli na zabicie ostrzem miecza wszystko, co było w mieście, mężczyzn i kobiety, młodzieńców i starców, woły, owce i osły"; także po zdobyciu Chasoru, stolicy pn. Kanaanu, „ostrzem miecza pobili wszystko co żywe (obłożywszy klątwą). Nie pozostawiono żywej duszy, a Chasor spalono"; będąc bardzo wojowniczym narodem, Żydzi stawiali zaciekły opór licznym najeźdźcom, szczególnie wsławiając się kolejnymi powstaniami przeciwko Rzymowi, najpotężniejszemu państwu starożytności; okazywali w tych walkach skrajny upór i fanatyzm rel.-nar.; ok. 115 po Chr. Żydzi dokonali „okrutnej masakry 220 000 Greków na Cyrenajce i 240 000 Greków na Cyprze i olbrzymiej liczby ludności w Egipcie" (E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego); po rozbiciu powstania żyd. wydano prawo zakazujące Żydom po wieczne czasy wstępu na Cypr, nawet gdyby wylądowali jako rozbitkowie; znienawidzeni przez Rzymian i Greków, po stłumieniu kolejnego powstania Bar Kochby (135 po Chr.) Żydzi zostali zdziesiątkowani i rozproszeni po różnych częściach Imperium Rzymskiego.

Już wcześniej rozproszenie wielkiej części Żydów (diaspora) stało się źródłem szczególnego nasilenia konfliktów na tle gosp.-handl. z. przedstawicielami in. narodów, zwł. Greków, którzy stanowili dużą część ówczesnych bogaczy i kupców; do szczególnie gwałtownych napięć gr.-żyd. dochodziło w Aleksandrii. gdzie mieszkała bardzo liczna społeczność żyd.: po kolejnych starciach w Aleksandrii cesarz Klaudiusz wezwał Żydów do bardziej tolerancyjnego odnoszenia się do religii in. ludów; w specjalnym edykcie dla Aleksandrii zagroził tamtejszej gminie żyd., że jeśli okażą się nietolerancyjni, będzie ich traktował jak ludzi roznoszących „po całym świecie powszechną zarazę".

Często jednostronnie eksponuje się wyolbrzymione przejawy niechęci chrześcijan do Żydów w przeszłości, przemilcza zaś fakty świadczące o długiej historii nienawiści bardzo dużej części Żydów do chrześcijan; do najczęściej powielanych fałszów należy łączenie początków a. z powstaniem chrześcijaństwa; skrajnym tego przejawem jest oskarżanie o antysemityzm pierwszych apostołów, choć wszyscy oni byli akurat Żydami; prawdą jest, że konflikty między chrześcijanami a wyznawcami judaizmu zaczęły się już u zarania chrześcijaństwa, jednak faktycznymi ich sprawcami byli fanatycy judaizmu, obawiający się siły nowej religii; izrael. profesor I. Shahak pisał w Żydowskich dziejach i religii, iż: „W rzeczywistości (...) wrogość wobec chrześcijan datuje się z czasów, kiedy ci ostatni byli jeszcze słabi i sami cierpieli prześladowania (w tym prześladowania z rąk Żydów)"; wyznawcy judaizmu prześladowali już apostołów; jeden z siedmiu pierwszych diakonów - św. Szczepan został ukamienowany z wyroku żyd. Sanhedrynu; wśród chrześcijan utrwaliło się nawet przekonanie o poparciu większości Żydów dla kolejnych prześladowań chrześcijan przez cesarzy rzym.; E.H. Flannery pisał w The Anguish of the Jews. że: „Prześladowanie Żydów za Nerona było bez wątpienia spowodowane przez żydowskie donosy (...). Przypuszczalnymi ich sprawcami byli Poppea, żona Nerona, żydowska prozelitka i jej otoczenie"; apologeta chrześcijaństwa z przełomu II/III w. Tertulian wyrzucał Żydom, że podżegają do prześladowań chrześcijan (synagogas Judeornm fontes persecutionem) natomiast Orygenes w swym Contra Celsum napiętnował żyd. obelgi przeciwko Jezusowi Chrystusowi.

Pod koniec I w. powstała pełna wrogości do chrześcijan Modlitwa przeciw heretykom, stanowiąca część codziennych nabożeństw żyd.; nasilanie się sporów chrześc.-żyd. I-III w. miało miejsce w warunkach wyraźnego uprzywilejowania wyznawców judaizmu przez rzym. władze: judaizm był religią uznawaną w imperium rzym. w tym samym czasie, gdy chrześcijan poddawano krwawym prześladowaniom: znamienna pod tym względem była postawa ostatniego wielkiego prześladowcy chrześcijan - cesarza Dioklecjana; jak pisze Graetz: „Dioklecjan okazał się dla Żydów nader przychylnym, tym przychylniejszym może, im bardziej nienawidził chrześcijan"; szczególną przychylnością wobec Żydów odznaczał się również ces. Julian Apostata. znany z prób osłabienia i wykorzenienia chrześcijaństwa; Graetz pisze o Apostacie: „w faworach, jakie zlewał na Żydów grała niewątpliwie pewną rolę chęć dokuczenia chrześcijanom".

Wbrew niektórym filosemickim uogólnieniom postępowanie Żydów nieraz nacechowane było mściwością i okrucieństwem; po początkowym okresie współdziałania z Mahometem Żydzi zaczęli go konsekwentnie zwalczać, uciekając się do prób zabójstwa - od próby strącenia go z tarasu po próbę otrucia przez Żydówkę Zajnabę; władca małego żyd. państwa w Arabii Jussuf DhuNovas (520-530) wsławił się „okrutną rozprawą ze swymi wasalami chrześcijańskimi"; wg Graetza Dhu Novas „obległ zamieszkane przez chrześcijan miasto Nadżaran i zdobywszy je, wywarł swój gniew na mieszkańcach; stugębna fama rozgłosiła po świecie wypadki nadżarańskie, przesadzając liczbę ich ofiar i przeistaczając ukaranie buntowników w prześladowanie chrześcijan przez króla żydowskiego, w pełną łez i krwi martyrologię"; wymordowanie chrześć, mieszkańców Nadżaranu przez Dhu Nowasa sprowokowało przeciwko niemu odwet chrześć, władcy Etiopii Elesbaa; Etiopowie rozbili państwo żydowsko-himjaryckie i - jak pisze Graetz - „Najbardziej pastwili się nad Żydami, których tysiące poległy w ekspiacji za męczenników nadżarańskich''; te początki wielowiecznych wzajemnych uprzedzeń między Żydami a chrześcijanami zostały niemal całkowicie zapomniane.

W umacnianiu wrogości do Żydów niemałą rolę odegrały zarzuty poddające w wątpliwość ich lojalność wobec państw chrześć., w których mieszkali; niejednokrotnie zarzucano im wiarołomstwo i spiskowanie z ościennymi wrogami tych państw; w Bizancjum powszechnie oskarżano Żydów o sprzyjanie najeźdźczej armii perskiej, która z ich pomocą zdobyła 614 Jerozolimę (wymordowano przy tym ok. 90 tys. chrześcijan): S. Runciman pisał w Dziejach wypraw krzyżowych o okolicznościach, w jakich padła Jerozolima: „Patriarcha Jerozolimy Zachariasz gotów był zrezygnować z obrony miasta, aby uniknąć rozlewu, jednakże ludność chrześcijańska nie chciała tak łatwo oddać się w ręce najeźdźców. W dniu 5 maja, przy pomocy Żydów zamieszkałych w obrębie murów obronnych, Persowie wdarli się do miasta. Doszło do wydarzeń mrożących krew w żyłach. Wśród płonących kościołów i domostw wymordowano wszystkich chrześcijan, część z nich zginęła z rąk żołdactwa perskiego. a jeszcze więcej zabili Żydzi"; Graetz przyznaje w swej Historii Żydów, „Wieść o słabości oręża chrześcijańskiego i o zwycięskim pochodzie armii perskiej natchnęła Żydów palestyńskich wielką odwagą(...) Dzielna ludność żydowska Tyberiady, Nazaretu i innych miast galilejskich stanęła niezwłocznie pod chorągwiami perskiemi. Zastęp ten, dyszący zemstą, nie oszczędził z pewnością chrześcijan i ich kościoła w Tyberiadzie (...) Rzecz to całkiem możliwa, że Żydzi srożyli się bezwzględnie nad świętościami chrześcijańskimi (...) Pospołu z Persami uwijali się po Palestynie burząc kościoły i klasztory".

629 po odzyskaniu Judei przez Bizancjum doszło z kolei do zemsty chrześcijan na Żydach, którzy stali się ofiarami wielkiej masakry w Jerozolimie: 635-639 Bizantyjczycy utracili Palestynę, łącznie z Jerozolimą, na rzecz muzułmańskich Arabów; w czasie zdobywania Palestyny Arabowie korzystali z czynnej pomocy Żydów, służących im za przewodników (wg S. Runcimana).

Powszechnie oskarżano Żydów o zdradzieckie postępowanie wobec chrześcijan w Hiszpanii; 694 wzięli oni udział w nieudanym spisku, zmierzającym do obalenia chrześc. państwa Wizygotów przez muzułmanów z Afryki; kilkanaście lat później Żydzi hiszp. gremialnie poparli muzułmańskich najeźdźców na Półwysep Iberyjski: Graetz pisze, że zwycięzcy Arabowie byli wszędzie popierani przez Żydów, którzy m.in. otworzyli im bramy do stolicy kraju Toledo w czasie „gdy chrześcijanie błagali w kościele świętych o obronę kraju i wiary"; zwycięzcy właśnie Żydom powierzali zadanie strzeżenia zdobytych miast.

W XII w. z kolei oskarżano Żydów bizant. o wspieranie najeźdźczych armii Turków seldżuckich: w XV w. ostateczny podbój Konstantynopola przez Turków miał nastąpić dzięki wdarciu się ich do miasta przez dzielnicę żyd. przy aktywnym wsparciu jej mieszkańców (S.J. Shaw. TheJews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York 1991).

Znaczącym źródłem zatargów między Żydami a chrześcijanami stały się spory wynikłe na tle gospodarczo-finansowym; sprzyjało temu wyspecjalizowanie się Żydów w lichwie, czyli pożyczaniu pieniędzy na procent w sytuacji, gdy prawo kanoniczne zakazało tego chrześcijanom (od 1179 wszyscy trudniący się lichwą narażeni byli na ekskomunikę): Żydom natomiast ich prawa rel. zabraniały pożyczać na procent między sobą, ale pozwalały pożyczać obcym; np. żyd. Księga Powtórzonego Prawa głosi: „Od obcego możesz się domagać, ale od brata nie będziesz żądał odsetek"; Johnson w Historii Żydów wskazuje, że nacjonalistycznie nastawieni Żydzi (np. rabin Akiwa) wyraźnie popierali zróżnicowanie między Żydami a nie-Żydami i stosowanie bez ograniczeń lichwy wobec gojów; XIV-wieczny Żyd franc. Lewi ben Gerszom głosił wprost, że słusznym było obciążanie gojów odsetkami, „ponieważ nie powinno się przyczyniać do zarobku bałwochwalcy ... a wyrządzać mu tak wiele szkody, jak to możliwe bez naruszenia sprawiedliwości"; zmonopolizowanie lichwy przez Żydów było źródłem konfliktów z chrześcijanami gł. na skutek pobierania nadmiernie wysokich procentów; Graetz pisze: „Aby zgromadzić duże kapitały zmuszeni byli Żydzi pożyczać na lichwiarskie procenty, a nawet oszukiwać. Ściągali tym na siebie nienawiść ludności i nowe prześladowania".

1290 doszło na tym tle do wypędzenia Żydów z Anglii: „Żydzi byli gąbkami króla. Wysysali pieniądze z jego poddanych, udzielając lichwiarskich pożyczek, a przed wściekłością dłużników broniło jedynie potężne ramię króla, który z kolei ciągnął, ile chciał z ich stale narastających bogactw. (...) Ale ilekroć król cofał swe osłaniające ramię, od razu straszliwe pogromy kładły kres Żydom i ich zdradliwym pergaminom. Za panowania Edwarda I ten niefortunny układ stosunków w okrutny sposób dobiegł końca. (...) Wygnanie Żydów sławiono jako poświęcenie ze strony króla" (G. Macaulay Trevelyan, Historia Anglii).

Niemałą rolę w podsycaniu antyżyd. nastrojów we wczesnym średniowieczu odegrał bardzo wydatny udział Żydów w handlu chrześć. niewolnikami; żyd. historyk H. Nussbaum pisał: „Pośrednikami zaś tego oburzającego - w swoim czasie wszakże naturą warunków społecznych usprawiedliwionego handlu (niewolnikami) byli Żydzi mający rozległe stosunki"; ściągało to na nich niejednokrotnie potępienie ze strony czołowych postaci Kościoła, w tym m.in. pap. Grzegorza I Wielkiego, skądinąd znanego jako obrońca Żydów przed prześladowaniami, próbami nawracania ich siłą itp.; Grzegorz I uznał handlowanie przez Żydów niewolnikami chrześc. za jedyne przestępstwo Żydów, które powinno być zwalczane z całą siłą; sprawa ta stawała się niejednokrotnie problemem sporów w różnych państwach chrześc. wczesnego średniowiecza; już 589 król Wizygotów w Hiszpanii Reccared zakazał Żydom nabywania niewolników chrześc., czym zyskał sobie gorącą pochwałę pap. Grzegorza I.

Na pocz. VIII w. we Francji spór o chrześc. niewolników stał się źródłem bardzo ostrego konfliktu miedzy Kościołem a Żydami; niewolnica żyd. właściciela z Lyonu zbiegła z domu swego pana i przyjęła chrzest z rąk bpa lyońskiego Agobarda, cieszącego się wielkim autorytetem i później zaliczonego przez Kościół w poczet świętych; żyd. mistrz Eberard zagroził biskupowi, że jeśli nie odda on natychmiast zbiegłej niewolnicy, to zostanie do tego zmuszony karami: rozgorzał zacięty spór, który skończył się złożeniem bpa Agobarda z urzędu mimo. że jego argumentacja była nie do podważenia z punktu widzenia ówczesnych praw kanonicznych; ces. Ludwik Pobożny jednak bezwarunkowo stanął w sporze po stronie Żydów.

Podobnym niepowodzeniem skończyło się wystąpienie bpa praskiego św. Wojciecha przeciwko handlowaniu przez Żydów niewolnikami chrześc.: w tym czasie - wg H. Graetza - Żydzi handlowali przeważnie niewolnikami pochodzenia słow., których wywozili na zachód Europy, zwł. do Hiszpanii; oburzenie św. Wojciecha wywoływał fakt, że w Czechach „lud o twardym karku a folgujący namiętnościom" sprzedawał Żydom niewolników bez względu na chrzest; próba ukrócenia handlu chrześc. niewolnikami przez św. Wojciecha zakończyła się jednak fiaskiem, gdyż - jak pisano w jednej ze średniow. kronik: „Przeklęte złoto handlarzy taką moc posiadło, iż świątobliwy mąż [św. Wojciech - J.R.N.] musiał swe biskupstwo porzucić, między innymi z powodu braku pieniędzy na wykupienie niewolników-chrześcijan, ile ich był zakupił jeden kupiec żydowski" (cyt. za: I. Schiper. Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich).

W ostatnich dziesięcioleciach skrajne rozmiary przybrała upowszechniana przez wielu żyd. i filosemickich historyków i publicystów teoria o trwających od wielu stuleci prześladowaniach Żydów, którzy jakoby wciąż padali ofiarami rozjuszonego rasistowskiego i rel. a.: podstawą tej teorii stalą się upowszechniana w początkach państwa Izrael dość szczególna, cierpiętnicza wizja historii Żydów; po 1948, gł. pod wpływem premiera Ben Guriona, ukazywano całą dotychczasową historię narodu żyd, jako nieprzerwaną falę prześladowań ze strony pogan, chrześcijan i muzułmanów; w imię utylitarnych celów polit. nowego państwa izrael. starano się dowieść, że życie Żydów w diasporze jest niemożliwe do zniesienia ze względu na ciągłe okrutne prześladowania ze strony in. narodów; twierdzenia te stanowiły trzon odrębnej żyd. martyrologicznej szkoły historiozoficznej, zw. łzawą(ang. Lachrymose), która głosiła jakoby jedynym w dziejach okresem wolnym od pogardy i prześladowań były czasy posiadania własnej państwowości (w starożytności do czasów opanowania Judei przez Rzym i współcz. po utworzeniu Izraela); teoria ta była w całkowitej sprzeczności z rzeczywistym obrazem dziejów Żydów, np. w Polsce, przez stulecia nazywanej „rajem dla Żydów"; zwolennicy łzawej historiografii żyd. skrajnie deformowali również dzieje Żydów w Hiszpanii, przedstawiając je wyłącznie jako czas nieprzerwanych prześladowań aż do ostatecznego wypędzenia; zacierali prawdę o „złotych wiekach" Żydów w Hiszpanii, czasach gdy świetnie prosperowali oni pod rządami niektórych chrześc., królów aragońskich i kastylijskich.

Nieprawdziwe jest również uogólnianie całej historii Żydów w innych chrześc., krajach Europy Zach. jako ciągu prześladowań i terroru, pokazywanie Żydów jako bezbronnych ofiar, zdanych na łaskę i niełaskę otoczenia; rzetelni historycy od dawna poddawali krytyce tego typu uogólnienia; trudno byłoby bowiem uznać, że los Żydów w VII-X w. był gorszy od losu niewolników chrześc., i pogańskich, którymi handlowali: zwraca się uwagę również i na to, że los Żydów w średniowieczu był bez porównania lepszy od sytuacji chłopów pańszczyźnianych; I. Shahak pisał, że „najbiedniejszy nawet żydowski rzemieślnik, ekonom czy skromny pisarczyk byli w znacznie korzystniejszej sytuacji niż chłop pańszczyźniany"; wg rabina S. Rappaporta: „Niektórzy żydowscy historycy współcześni posuwają się nawet do deklarowania, że w okresie od dziewiątego do dwunastego stulecia Żydom żyło się lepiej niż ich chrześcijańskim sąsiadom" (S. Rappaport. Jew and Gentile: The Philo-Semitic Aspect); zdaniem żyd. naukowca prof. I.A. Argusa z Yeshiva University w Nowym Jorku do końca XII w. Żydzi cieszyli się wręcz uprzywilejowanym statusem w Europie Zachodniej.

Dopiero pod koniec XI w. pojawiły się pierwsze zagrożenia dla Żydów wraz z atakami na nich ze strony pospólstwa towarzyszącego krzyżowcom w pierwszej wyprawie krzyżowej (1096); w kilku krajach doszło wówczas do masakr Żydów, zwł. w Niemczech i Czechach; inspiracją do ataków na Żydów stawały się opowieści ukazujące ich jako „zdradliwych pomocników" muzułmanów; niektórym prowodyrom ataków na Żydów, chcącym ich po prostu obrabować, łatwo było przekonać pospólstwo, że nie warto iść daleko na walkę z muzułmanami, jeśli tuż obok są in. niewierni - Żydzi; faktem jest, że w antyżyd. masakrach i plądrowaniach brały gł. udział męty społeczne i że pałace biskupie okazywały się najlepszym schronieniem dla ściganych Żydów.

Jak pisał F. de Fontette w Historii antysemityzmu: „Wypada zauważyć, że prawie wszędzie hrabiowie i biskupi starali się bronić Żydów"; w czasie drugiej wyprawy krzyżowej, gdy znów doszło do masakr Żydów, w ich obronie wystąpił najbardziej podziwiany i wpływowy chrześcijanin XII w. św. Bernard z Clairvaux; w licznych wystąpieniach piętnował on wszelkie próby atakowania Żydów, głosząc, że są one w jaskrawej sprzeczności z Pismem św. i obciążone grzechem śmiertelnym": hebrajski kronikarz drugiej krucjaty Efraim z Bonn nazwał go wprost „zbąwcą żydów"; nie przeszkadza to jednak niektórym wrogim chrześcijaństwu autorom żyd. przedstawiać działania rozpasanego motłochu jako wyraz cechującej chrześcijaństwo nieubłaganej nienawiści do Żydów; przemilczane są przy tym takie fakty, jak to, że sami biskupi niejednokrotnie bezwzględnie tłumili antyżyd. wystąpienia pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych; jak pisze Johnson w Historii Żydów: „Biskup Speyer szybko stłumił rozruchy, używając siły i wieszając przywódców (...) To samo uczynił arcybiskup Kolonii. W Moguncji jednak sam arcybiskup musiał uciekać. by ratować życie": niekiedy dochodzi do skrajnych deformacji zwielokrotniających liczbę żyd. ofiar napaści pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych, np. w wyd. 1986 broszurze Unii Amer. Kongregacji Hebrajskich znalazła się informacja, iż krzyżowcy zabili rzekomo aż l mln Żydów: z oburzeniem napiętnował to fałszerstwo amer. rabin M. Saperstein. pisząc, że: „W rzeczywistości z rąk plebsu rabującego pod hasłami krucjaty zginęło dokładnie 200 razy mniej Żydów - 5 tysięcy osób" (M. Saperstein: Moments of Crisis in Jewish-Christian Relations, London 1989).

W czasie pierwszych wypraw krzyżowych istniały już przyczyny wpływające na nasilanie się antyżyd. fobii: zawiść o bogactwo znajdujące się w rękach Żydów, niechęć do żyd. lichwiarzy, wrogość wobec izolujących się obcych, rel. uprzedzenia do narodu, który odrzucił Chrystusa, i doprowadził do jego ukrzyżowania; w świadomości przeciętnych chrześcijan przez całe stulecia dominowała wizja Żydów jako narodu Judasza i faryzeuszy popierających skazanie Jezusa na śmierć, przesłaniająca obraz Żydów jako narodu Jezusa i pierwszych apostołów; 1144 w Norwich w Anglii pojawiło się po raz pierwszy fałszywe oskarżenie Żydów o mord rytualny (kilkaset lat wcześniej podobne oskarżenia wysuwano wobec chrześcijan w Persji): znajdowało ono posłuch u ciemnego pospólstwa, stając się powodem do wystąpień antyżyd. w różnych krajach Europy Zach.: oskarżeń o mord rytualny nie zdołały całkowicie wyeliminować nawet kolejne potępienia ich przez papieży Innocentego IV i Grzegorza X.

W średniowieczu nie brakowało różnych form urzędowych upokorzeń Żydów; pierwszy zainicjował je kalif abbasydzki Harun al Raszid, nakładając 807 na Żydów obowiązek noszenia żółtej odznaki na ubraniach: sobór laterański IV nakazał nosić Żydom (1215) krążek, kawałek żółtego płótna: wg autora Historii antysemityzmu F. de Fontette krążek ten nie był początkowo oznaką hańby i stosowano go z dużą „elastycznością"; skrajnym przejawem dyskryminacji było zarządzenie islamskiego szacha Persji XVI w. postanawiające, że Żydzi nie mogą chodzić bez dużego kawałka drewna na plecach, co praktycznie skazywało ich na pozostanie w domu: wyrazem izolacji Żydów od otoczenia były różnorodne getta: trwa dyskusja nad tym, czy były to getta pożądane, czy wymuszone: prawdopodobnie wcześniejsze były getta wymuszone na Żydach, ale pisze Johnson: „we wczesnośredniowiecznej Europie często Żydzi wymagali segregacji i wysokich murów jako warunku osiedlenia się w mieście''.

Niechęć do Żydów i obawy przed ich oddziaływaniem na chrześcijan wpływały na różne godzące w Żydów restrykcje prawodawstwa kość.: sobór w Nicei (325) nakazywał, by „nikt z nimi nie wchodził w żadne stosunki ani dla zysku, ani z powodu jedzenia czy picia"; III synod w Toledo zakazał Żydom posiadania niewolników chrześc., piastowania urzędów (które dawałyby im możliwość karania chrześcijan) i małżeństw Żydów z nie-Żydami: IV synod w Toledo rzucił klątwę na osoby udzielające Żydom protekcji: sobór w Konstantynopolu (692) zakazał korzystania z usług Żydów-lekarzy; sobór laterański III (1179) zabronił Żydom trzymania chrześc. poddanych, służby i rzemieślników: sobór laterański IV zakazał Żydom piastowania stanowisk w administracji państw, i w służbie publ.: te i im podobne godzące w Żydów postanowienia restrykcyjne „najczęściej w niewielkim stopniu były przestrzegane w praktyce, nawet przez rozlicznych papieży, którzy np. bardzo chętnie korzystali z usług Żydów-lekarzy; bez porównania skuteczniejsze były zalecenia Talmudu nakazujące Żydom maksymalne ograniczenie stosunków z chrześcijanami, o czym jednak na ogół nic nie piszą autorzy książek o a., tacy jak F. de Fontette.

Pisząc o przejawach antyżyd. uprzedzeń w historii chrześc. Europy, nie można równocześnie zapominać o sile panujących wśród Żydów uprzedzeń do chrześcijan; co najgorsze, wyrażały się one już w różnych fanatycznie antychrześc. zapisach Talmudu, traktowanego przez Żydów jako podstawę wykładni judaizmu: izrael. naukowiec, prof. I. Shahak (Żydowskie dzieje i religia) przytoczył liczne przykłady zaleceń Talmudu. służących wpajaniu pogardy i nienawiści do nie-Żydów. czyli gojów: przewidywały one m.in. że „każdy pobożny Żyd, przechodząc obok nieżydowskiego cmentarza, musi wypowiedzieć przekleństwo pod adresem spoczywających tam gojów, a przechodząc obok cmentarza żydowskiego, ma obowiązek chwalić Boga. To samo odnosi się do żywych: pobożny Żyd, widząc duże zgromadzenie Żydów, musi pochwalić Boga, mijając zaś zgromadzenie gojów, powinien wypowiedzieć pod ich adresem przekleństwo. Zabudowania nie są z tego wyłączone: Talmud nakazuje, by Żyd, przechodząc obok osiedla zamieszkanego przez gojów, prosił Boga o zniszczenie go - jeśli zaś zabudowania są w ruinie, powinien dziękować Bogu za zemstę (...) Nakaz ten został »wzbogacony« przez nowy zwyczaj; mianowicie przechodząc obok kościoła czy krzyża - Żyd ma zwyczaj spluwać (zwykle trzy razy), co jest »udoskonaleniem« innej obowiązkowej reguły (...) Zwyczaj ten stał się w dziejach europejskiego żydostwa przyczyną wielu incydentów. Jeden z najgłośniejszych, którego skutki są wciąż widoczne, miał miejsce w czternastowiecznej Pradze. Czeski król Karol IV (który był także cesarzem rzymskim) polecił wmurowanie wspaniałego krucyfiksu pośrodku wybudowanego za jego czasów i istniejącego do dzisiaj mostu kamiennego. Pewnego razu doniesiono mu, ze prascy Żydzi mają zwyczaj spluwać ilekroć przechodzą obok krucyfiksu. Jako osławiony obrońca Żydów nie wszczął przeciwko nim prześladowań, lecz nakazał gminie żydowskiej pokryć koszty wyrycia na krzyżu złotymi literami hebrajskimi słowa Adonai (Pan): słowo to jest jednym z siedmiu najświętszych imion Boga i w jego pobliżu nie wolno okazywać najmniejszych nawet oznak braku szacunku. Spluwanie ustało."

W Talmudzie było wiele agresywnych sformułowań wobec „nieczystych" gojów, np.: „każdy goj, który studiuje Talmud i każdy Żyd, który mu w tym pomaga, powinni umrzeć", „Żyd musi i powinien krzywo-przysięgać, kiedy goje pytają go, czy nasze księgi zawierają cokolwiek przeciwko nim". „Żydzi to ludzkie istoty, ale narody świata nie są istotami ludzkimi, lecz zwierzęcymi", „jeżeli goj zabije goja lub Żyda, jest za to odpowiedzialny; ale jeżeli Żyd zabije goja nie jest odpowiedzialny", „nie będziesz krzywdził twego bliźniego (Biblia), ale nie jest powiedziane: »nie będziesz krzywdził goja«", „na dom goja patrzy się jak na zagrodę zwierząt" (cyt. za; ks. A. Zwoliński, Starsi bracia, Kraków 1994).

W Talmudzie znajdowało się także wiele drastycznych ataków na chrześcijan nazywanych tam „bałwochwalcami, mordercami, gorszymi od zwierząt"; dusze chrześcijan nazywano „złymi i nieczystymi” a zwłoki „padliną"; nie brakowało również bardzo plugawych treści uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej.

Swego rodzaju symbolem siły fanatycznych uprzedzeń rel. wśród Żydów są zalecenia, które znajdują się u największego średniow. żyd. filozofa Mojżesza Majmonidesa (1135-1204); jego Miszne Tora uważana jest za najstarszy kodeks prawa talmudycznego: w księdze tej roiło się od napastliwych ataków wymierzonych przeciw chrześcijaństwu i samemu Jezusowi; Majmonides zalecał Żydom, by nie ratowali w żadnym razie życia gojów (z wyjątkiem sytuacji grożących wybuchem wrogości wobec Żydów): „jeśli chodzi o gojów, z którymi nie jesteśmy w stanie wojny.... nie wolno powodować śmierci, lecz równocześnie zabronione jest ich ratowanie wówczas, gdy w jakiś sposób zagrożone jest ich życie... Jeśli dajmy na to, ujrzymy goja wpadającego do morza, nie powinniśmy go ratować, ponieważ zostało napisane: »Nie będziesz czyhał na życie bliźniego swego« - a przecież goj nie jest naszym bliźnim" (Shahak. Żydowskie dzieje i religia.) Majmonides przyjmował jako generalną zasadę to, że każdy poganin, który nie należy do ludu Izraela powinien być wypędzony, a nawet zabity; „Każdy poganin, który nie przestrzega przykazań Noego, powinien być, jeśli znajdzie się pod naszymi rządami, zabity." (Zwoliński, Starsi bracia): równie bezwzględne były zalecenia Majmonidesa pod adresem niewiernych Żydów; nakazywał wprost ich eksterminację: „Obowiązkiem jest tępienie ich własnymi rękami".

Raz rozpoczęte napaści na Żydów, bezkarne rabunki i mordy stały się zachętą do kolejnych antyżyd. wystąpień pospólstwa w wielu krajach Europy Zach.; do szczególnie okrutnych prześladowań Żydów wielokrotnie dochodziło w Niemczech; już w czasie pierwszej wyprawy krzyżowej (1096) doszło do krwawych masakr w Spirze, Trierze. Moguncji i Wormacji (zginęło ok. 1500 Żydów); ścigani przez motłoch Żydzi kolońscy masowo w akcie desperacji popełniali samobójstwa; „Wielu zadało sobie śmierć w jeziorach i bagnach. Przykład dał im pewien starzec uczony, Samuel Ben-Jechiel. Zarżnął pośrodku wód swego dzielnego, dorodnego syna, zmówiwszy uprzednio błogosławieństwo. które ofiara podchwyciła pobożnym „amen", poczem całe otoczenie zaintonowało »Słuchaj lzraelu« i rzuciło się w odmęty". (Graetz): do kolejnych masakr Żydów w Niemczech doszło w czasie drugiej wyprawy krzyżowej (1146); inicjatorem rzezi stał się franc. mnich Rudolf, który podburzał pospólstwo do masakrowania Żydów okrzykami: Hep! Hep! (skrót od Hierosolyma Est Perdita - Jerozolima jest zniszczona); okrzyki te stały się w przyszłości ulubionymi hasłami niem. antysemitów, zagrzewających do kolejnych pogromów; 1298 doszło do kolejnej fali prześladowań Żydów we Frankonii, Bawarii i Austrii: impulsem do masakr stało się oskarżenie, że znieważyli hostię w miasteczku Röttiingen we Frankonii; do nast. fali prześladowań doszło podczas wojen domowych za panowania Ludwika Bawarskiego; 1336-37 organizowała napaści na Żydów na wielkich połaciach Niemiec zorganizowana banda chłopstwa i pospólstwa miejskiego, która przezwała się „żydobójcami” (Judendenschläger); „Nigdzie nie tępiono Żydów z taką systematycznością i pasją, jak w świętem państwie rzymsko-niemieckim" (Graetz); XIV-wieczny autor Closener ze Strasburga pisał: „Gotówka Żydów była ową trucizną, co ich zabijała".

Obcość i izolacja Żydów sprzyjały powstawaniu najskrajniejszych pogłosek na ich temat wśród niem. pospólstwa, zwł. w czasach różnych katastrof: np. w czasie wielkiej epidemii w Niemczech oskarżono Żydów o zatrucie studzien; 14 II 1349 tłum napadł na Żydów na Judengasse w Strasburgu i zapędził ich na cmentarz, gdzie spalono 2 tys. ludzi; tylko niewielka cząstka spośród nich uratowała życie, deklarując chęć przejścia na wiarę chrześc.; zagrabione skarby Żydów rozdzielono między niem. mieszczan: niedługo potem doszło do spalenia ponad 400 Żydów w Wormacji; potem przyszła kolej na masakry Żydów w Moguncji i Kolonii; były w Niemczech całe rodziny, które chlubiły się udziałem w paleniu Żydów i same „z dumą'" nazywały się Judenbraterami (Judenbrater - Żydopiek).

Kłamstwem są częste twierdzenia współcz. (zwł. Żydów), że zagłada Żydów przez Niemców w czasie II wojny świat. była tylko jednorazowym epizodem - „przyszła grupa zbrodniarzy, kierowana przez wariata i dokonała mordu; podczas, gdy polski antysemityzm był zjawiskiem trwałym" (wg wywiadu izrael. profesora U. Hupperta, kryty kującego tego typu postawy Żydów).

Przekleństwem Żydów było ich bogactwo; skrajnie tendencyjnym uproszczeniem jest stosowane często przez niechętnych chrześcijaństwu autorów, doszukiwanie się wciąż nietolerancji i uprzedzeń rel. jako gł. przyczyny prześladowań Żydów; fakty wskazują, że najczęstszym powodem prześladowań ze strony poszczególnych władców w Europie Zach. były_pustki w skarbcu, który chciano jak najszybciej zapełnić kosztem Żydów: typowe pod tym względem było zachowanie króla Francji Filipa IV Pięknego, który gwałtownie walczył z pap. Bonifacym VIII o wpływy, a nie o prawdy wiary; stał się on jednym z najbezwzględniejszych grabieżców żyd. mienia; 1306 doprowadził do niespodziewanego uwięzienia wszystkich franc. Żydów; w więzieniach zakomunikowano im, że mają w ciągu miesiąca opuścić Francję, zostawiając w niej cały swój dobytek; zagrożono przy tym śmiercią każdemu, kto pozostanie we Francji po wyznaczonym czasie: w oznaczonym terminie wygnano z Francji ok. 100 tys. Żydów, okradając ich z całego mienia, poza odzieniem, rabując ogromne ilości złota, srebra i drogich kamieni: historyk Graetz nie ma wątpliwości co do intencji króla Filipa IV Pięknego: „Cóż mogło spowodować mądrego raczej nieklerykalnego monarchę, który bronił przedtem Żydów przeciw duchowieństwu, do tak nagłej zmiany usposobienia. Nie chodziło tu bynajmniej o nietolerancję kościelną, ani też o ustępstwa woli ludowej. Bezpośrednią przyczyną była żądza złota. Zatargi z papieżem i wojny z buntowniczymi Flamandczykami tak dalece wyczerpały jego kasę i do tak niemiłosiernych zniewoliły go ździerstw. że według szyderczego głosu ówczesnej pieśni ludowej »nawet kura w garnku nie była bezpieczna od szponów królewskich«. Mieniem żydowskim chciał Filip zasilić swój skarb suchotniczy."

Żydzi powrócili do Francji 1315 i już 1321 padli ofiarą kolejnej nagonki; oskarżono ich o inspirowanie zbrodniczych działań grupy trędowatych w Guienne, którzy będąc niezadowoleni ze złego pożywienia, pozatruwali studnie i rzeki, powodując śmierć wielu ludzi: oskarżenie stało się pretekstem do wymuszenia od Żydów ogromnej grzywny na sumę 150 000 funtów paryskich: w zakład ewentualnej wypłaty uwięziono najbogatszych Żydów, a na majątki ich i należytości nałożono sekwestr.

Skrajna chciwość, a nie rzekome antyżyd. fobie rel., kierowała ang, królem Janem bez Ziemi: 1210 wymusił on na Żydach ogromną daninę w kwocie 66 tys. marek; gdy nadzwyczaj bogaty Abraham z Bristolu nie chciał wypłacić wyznaczonej mu części (10 tys. marek) król Jan nakazał wyrywać mu po jednym zębie dziennie, dotąd, aż nie zgodzi się wpłacić całej sumy do król. skarbca: królowi Anglii Edwardowi I przypisuje się nienasycony głód gotówki jako gł. motyw wystąpienia przeciwko Żydom (1278); nastręczył się ku temu dogodny pretekst: Żydów oskarżano wówczas o ciągłe fałszowanie monet i nawet Graetz przyznaje, że 300 Żydów przekonano o winę tej zbrodni: za 300 winnych zapłaciło 10 tys. Żydów, którzy ucierpieli przy tej okazji: 12 lat później król Edward wykorzystał oskarżenia o lichwę dla całkowitego wygnania Żydów z Anglii: bryt. historyk G.M. Trevelyan komentował w Historii Anglii to wygnanie Żydów (pod oskarżeniami lichwy) z Anglii: „Możliwe, że Edward I usuwając z wyspy Żydów działał w myśl najlepszych intencji swoich czasów. Wygnanie Żydów sławiono jako poświęcenie ze strony króla i oczywiście było ono niezmiernie popularne. Było to o tyle wykonalne, że nadszedł czas, kiedy stało się możliwe zdobywanie przez króla i magnatów pieniędzy gdzie indziej, od lichwiarskich »chrześcijan« (...) Kiedy Żydzi powrócili do Anglii, w czasach Stuart i Hannowerczyków, przekonali się, że Anglicy opanowali swój rynek pieniężny i wszystkie wolne zawody (...) Toteż stosunki Żydów i Anglików odnowiły się pod pomyślniejszymi auspicjami niż te, które nawet obecnie przeważają w krajach, gdzie ludność miejscowa nie ma dość sprytu albo sposobności, by nabrać zwyczaju prowadzenia swych własnych interesów."

W Czechach (1096) Żydzi padli ofiarą pogromu gł. z rąk towarzyszącego krzyżowcom pospólstwa, które wlokło Żydów praskich do chrztu i zabijało opornych; obawiając się dalszych gwałtów, i nie czując ochrony ze strony księcia Wratysława II, Żydzi postanowili opuścić kraj wraz z całym swoim mieniem: uprzedzony o tym książę nakazał obsadzić żołnierzami ich domy; podskarbi księcia oświadczył żyd. starszyznie, że wszystko, co posiadają, należy do księcia. bo pochodzi z rabunku jego własności: „Ze skarbów jerozolimskich niceście do Czech nie przywieźli. Pokonani przez Wespazjana i za bezcen sprzedani, rozproszyliście się po świecie. Nagoście przyszli do kraju, nago zeń wynijdźcie": czes. Żydów ograbiono z całego mienia, zanim pozwolono im schronić się do Polski; czes. biskup kronikarz Kosmas odnotował, iż Żydom zabrano w Czechach więcej złota niż mieszkańcom Troi po upadku ich miasta.

Za panowania króla Wacława IV Luksemburskiego doszło do kolejnej masakry czes. Żydów 1389: wymordowano ich ok. 4 tys., znieważano zwłoki pomordowanych i spalono praską synagogę: 1542 oskarżono ich jako rzekomych sprawców pożarów, które spustoszyły Pragę i kilka in. miast czes.: kolejny raz wypędzono ich z Czech, jedynie 9 rodzin żyd. uzyskało zezwolenie na dalszy pobyt w Pradze; po 20 latach Żydów odwołano z wygnania: jak jednak ocenia Graetz, spośród Żydów „powróciły do Pragi same tylko męty. Chrześcijanie padali niewątpliwie często ofiarą oszukańczych praktyk tego tałatajstwa": spowodowało to kolejne wygnanie Żydów z Pragi (1561), przy czym na żyd. wychodźców napadli rozbójniczy rycerze i ograbili ich: dopiero po śmierci niechętnego Żydom ces. Ferdynanda I udało się u jego syna Maksymiliana (późniejszego ces.) wyjednać cofnięcie dekretu banicyjnego i dopuszczenie Żydów do Pragi i kilku in. miast czeskich.

Kolejne fale prześladowań dotknęły również Żydów w Austrii; 1420 oskarżono ich o zabójstwo dzieci chrześc., i o znieważenie hostii; arcyksiążę Albrecht nakazał równocześnie uwięzić wszystkich Żydów austr.; skonfiskowano majątki zamożnych Żydów, a ubogich natychmiast wydalono z kraju; III 1421 ponad 100 Żydów spalono w Wiedniu; Albrecht wydał zaś rozporządzenia zakazujące mieszkania jakiegokolwiek Żyda w Austrii w przyszłości; 1559 Ferdynand wprowadził dla nielicznych Żydów austr. „meldunek kartkowy", czyli tzw. „kartę żyd." (Judenzettel): każdy zamieszkały w Austrii Żyd, przybywając w interesach do Wiednia, musiał się w jak najkrótszym czasie zameldować u marszałka krajowego i wyjaśnić jak długo będzie przebywać w tem mieście i czym zamierza handlować; w ślad za tym ograniczeniem wyszedł dekret rugujący Żydów wraz z żonami, dziećmi i dobytkiem z Austrii Dolnej i Gorycji; na Rusi już 1113 doszło do buntu lud. w Kijowie, w czasie którego ograbiono domy Żydów kijowskich; nastąpiło to tuż po śmierci Światopełka II, który otaczał Żydów szczególną opieką; przez całe stulecia liczba Żydów na terenie Rusi, a później państwa moskiewskiego, była stosunkowo niewielka: po ich przejściowym zwiększeniu, wraz z włączeniem do Moskwy rzeczypospolitej Nowogrodu Wielkiego, szybko rozpoczęły się prześladowania Żydów; uzasadniano je szerzeniem się herezji judaizujących (żidowstwujuszczich): władze uznały Żydów za element szkodliwy dla państwa moskiewskiego i zabroniły dopuszczania ich nawet na krótkotrwałe pobyty; 1550 król Polski Zygmunt August próbował wstawiać się za kupcami żyd. z Litwy do cara Iwana IV Groźnego, prosząc go, by dopuścił ich do swego kraju; w odpowiedzi Iwan napisał, że Żydzi „przywozili zioła trujące i wielorakie szkody czynili poddanym cara, przeto królowi nie przystoi wdawać się za nimi"; podkreślił również, że Żydów za „ich złe sprawy" wypędzano również z in. państw, a niektórych nawet śmiercią karano; stąd, nie chcąc krzywdy swych poddanych, wzbraniał Żydom dostępu do swego państwa, i prosił króla, „aby w tej sprawie już więcej się do niego nie zwracał".

Po zdobyciu Połocka (1563) Iwan IV Groźny zapytany, co robić z Żydami, odrzekł, iż tych, którzy zgodzą się przyjąć chrzest, należy ochrzcić, zaś wszystkich nie zgadzających się na to, utopić w Dźwinie; Moskwa konsekwentnie włączała do umów z Polską żądanie niedopuszczania przez Polskę Żydów do państwa moskiewskiego (w umowach z 1601, 1678, 1686); przy powołaniu na tron moskiewski królewicza Władysława (1610) bojarzy zastrzegli sobie w punkcie 4 swego układu z hetmanem S. Żółkiewskim, że Żydzi nie będą mogli wjeżdżać do państwa moskiewskiego dla prowadzenia handlu.

Żydów odstraszały od Moskwy przypadki barbarzyńskiego traktowania; mieszkającego w Moskwie lekarza z Wenecji Leona Żydowicza stracono (1498) za to, że nie zdołał wyleczyć syna cara Iwana III. In. lekarz Daniel von Haden, Żyd z Wrocławia, w czasie buntu strzelców (1682) został oskarżony o otrucie cara Fiodora Aleksiejewicza i wraz z synem porąbany na kawałki.

Bardzo ważnym, a ciągle zbyt rzadko przypominanym źródłem najostrzejszych wystąpień antyżyd., zwł. wszelkiego rodzaju zajść ulicznych i masakr była nienawiść do Żydów ze strony najuboższych warstw społ.: „Należy podkreślić, że w okresie najgorszych prześladowań antyżydowskich, a więc wtedy, gdy Żydów zabijano, elita rządząca - cesarze, papieże, królowie, arystokracja, wyższe duchowieństwo, jak również bogata burżuazja w miastach autonomicznych - zawsze była po stronie Żydów. Ich wrogowie natomiast wywodzili się przeważnie z najbardziej gnębionych i wyzyskiwanych klas społecznych; często też byli to ludzie, z którymi Żydzi spotykali się na co dzień, jak na przykład mnisi z zakonów żebraczych. Prawdą jest natomiast, że w większości przypadków (choć na pewno nie zawsze) przedstawiciele władzy bronili Żydów, i to nie z pobudek humanitarnych, czy z powodu jakiejś specjalnej sympatii dla nich, lecz zwyczajnie ze względu na swe własne interesy; po pierwsze, Żydzi byli dla nich pożyteczni i mogli na nich zarobić; po drugie, bronili w ten sposób „prawa i porządku", po trzecie, sami nienawidzili niższych klas i obawiali się, że wystąpienia przeciwko Żydom mogą się kiedyś przekształcić w bunty przeciw nim samym (...) Dlatego więc wszystkie masakry Żydów w okresie judaizmu klasycznego były rezultatem rebelii chłopskich lub rozruchów ludowych." (Shahak, Żydowskie dzieje i religia).

Można by przytoczyć rozliczne przykłady masakr Żydów w różnych krajach Europy, potwierdzających twierdzenia Shahaka; począwszy od pierwszej większej masakry Żydów w czasie I krucjaty dokonanej przez bandy wieśniaków i nędzarzy, podążających za Piotrem Pustelnikiem, antyżyd. rozruchów w Anglii w czasie II krucjaty, stanowiących wyraźnie część powstania chłopskiego, masakr Żydów w miastach niem. w okresie wybuchów Czarnej Śmierci, po okrutne rzezie na Ukrainie w czasie powstania B. Chmielnickiego; Shahak nie bez racji pisał, że wystąpienia Kozaków i powstańców chłopskich na Ukrainie przeciwko Żydom w owym czasie nie były wcale aktem bezinteresownego, niczym nie uzasadnionego a., jak przedstawiają niektórzy autorzy żyd., lecz „powstaniem chłopskim, buntem gnębionych, prawdziwych nieszczęśników - zemstą na sługach polskiej szlachty."

Czasami Żydzi sami przyczyniali się do prowokowania wystąpień przeciwko sobie, lekkomyślnie angażując się solidarnie całą społecznością żyd. po jednej ze stron w wojnie domowej; tak stało się np. w Kastyli, gdy wspólnoty żyd. udzieliły bezwzględnego poparcia królowi Piotrowi I Okrutnemu w czasie jego wieloletniej wojny domowej przeciwko przyrodniemu bratu. Henrykowi hrabiemu Trastamara (po zwycięstwie rządzącemu jako Henryk II); osiedla żyd. w Toledo, Burgos i in. licznych miastach służyły praktycznie jako garnizony Piotra w czasie wojny domowej i ucierpiały szczególnie mocno w rezultacie swego zaangażowania po stronie przegranej: podobnie zachowywali się Żydzi pod rządami różnych władców muzułmańskich, gdzie często popierali reżimy oderwane od większości ludów, nad którymi sprawowali władzę dzięki pacyfikującej wszelki opór najemnej armii, np. w królestwie Grenady, gdzie wezyr królestwa Żyd Samuel Ibn-Nagdil zaangażował się wraz z całą miejscową społecznością żyd. w popieranie tyrani i nielicznej grupki wojowników berberyjskich nad arabskojęzycznymi poddanymi; syn Samuela - Józef, również wezyr w Grenadzie, zginął wraz z wymordowanymi przez tłum 1500 rodzinami żyd. za zamieszanie się w grenadzkie konflikty narodowościowe; jak pisze Graetz: „Powstanie przeciw Józefowi Ibn-Nagdili w Grenadzie było pierwszym prześladowaniem Żydów na półwyspie pirenejskim"; z kolei w chanacie perskim za czasów wielkiego chana Persji Arguna, Żyd Saad Addaul został wyniesiony do godności ministra finansów i uznany za „podporę państwa" (1288): forując wszędzie swych żyd. współwyznawców kosztem dyskryminowanych przez Mongołów mahometan, odsuniętych od wszystkich urzędów, sprowokował wybuch nienawiści mahometan przeciw Żydom; 1291 ludność mahometańska napadła na Żydów we wszystkich miastach chanatu, aby pomścić się na nich za upokorzenia doznane od Mongołów; w różnych krajach muzułmańskich Żydzi na ogół stawali się podporami reżimów opartych na władzy mniejszości rel. lub nar., np. bardzo mocno wspierali imperium fatymidzkie powstałe po podboju Egiptu (969). opierające się na władzy ismailicko-szyickiej mniejszości rel.; zdaniem Shahaka; „W takim systemie rola Żydów - była podobna do roli janczarów. Stąd najlepszą pozycję zajmowali oni wtedy, gdy u władzy znajdował się reżim oderwany politycznie od ludu, którym rządził. Z chwilą dojścia do władzy Turków (jak również innych muzułmanów, na przykład Albańczyków) pozycja Żydów w imperium ottomańskim uległa osłabieniu ".

Pouczające wydają się przyczyny drastycznego pogorszenia sytuacji Żydów w Hiszpanii, która przez całe stulecia była uważana za najbezpieczniejszy dla Żydów kraj świata łac.; rzetelne analizy hist. jednoznacznie wskazują, iż bardzo duża część nieszczęść żyd. w tym kraju spowodowana została przez własne błędy Żydów, np. wykorzystanie wielkich wpływów Żydów na dworze króla Alfonsa XI do skrajnych lichwiarskich działań: „Niektórzy bogaci Żydzi, dufni we wpływy swych przyjaciół u dworu, prowadzili niesumienny handel pieniędzmi, pobierali wysokie procenty i niemiłosiernie ścigali opieszałych dłużników chrześcijańskich. Sam król, ciągnąc pośrednio zyski z tej lichwy, popierał ją u Żydów i muzułmanów. Skargi ludności na lichwiarzy żydowskich i mahometańskich. poczęły się coraz głośniej rozlegać. (...) Wina krwawego dramatu, którego pierwszy akt rozegrał się pod koniec wieku czternastego, a ostatni dopiero ku końcowi następnego stulecia, spada po części na samych Żydów hiszpańskich. Jeżeli nieprzyjaciele Żydów oskarżali ich, że się cisną do dworu i grandów, że dorabiają się lichwą znacznych majątków, że szeleszczą jedwabnemi szatami, to pretensje te odnosiły się oczywiście przede wszystkim do magnatów żyd., lecz za ich nieroztropność i wyniosłość musiał pokutować cały ogół. Nawet lepsze jednostki spośród samych Żydów narzekały na egoizm i przywary krezusów żydowskich " (Graetz. Historia Żydów).

Szczególne wzburzenie wśród wielu środowisk Kastylii wywoływały działania skarbnika i faworyta króla don Pedra - dona Samuela Levi Ben Mera, który doszedł do bardzo wysokich urzędów, wciąż forując swoich współwyznawców na urzędy: ówczesny hiszp. poeta i kronikarz don Pedro Lopez de Ayala bez ogródek wyraził w jednym z utworów stosunek dworu do uprzywilejowanych dostojników żyd.: „Żydzi piją krew uciemiężonego chrześcijaństwa i łakną jego mienia jako dzierżawcy podatków. Don Abraham i don Samuel (...) uzyskują od króla wszystko, czego zapragną"; Graetz tak opisuje smutny koniec żyd. faworyta króla: „Upadek Samuela był życzeniem wielu Hiszpanów. Naraz rozkazał don Piedro skonfiskować cały majątek Samuela, składający się z 170 000 dublonów, 4000 marek srebra, 125 skrzynek materji tkanych zlotem i srebrem, 80 000 niewolników tudzież 60 000 dublonów, stanowiących własność jego krewnych. W domu Samuela wykopano podobno z ziemi niezmierną moc złota i srebra ".

Fatalne skutki dla Żydów przyniosło również nadużycie przez rabinów swych kompetencji sądowniczych (mieli prawo wydawania wyroku śmierci na Żydów) dla pośpiesznego zamordowania niewygodnego dla nich byłego gł. poborcy podatków Józefa Pichona, i to akurat w dniu koronacji młodego króla Jana I: za nadużycie uprawnień król odjął trybunałom żyd. wykonywane przez nie dotąd sądownictwo kryminalne nad Żydami i zaakceptował później kolejne ważne postanowienia godzące w pozycję Żydów: wg Graetza „bezwzględne postępowanie trybunału rabinicznego w Burgos", które doprowadziło do stracenia tak znakomitej i popularnej także wśród chrześcijan figury jak Pichon. „dało pochop do pierwszego krwawego prześladowania Żydów w Hiszpanii, które ostatnim następstwem pociągnęło za sobą zupełne ich wyrugowanie z półwyspu. Wśród ludności kastylskiej obudziła niesprawiedliwa egzekucja Józefa Pichona wielkie rozgoryczenie przeciw ogółowi żydowskiemu, gdyż bezprawie to nie było dziełem osób podrzędnych, lecz najprzedniejszych przedstawicieli żydostwa, jego przełożonych i rabinów. Chrześcijanie sewilscy, którzy bardzo cenili Pichona, zapłonęli do nich taką nienawiścią, że czekali tylko sposobności, aby wywrzeć na nich swą zemstę ".

Graetz pisze, że nienawiść do Żydów, wynikła z powodu ich zaangażowania się w wojnie domowej i okoliczności zamordowania Pichona były gł. przyczyną wielkiej rzezi Żydów w Sewilli, do której doszło 15 III 1391; rozjuszone tłumy zdemolowały bogatą dzielnicę żyd., mordując 4 tys. Żydów i zmuszając większość pozostałych do ochrzczenia się pod groźbą śmierci: wkrótce potem doszło do kolejnych rzezi Żydów w Kordobie, Toledo i blisko 70 in. gminach Kastylii; niedługo potem fala antyżyd. rzezi przerzuciła się do Walencji, niszcząc liczącą blisko 5 tys. osób gminę żyd.; potem doszło do kolejnych masakr w Mallorce i Barcelonie.

Autor pierwszego od czasów Józefa Flawiusza hist. dzieła żyd. Szewet Jeducha (Bicz Judy) Salomon ibn Verga (ok. 1450-ok. 1525) w oparciu o co najmniej 64 przypadki prześladowań Żydów analizując powody, dla których byli oni tak znienawidzeni przez nie-Żydów, doszedł do wniosku, iż „Jeśli Żydzi są uciskani, to jest to w dużej mierze ich własną winą (...) Jeśli chrześcijanie są nietolerancyjni, to żydzi nieprzejednani": wg Ibn Vergi z reguły uprzedzenia wobec Żydów pochodziły gł. ze strony ciemnej, niewykształconej biedoty: jak pisał Ibn Verga, z reguły „królowie Hiszpanii i Francji, arystokraci, uczeni i wszyscy dostojnicy byli usposobieni wobec Żydów przyjaźnie (...) nie ma nikogo, kto by ich nienawidził, z wyjątkiem pospólstwa. Ono ma zaś taki powód: Żyd jest arogancki i zawsze chce rządzić: nie pomyślelibyście nigdy, że to wygnańcy i niewolnicy przepędzani od jednego narodu do drugiego. Starają się uchodzić za panów i władców. Dlatego masy im zazdroszczą" (Johnson. Historia Żydów).

Ibn Verga zalecał Żydom, by zerwali z apodyktyczną arogancją w stosunkach z nie-Żydami, zachowywali się w przyszłości skromniej, wybrali drogę tolerancji rel. i wyrozumiałości: zalecenia te warto zestawić z licznymi skądinąd przykładami sprowokowania prześladowań Żydów ich własną zajadłością antychrześc.; np. za króla Wizygotów Wamby (672-680), korzystając z tolerancji króla, „utalentowani Żydzi ogłaszali pisma antychrześcijańskie, prawdopodobnie w języku łacińskim" (Graetz); spowodowało to przyjęcie szeregu praw antyżyd. już za następnego władcy Erwiga; skrajny antychrześc. pamfiet byłego księdza Wecelinusa, opublikowany przezeń po przejściu na judaizm, rozgniewał ces. Henryka II i stał się przyczyną pierwszego prześladowania Żydów w państwie niem. - edyktu Henryka II (1012) nakazującego opuszczenie przez Żydów Moguncji; niezbyt mądre - z punktu widzenia Żydów - okazało się opublikowanie przez nich w Rzymie (1480) za rządów „bardzo liberalnego papieża Sykstusa IV Miszne Tory Mojżesza Majmonidesa, pełnej napastliwych ataków przeciw chrześcijaństwu i samemu Jezusowi; zostało to później wykorzystane do gwałtownej kampanii przeciw judaizmowi i Żydom; decyzja królowej hiszp. Izabeli w sprawie powołania trybunału inkwizycyjnego (1480) przeciw Żydom została sprowokowana przez opublikowany na krótko przedtem zajadły atak jakiegoś Żyda na katolicyzm: Izabella wybrała zrazu drogę łagodności (...) Gdy więc na domiar złego pewien Żyd czy też nowochrześcijanin obraził parę królewską przez ogłoszenie pisemka, w którym napiętnował katolicyzm z jego bałwochwalskim kultem, a zarazem despotyczny charakter rządów państwa, królowa przechyliła się bardziej ku urzeczywistnieniu wniosku ustanowienia krwawego trybunału " (Graetz).

Żydzi w średniowieczu ciężko zapłacili za fanatyczne antychrześc. zapisy Talmudu: nie przewidzieli bowiem możliwości ich ujawnienia chrześcijanom, co nastąpiło na skutek wystąpień kolejnych odstępców od wiary mojżeszowej; ich działania doprowadziły do publ. wyjawienia zarówno pełnych pogardy i nienawiści zapisów Talmudu na temat nie-Żydów, jak i zapisów uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej: wywołało to powsz. oburzenie, potępienie i palenie ksiąg Talmudu; z tej perspektywy Graetz przyznaje. że Żydzi popełnili wielką nieostrożność „uwieczniając" w Talmudzie niektóre tego typu sformułowania, „sądząc, że są między sobą i że świat nie dowie się o tym (...) za takie nierozważne wyrażenia powleczono Talmud na ławę oskarżonych, a z nim całe żydostwo, które według niego normowało swe życie."

Nader niebezpieczne dla Żydów okazało się wystąpienie byłego talmudysty Doniona z La Rochelle we Francji demaskujące antychrześc. treści Talmudu: Donin przedstawił pap. Grzegorzowi IX wyciągi z Talmudu. zawierające bluźnierstwa przeciw Bogu, lżenie Chrystusa i Kościoła oraz zachęty do nierzetelności i oszukaństw w stosunkach z chrześcijanami; argumenty Donina skłoniły pap. do wydania nakazu konfiskaty Talmudu: Donin zachęcił również króla Francji Ludwika IX do zainicjowania swojej publ. debaty wokół Talmudu z 4 rabinami; świetnie znający Talmud Donin bez trudu odtworzył wszystkie jego najbardziej kompromitujące fragmenty, bluźniące Bogu Ojcu i zniesławiające Jezusa; przesądziło to o podjęciu (1242) decyzji publ. spalenia ksiąg Talmudu we Francji i sprowokowało prześladowania Żydów w Andegawii i Piktawji.

Z kolejnymi oskarżeniami przeciwko Talmudowi wystąpił w Hiszpanii Żyd-neofita Paolo Christiani: dowodząc, że zawiera on wrogie Jezusowi i Matce Boskiej fragmenty, doprowadził do ogłoszenia przez pap. Klemensa IV bulli nakazującej konfiskowanie egzemplarzy Talmudu i palenie ich na stosach w przypadku. gdyby znalazły się tam bluźnierstwa: Talmud został potępiony jeszcze wielokrotnie przez różnych papieży, m.in. Juliusza III, Pawła IV, Piusa V, Grzegorza XIII, Klemensa VIII, Benedykta XIV.

Żydzi-neofici odegrali bardzo dużą rolę nie tylko w ujawnieniu kompromitujących judaizm fanatycznych antychrześc. treści Talmudu, ale nierzadko bardzo gorliwie przyłączali się do prześladowań swoich rodaków, motywowani neofickim fanatyzmem rel.: zdaniem Graetza ,,Cierniem w ciele Żydów hiszpańskich byli neofici (...) Obeznani ze słabymi stronami żydostwa i judaizmu, mogli zadawać im ciosy dotkliwe": wg Graetza właśnie neofita Abner z Burgos (I. poł. XIV w.) był „fanatycznym prześladowcą swego plemienia", który „poniekąd zapoczątkował hańbę i wygnanie Żydów hiszpańskich"; in. neofita, poważany niegdyś rabin Salomon Levi z Burgos, po przejściu na chrześcijaństwo jako Pablo de Santa Maria stał się najzacieklejszym przeciwnikiem judaizmu; mając ogromne wpływy jako bp Cartageny i kanclerz Kastylii, a później egzekutor testamentu króla Henryka III i wychowawca infanta (następcy tronu), doprowadził do wprowadzenia licznych antyżyd. ustaw w Kastylii, w tym zakazu piastowania urzędów przez Żydów; zdaniem Graetza działania Pablo de Santa Maria zmierzały do takiego upokorzenia Żydów, aby przygnieceni nędzą, nawrócili się na wiarę chrześc.: inspirowane przez niego paragrafy edyktu antyżyd. nakazywały zamknięcie Żydów w odrębnych dzielnicach, noszenie przez nich specjalnej odzieży, zakazywały przenoszenia się z miasta do miasta.

Graetz wylicza innych, podobnie gorliwych w zwalczaniu judaizmu, Żydów-neofitów, m.in.: Jozue Lorqui (Geronim de Santa Fć). który publicznie wystąpił w roli oskarżyciela Talmudu jako „steku bezeceństw i bluźnierstw", Juana de Espana, który zaatakował judaizm w specjalnym memoriale, Fernando Diaza de Toledo, który doprowadził do skazania na śmierć wpływowego orędownika Żydów kastylskich, kanclerza Alvaro de Luna; autorem podżegającej przeciw Żydom książki Gromy Chrystusa na Żydów jest neofita Pedro de Caballeria, pochodzący ze znakomitej rodziny żyd.; w Niemczech z kolei najgorliwszym inicjatorem prześladowań Talmudu w XVI w. był Żyd-neofita Józef Pfefferkorn; Johnson pisze, że jednym z najgorszych donosicieli w procesach przeciw Żydom był neofita Fernan Falcon, który był świadkiem oskarżenia nawet na pośmiertnym procesie własnego ojca, przypuszczalnie głowy lokalnej kryptożyd. gminy, a także we wszystkich procesach przeciw Żydom w Ciudad Real 1483-85: jego ulubione wyrażenie opisujące oskarżonego brzmiało: „Żyd pod każdym względem": neofita Juan de la Sierra na żądanie sądu udał się do Portugalii, dokąd uciekła jego matka i nakłonił ją do powrotu; nast. osądzono ją na śmierć i spalono.

Motywem działania neofitów nie była domniemana nienawiść do rasy, z której sami się wywodzili, lecz głównie uprzedzenia rel., a czasem urazy osobiste; Żydzi-neofici zajmowali poczesne miejsce nawet wśród tych inkwizytorów, którzy odznaczyli się szczególną bezwzględnością w walce o „czystość wiary": Żydami byli m.in. najbezwzględniejszy z inkwizytorów Tomas de Torquemada oraz jego następca - Diego; pol. intelektualista pochodzenia żyd., Mieczysław Grydzewski, przed wojną redaktor naczelny „Wiadomości Literackich", a później londyńskich „Wiadomości". pisał w Silva rerum: „W szkicu »Hiszpania i Żydzi« (...) pisze Salvadore de Madariaga, że inkwizycja zawdzięcza swoje powstanie niezmożonej antyżydowskiej kampanii, prowadzonej w królestwach Aragonii i Kastylii przez kaznodziejów i pisarzy, z których prawie wszyscy byli pochodzenia żydowskiego. Na listę antyżydowskich traktatów, napisanych w XV w. przez chrześcijan pochodzenia żydowskiego, składa się bardzo wiele pozycji. Przywódcami ruchu byli w Kastylii Pablo de Santa Maria i Alonso de Espina, w Aragonii Jeronimo de Santa Fe i Pedro de la Cabalieria, wszyscy czterej Żydzi. Pierwszy inkwizytor Torquemada był pochodzenia żydowskiego: podobnie drugi, Deza [Diego-J.R.N.], przynajmniej po kądzieli. (...) trudno znaleźć bardziej ponurą postać niż O. Espina, spowiednik Henryka IV kastylijskiego i rektor uniwersytetu w Salamance. Podczas gdy Santa Maria występował tylko przeciw »niewiernym« Żydom, Espina piorunował przeciw własnym braciom-neofitom (...). Najokrutniejsze triumfy święciła inkwizycja za czasów Torquemady i Dezy. Torquemada był sztywnym dogmatykiem. Dezę rozpierały ambicje światowe, tolerował on straszliwe nadużycia niejakiego Lucera, którego głównym pomocnikiem był neofita Enriquo Nunez."

Shahak przypomniał, że fanatycznym wyznawcom judaizmu należy się swoiste prekursorstwo w dziedzinie inkwizycji: to Żydzi powołali do życia pierwszą inkwizycję rel. i to ponad 100 lat przed ustanowieniem katol. Świętej inkwizycji: powstała ona w XIV w. i działała na terenie całej Kastylii za rządów protegującego Żydów Piotra I Okrutnego.

Przyznanie rabinom w Hiszpanii władzy sądowniczej, łącznie z prawem skazywania na śmierć zaowocowało licznymi okrutnymi wyrokami; jak pisał Shahak: „Począwszy od XI wieku wychłostanie na śmierć karaity (członka heretyckiej sekty żydowskiej) nie było w Kastylii niczym wyjątkowym. Żydówkom, które ośmieliły się współżyć z gojami obcinano nosy; rabini tłumaczyli, że w ten sposób kobieta straci urodę, co zniechęci do niej jej nieżydowskiego kochanka. Osobnikom, którzy mieli czelność krytykować sądy rabinackie, obcinano ręce. „Niewierni małżonkowie skazani byli na więzienie, otrzymując przedtem dotkliwą chłostę. Jeśli podczas żydowskich dysput religijnych uznano kogoś za heretyka, tracił język": Graetz opisuje konkretne wyroki sędziów żyd. w Toledo za rabinatu Aszera (XIII w.): Żyda kordowańskiego, który w gniewie użył bluźnierstwa w jęz. arab., skazano na obcięcie języka, zaś piękną Żydówkę oskarżoną o stosunek z chrześcijaninem skazano na oszpecenie twarzy przez obcięcie nosa.

Niejednokrotnie we wzajemnych sporach rel. w kręgach żyd. dochodziło do aktów niebywałego wręcz fanatyzmu i zacietrzewienia; rabin Salomon z Montpellier doprowadził do obrzucenia przez grupę duchownych żyd. klątwą pism Mojżesza Majmonidesa; broniąc trad. wizji Talmudu przed jego naukami, złożył donos do inkwizycji i doprowadził do publ. spalenia jego pism; to z kolei oburzyło większość Żydów, którzy wystąpili przeciw rabinowi Salomonowi; ponad 10 poplecznikom rabina, których oskarżono o oszczerstwo, obcięto języki; po śmierci Mojżesza Majmonidesa sprofanowano jego grób w Tyberiadzie, zacierając pochwalny napis na pomniku i zastępując go słowami: „Mojżesz Majmuni kacerz i banita."

Jedną z ofiar skrajnego żyd. fanatyzmu padł słynny XVI-wieczny myśliciel żyd. Uriel Acosta (właśc. da Costa); kilkakrotnie wyklinany przez gminę żyd. w Amsterdamie, 15 lat pozostawał pod klątwą; gdy wreszcie podjął próbę pojednania, został ukarany w kącie synagogi karą 39 batów; nast. musiał położyć się na progu synagogi i wszyscy obecni przestępowali przez niego; nie mogąc znieść upokorzenia, popełnił samobójstwo: na stole w swoim mieszkaniu zostawił autobiografię Wizerunek własny żywota, ukazującą opis jego cierpień i piętnującą Żydów i judaizm (wyd. pol. 1933 i 1960 - ze wstępem L. Krakowskiego).

Niektórzy autorzy żyd, głoszą absurdalne teorie o rzekomej chrześc., inspiracji nazistowskiej eksterminacji Żydów; w myśl ich twierdzeń chrześcijaństwo było wręcz prekursorskie w stosunku do zbrodniczego nazistowskiego rasowego a.; rzecznicy takich twierdzeń przeczą faktom hist., dowodzącym, że chrześcijaństwo już od samego początku było absolutnym przeciwnikiem rasizmu; pierwsi apostołowie zaczęli głosić słowo Boże wszystkim ludom; symboliczne pod tym względem były słowa św. Pawła: „Ani mężczyzna, ani kobieta, ani poganin, ani Greczyn, ani Żyd, nic nie znaczy, tylko nowe stworzenie"; in. swoistym symbolem otwartości chrześcijaństwa na nawrócenia niezależnie od rasy był fakt. że Żydem z pochodzenia był Jakub Leynez, pierwszy po Ignacym Loyoli generał zakonu jezuitów, przez kilkaset lat stanowiącego walczącą awangardę Kościoła katol.; o żyd. pochodzeniu Layneza pisał m.in. bryt. jezuita James Broderick w książce Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego.

Autorzy twierdzeń o rzekomymi chrześc., rodowodzie nazistowskiego rasowego a. chętnie upowszechniają fałszywe uogólnienia, przedstawiające papieży jako rzekomych prześladowców Żydów; pozostaje to w jaskrawej sprzeczności z faktami hist.; przeważająca część papieży stanowczo broniła Żydów przed skutkami uprzedzeń; do wyjątków należeli papieże wrogo nastawienie do Żydów; obiektywni historycy żyd. (m.in. Graetz oraz żyd. historycy z Polski: H. Nussbaum, M. Bałaban i in.). a także niektórzy wybitni historycy współcz. (m.in. rabin Rappaport, rabin M. Saperstein) zdecydowanie sprzeciwiali się uogólnieniom o rzekomej szczególnej wrogości wyższego duchowieństwa i samych papieży wobec Żydów; H. Nussbaum pisał w Historii Żydów od Mojżesza do epoki obecnej, iż „położenie włoskich Żydów było znośne, gdyż głowy katolickiego Kościoła papieże wolni byli od dokuczliwej nietolerancji. Grzegorz I. zwany Wielkim i Świętym, który położył kamień węgielny panowaniu katolicyzmu, obwieścił zasadę, że Żydzi tylko namową i łagodnością, a nie przemocą nawracani być mają (590-604). Sumiennie przestrzegał praw obywatelskich nadanych Żydom, jako Rzymianom, przez rzymskich cesarzy"; w ocenie Bałabana „Przez długie wieki było położenie Żydów pod berłem papieskim znośne, a nawet -jak na stosunki średniowieczne - dobre. Papieże odnosili się do nich łagodnie (...). Papieże XV wieku, to z małymi wyjątkami przyjaciele Żydów (...). Papieże epoki renesansu: Pius II, Sykstus IV, Aleksander VI biorą swoich Żydów w obronę przed zakusami szlachty i mieszczaństwa i starają się nawet złagodzić straszne skutki inkwizycji w Hiszpanii (M. Bałaban, Historia i literatura żydowska), podobne uwagi zamieścił Rappaport w wyd. 1980 książce Jew and Gentile: The Philosemitic aspect: zdecydowanie wystąpił on przeciwko przyczernianiu obrazu stosunku chrześcijaństwa do Żydów, m.in. eksponując zasługi licznych papieży dla obrony Żydów; pisał: „Fakt, że żydowskie wspólnoty zawsze istniały pod rządami papieży dowodzi istnienia przychylnych dla nich aspektów w papieskiej polityce wobec Żydów. W papieskim mieście Rzym zasada tolerancji oznaczała ciągłe przetrwanie tamtejszej społeczności żydowskiej bez jednej przerwy spowodowanej przez wygnanie czy masakrę. Żydzi byli tolerowani z „miłości chrześcijańskiej" czy jako „żyjący świadkowie prawdy chrześcijaństwa"; Rappaport przytoczył liczne przykłady papieży, którzy bronili Żydów, począwszy od wspomnianego już Grzegorza Wielkiego, poprzez Kaliksta II, który wydał pierwszą z licznych bulli papieskich grożących ekskomuniką i in. karami tym, którzy próbowaliby nawracać Żydów siłą, po Innocentego IV, który wydał bullę piętnującą wszelkie próby oskarżania Żydów o mordy rytualne.

Wzburzenie katolików wywołała nieskrywana radość środowisk żyd. okazywana z powodu wystąpień M. Lutra i postępów reformacji; jak pisze Graetz: „Niejeden gorący Żyd upatrywał w rokoszu luteranów przeciw papiestwu ruinę chrześcijaństwa w ogólności i triumf judaizmu. (...) Marzycielskie umysły pośród Żydów wiązały nawet (...) z ciosami, jakie poniosło papiestwo oraz adoracja relikwii i obrazów, najśmielsze nadzieje rychłego upadku Rzymu i zbliżania się mesjanicznej doby zbawienia"; Żydzi mieli nadzieję. że reformacja osłabi i podzieli ich wrogów: początkowo spotkali się zresztą z bardzo przychylnym przyjęciem Lutra, który oczekiwał masowych, spontanicznych nawróceń Żydów na zreformowaną przezeń religię; szybko przekonał się jednak, że twardo obstają oni przy swej wierze i oczekują, aby to on raczej nawrócił się na judaizm; oburzony na Żydów, którzy tak mocno zawiedli jego nadzieje. Luter stał się jednym z ich najzacieklejszych wrogów; 1543 opublikował pamflet Von Juden und ihren Lügen (O Żydach i ich kłamstwach), uważany za najwcześniejsze dzieło nowoczesnego a.: szczególnie ostro Luter napiętnował Żydów za lichwiarstwo, głosząc, że posiadane przez Żydów bogactwo nie jest ich własnością, lecz zostało „wydarte nam lichwiarsko"; wg Lutra lichwiarz „jest farbowanym lisem: złodziejem i mordercą (...) Każdy, kto pożera, niszczy czy kradnie pożywienie drugiego, dopuszcza się równie wielkiego morderstwa ... jak ten, kto głodzi człowieka, i mimo tego siedzi na stołku bezpieczny, chociaż powinien wisieć na szubienicy i powinno go zjeść tyle kruków, ile ukradł guldenów". Nie masz zatem prócz Diabła, większego wroga człowieka na ziemi od natrętnego wierzyciela czy lichwiarza. ponieważ chce on być Bogiem ponad wszystkimi ludźmi (...) Lichwa jest mocarnym, olbrzymim potworem, niczym wilkołak (...) A skoro łamiemy kołem i ścinamy rozbójników, morderców i złodziei, o ileż bardziej powinniśmy łamać kołem, zabijać (...) tropić, przeklinać i ścinać wszystkich lichwiarzy"; Luter głosił w swym pamflecie. iż najpierw „powinny zostać podpalone ich synagogi, a cokolwiek się ostoi, powinno być zakopane w ziemi, tak aby nikt nigdy nie zobaczył ocalałego kamienia czy popiołu"; zalecił również zniszczenie wszystkich modlitewników żyd. i zakazanie nauczania rabinom; nast. chrześcijanie powinni „zburzyć i zniszczyć" żyd. domy, a mieszkańców „umieścić pod jednym dachem, albo w stajniach jak Cyganów, pokazać im, że nie są panami na naszej ziemi": planował również skonfiskowanie Żydom ich majątków i utworzenie z nich funduszy na zapomogi dla tych Żydów, którzy by się nawrócili na chrześcijaństwo: wg postulatów Lutra władze powinny zabronić Żydom wszelkiej podróży i zagrodzić im drogi: „niechaj siedzą w domu"; jako „jadowite, trujące robactwo" powinni być odesłani do przymusowej pracy i zarabiać na swój chleb „aż im pot będzie kapał z nosa"; Luter pisał także: „Krzepkich Żydów i Żydówki ma zwierzchność przynaglać do odrabiania pańszczyzny, dać mężczyznom do rąk cepy, siekierę i rydel, a kobiety zasadzić do kądzieli i wrzeciona".

Antyżyd. tyradom Lutra towarzyszyły jego czynne działania przeciwko Żydom; 1537 doprowadził do wypędzenia Żydów z Saksonii, nast. zainicjował ich wypędzenie z licznych miast niem.: sprawiło to, że niem. Żydzi szybko przestali popierać reformację: jeden z najbardziej wpływowych Żydów owych czasów, stary rabin z Alzacji Josel z Rosheim, publicznie potępił Lutra jako „zbója", zaś broniącego Kościoła katol. cesarza Karola V nazwał „aniołem pokoju"; doszło do tego. że Żydzi modlili się w synagogach o zwycięstwo wojsk ces. nad protestantami, wspomagali je pieniędzmi i zaopatrywali w żywność: z kolei ces. Karol V uznał Żydów za cennych sprzymierzeńców i nawet stał się ich protektorem; dzięki jego wstawiennictwu na kolejnych sejmach: w Augsburgu (1530). Speyer( 1544) i Regensburgu (1546) uniemożliwiono przeforsowanie decyzji o wypędzeniu Żydów z całych Niemiec.

Niejednokrotnie podstawą do antyżyd. uprzedzeń stawały się konkretne przejawy wrogich działań ze strony Żydów: wymownym przykładem tego były działania Juana Miquesa (Józefa Nassi), byłego marrana z Portugalii; Nassi, zaufany doradca kolejnych sułtanów: Sulejmana i Selima II, zachęcał ich do działań przeciw krajom chrześc.: Hiszpanii, Francji i Wenecji, doprowadził też do napaści muzułmanów na Cypr; Graetz pisze z satysfakcją: „Józef Nassi (...) zatruł spokój niejednemu władcy i dyplomacie chrześcijańskiemu (...) Jego zawzięte nieprzyjaciółki, Francja i Wenecja doświadczyły potęgi księcia żydowskiego."

Szukanie chrześc. źródeł wszelkich przejawów antyżydowskości w Europie Zach. w przeszłości jest sprzeczne z prawdą hist., zarówno ze względu na liczne przykłady występowania czołowych postaci Kościoła w obronie Żydów (choćby przeważającej części papieży), jak i na liczne przykłady fanatycznej niechęci wobec Żydów okazywanej przez ludzi nie mających nic wspólnego z chrześcijaństwem, czy wręcz wrogich mu ateistów lub sceptyków; niechętny Żydom był wróg Kościoła katol., XVIII-wieczny intelektualista oświeceniowy Wolter, nieraz szumnie nazywany „ojcem tolerancji"; nie mogąc przeboleć faktu, że został wyprowadzony w pole przy jakimś nieczystym interesie przez sprytniejszego od niego żyd. wspólnika, tym chętniej uogólniał swe antyżyd. fobie; nazywał Żydów „najbardziej wstrętnym narodem, pełnym ignorancji i barbarzyństwa, najbardziej ohydnego skąpstwa"; łaskawie dodawał jednak: „Nie należy ich palić"; przeciwnikiem Żydów był również in. XVIII-wieczny oświeceniowy wróg Kościoła i religii - filozof P.H. Holbach; nazywał on Żydów „wrogami rodzaju ludzkiego"; w swoich książkach, m.in. w L'Esprit du Judaisme (1770) głosił, że „Żydzi zawsze okazywali pogardę dla najczystszych nakazów moralnych i prawa narodów... Nakazano im być okrutnymi, nieludzkimi, złodziejami, zdrajcami i niedowiarkami. Wszystko to uważają za miłe Bogu uczynki" (Johnson, Historia Żydów); Johnson twierdzi, że „Na poparcie antyreligijnych analiz, P. Holbach zgromadził wszystkie społeczne i finansowe zarzuty stawiane Żydom"; bardzo niechętny Żydom był również kolejny XVIII-wieczny przeciwnik Kościoła, encyklopedysta D. Diderot, który głosił, że Żydzi posiadają „wszystkie wady właściwe ignoranckiemu i zabobonnemu narodowi".

Urazy Żydów, poczucie krzywdy w stosunku do in. narodów sprzyjały podatności szerokich mas żyd. na wszelkiego rodzaju mistyczne teorie, obiecujące im swoiste „zadośćuczynienie" w przyszłości; w różnych okresach Żydzi z łatwością zawierzali przeróżnym przepowiedniom obiecującym ich rychłe zapanowanie nad in. narodami; Graetz pisze o fatalnym wpływie na Żydów pol. w XVII w. tego, że: „Wierząc w przepowiednię kłamliwego Zoharu, oczekiwali w roku 1648 przybycia Mesjasza i doby zbawienia, w której mieli zapanować nad światem i z tego powodu poczynali sobie bezwzględniej i niefrasobliwiej niż zwykle"; kilkanaście lat później wielkie rzesze Żydów wsch. (w imperium ottomańskim) i część Żydów zach. padły ofiarą szalbierstw „oszukańczego Mesjasza" - Sabbataja Cewi; łatwowierne masy żyd. zawierzyły opowieściom zwolenników Sabbataja, głoszącym, że 1666 „ukaże się Mesjasz w swej glorii; bez broni, tylko śpiewaniem pieśni weźmie sułtana do niewoli i ugruntuje panowanie Izraela nad wszystkimi narodami świata" (Graetz); wraz z publ. wystąpieniem rzekomego Mesjasza - Sabbataja „Istny dur opanował prawie wszystkich Żydów w Jerozolimie i gminach pobliskich (...). Szał Smyrneńczyków nie znał granic. Okazywano mu wszelkie dowody czci (...) Zamęt w umysłach przejawiał się w sposobie, jakim wyznawcy smyrneńscy usiłowali zasłużyć na udział w tej dobie łaski (...) kąpali się w przejmująco zimnej wodzie, albo nawet w śniegu; niektórzy zakopywali się po szyję w ziemi i trwali w tym grobie, dopóki im ciało nie zdrętwiało z zimna i wilgoci (...) Taki szał ogarnął jego wyznawców, że żenili i wydawali za mąż dwunastoletnie dzieci, a nawet jeszcze młodsze - 700 takich par zaślubiono - aby zgodnie z przesądem kabalistycznym wcielić resztę nie narodzonych jeszcze dusz i usunąć tem ostatnią przeszkodę do nastania doby mesjanicznej (...) W Hamburgu gorszy może jeszcze szał ogarnął Żydów (...) Kto wszedłszy do synagogi, widział podrygi, skoki i pląsy, z rodałami na ramieniu mężów poważnych i czcigodnych (...) musiał ich wziąć za obłąkańców" (Graetz).

Fatalny dla obrazu Żydów w świecie okazał się fakt, że najciemniejsze w ich historii duchowej stulecia (XV-XVIII w.) przypadły akurat na czas, gdy Europa Zach. przeżywała okresy najpierw czasy odrodzenia i humanizmu, a później oświecenia; historycy żyd. pisali nie bez racji o „ogromnych spustoszeniach", jakie wyrządziła w umysłach żyd. owych stuleci dominacja → Kabały, pełnej wróżb, → magii i → egzorcyzmów, oparcia się na wierze w magiczną siłę kombinacji liter imienia boskiego i różnych tekstów bibl.; Graetz zarzuca czołowym kabalistom, że: „Zaćmili oni światło judaizmu ciemną mgłą swych doktryn mistycznych i czystą wiarę w Boga spaczyli w dziwaczne, nieraz nawet bluźniercze majaki. Mrok, zalegający w następnych wiekach żydostwo jest w znacznej części ich dziełem. Świadomem lub nieświadomem kuglarstwem sprowadzili na bezdroża współczesnych i potomnych (...). Prawie wszystkich rabinów i przewodników gmin żydowskich otumaniła Kabała, zarówno w miasteczku polskim, jak i w oświeconym Amsterdamie".

Trudno zrozumieć, co zadecydowało o zdominowaniu umysłów żyd. na całe stulecia przez ekscentrycznych kabalistów typu Abrahama Abulafii, który głosił, że, rozkład i transpozycja wierszy biblijnych, a zwłaszcza imion bożych, by z nich tworzyć nowe wyrazy i traktowania liter jako liczb (Gematrja) oto pierwsza droga do skomunikowania się ze światem duchów (...) Należy przy tem wymawiać litery imion bożych w dłuższych lub krótkich przystankach, z modulacjami głosu, lub też wypisać je w pewnym porządku, a jednocześnie wykonywać forsowne ruchy, łamańce i pokłony, aż się w głosie zakręci, a serce opłynie żarem. Wtedy człowiek wpada w sen i doznaje uczucia, jakby dusza rozstawała się z ciałem. W tym stanie, gdy go ćwiczeniami przedłużyć, wylewa się obfitość boża w duszę człowieka, łączy się z nią w pocałunku i objawienie prorocze wynika zeń całkiem naturalnie" (Graetz).

Wpadnięcie środowisk żyd. na cale stulecia pod wpływy kabalistów budziło do nich niechęć zarówno wśród chrześc. duchowieństwa, piętnującego skrajne zabobony jak i wśród wolnomyślicieli typu Woltera, który nazywał Żydów narodem pełnym „przesądów najbardziej zasługujących na pogardę"; bardzo wiele uprzedzeń antyżyd. nasiliło się w czasach rozkwitu Kabały wśród Żydów; umacnianiu się obrazu „ciemnych", „skrajnie zacofanych" Żydów sprzyjał fakt, że kilkuwiecznej dominacji szarlataństw kabalistycznych towarzyszyła równoczesna wrogość Żydów do prawdziwej nauki; jej ofiarą padł słynny B. Spinoza, uważany dziś za jednego z wielkich prekursorów nowoż. myśli filoz. i za „pierwszego nowoczesnego Żyda"; najpierw jakiś żyd. fanatyk w Amsterdamie próbował go zabić w momencie, gdy wychodził on z teatru; gdy zamach się nie powiódł, doszło do obłożenia Spinozy niezwykle obostrzoną klątwą w synagodze, wykluczającą go z żyd. wspólnoty rel.; jeszcze prawie 300 lat po jego śmierci izrael. premier D. Ben Gurion na próżno starał się o odwołanie wyklęcia Spinozy, dziś powszechnie uważanego za największego żyd. myśliciela tamtych stuleci.

W czasach współcz., gdy Żydzi mogą się pochlubić tak wielką ilością wybitnych naukowców i ludzi kultury, z trudem sobie można wyobrazić prawdziwe rozmiary obskurantyzmu, jaki panował wśród nich niemal do końca XVIII w.; „Żydzi europejscy (...) do roku 1780 traktowali naukę, z wyłączeniem tekstów talmudycznych i żydowsko-mistycznych, z najwyższą pogardą (...) Surowo zabronione było (...) studiowanie matematyki czy nauk przyrodniczych. Geografia, historia - nawet historia żydowska - były kompletnie nieznane. Zmysł krytycznego myślenia, tak rzekomo typowy dla Żydów, przed rokiem 1780 praktycznie nie istniał. Niczego się tak nie bano, niczego tak nie tępiono, jak najskromniejszych nawet innowacji (...) Świat, który stworzyli sobie Żydzi, popadł w najskrajniejsze przesądy, fanatyzm i ignorancję; był to świat, w którym autor przedmowy do wydanej po raz pierwszy w języku hebrajskim (opublikowanej w Rosji w 1803 roku) książki o geografii uskarżał się, że wielu wybitnych rabinów wciąż neguje istnienie kontynentu amerykańskiego, twierdząc, że jest to »niemożliwe«" (Shahak, Żydowskie dzieje i religia).

Wiek XVII, nieszczęśliwy dla Żydów na pol. ziemiach wsch. (powstanie B. Chmielnickiego), okazał się bardzo korzystny dla Żydów w niektórych krajach Europy Środk. i Zach.; w czasie wyniszczającej liczne kraje wojny trzydziestoletniej Żydzi nie tylko mieli się lepiej niż ogół ludności, lecz wręcz prosperowali (Johnson); zarabiając na kredytach i dostawach żywności, broni i koni, stali się niezbędni dla wszystkich stron; dowódcy ces., Szwedzi i luteranie zabraniali łupienia żyd. dzielnic; za swe usługi Żydzi uzyskali status uprzywilejowania, nie byli zmuszani do udzielania kwater, byli zabezpieczeni przed wszelkimi in. formami nękania; w rezultacie społeczność żyd. Europy Środk. przeżyła wojnę trzydziestoletnią bez liczebnych strat, podczas gdy Czechy i wielka część Niemiec uległy strasznemu wyludnieniu.

Coraz potężniejsi finansowo Żydzi umożliwili swym wsparciem finansowym (2 mln guldenów od rodziny Lopeza Suasso) skuteczną inwazję Wilhelma Orańskiego na Anglię; wg Johnsona Żydzi zgromadzili gros środków finansowych, które utrzymywały wielką koalicję przeciwko Ludwikowi XIV i doprowadziły do obalenia jego dominacji w Europie; szczególnie silnie umocnili swą pozycję gosp. w Anglii, do której wrócili w latach 60. XVII w.

Znacznie bardziej zawikłane były losy Żydów w Austrii; II 1670 nakazano wszystkim Żydom opuszczenie w ciągu kilku miesięcy Wiednia i całej Austrii „pod karą cielesną i3 gardłową"; 1744-45 Maria Teresa dokonała kolejnego ich wypędzenia, choć po 3 latach znowu ich wpuszczono do tego kraju; podwojono jednak podatek pogłówny ściągany od Żydów, wprowadzając opłatę 4 guldenów od rodziny żyd.; równocześnie nakazano usunięcie z Austrii wszystkich Żydów - biedaków, którzy by nie byli w stanie zapłacić tego podatku „za tolerancję" (osławione Betteljudengesetz); zabroniono Żydom handlu artykułami tworzącymi monopol państw.; ces. Józef II zniósł niektóre ograniczenia wobec Żydów, w tym zakaz ich uczęszczania na uniwersytety, ale wprowadził równocześnie nowe restrykcje; zakazał używania jęz. hebrajskiego i jidysz w sprawach handl. i umowach publ., zlikwidował sądownictwo rabiniczne, zakazał Żydom pobytu na wsi, jeśli zajmowali się „nieproduktywnymi" zajęciami (szynkarstwem i lichwą); szynkarstwo i arendy stanowiły 1764/65 podstawę bytu dla blisko poł. ludności żyd. osiadłej na terenach Rzeczypospolitej, które dostały się później pod zabór austr.; po pół wieku działań restrykcji austr. odsetek szynkarzy żyd. i arendarzy na tych terenach spadł aż 7-krotnie; bardzo ograniczono również żyd. tzw. proletariat szmaciany, żyjący z „wietrznych" zarobków; przeniósł się on na skutek zarządzeń austr., godzących w Betteljuden, na tereny zaboru rosyjskiego.

Prawo austr. z 1787 zmusiło Żydów do przyjmowania brzmiących z niemiecka imion i nazwisk; całkowicie zakazano używania hebrajsko brzmiących nazwisk, a austr. biurokraci sporządzili wykaz dopuszczalnych nazwisk; trzeba było dobrze zapłacić, by uzyskać lepsze nazwiska (Diamant, Saphir czy Kluger); biedniejszym Żydom zostawały szczególnie hojnie wydzielane nazwiska: Weiss (biały), Schwartz (czarny), Gross (duży) i Klein (mały): części Żydów złośliwi biurokraci austr. przydzielali ohydnie brzmiące, odstręczające nazwiska, np. Eselkopf(ośla głowa). Galgenstrick (sznur szubieniczny). Taschengregger (kieszonkowiec). Borgenicht (nie pożyczaj); 1813 urzędnicy austr, obarczyli Żydów specjalną „taksą korekcyjną" (Kollektentaxe), czyli opłatą od każdego Żyda przybywającego do Wiednia: szpiedzy policyjni czyhali na każdego Żyda, który po przybyciu do Wiednia nie zaopatrzył się w kartę meldunkową i traktowali go jako kryminalistę.

W Prusach pod rządami Fryderyka II wydano (1750) prawa żyd., które rozróżniały „zwyczajnych" i „nadzwyczajnych" Żydów; „zwyczajnych" pozbawiono dziedzicznych praw zamieszkania, „nadzwyczajni" mogli je przekazać tylko jednemu dziecku: Żydów zmuszano także do obowiązkowych zakupów towarów państw, i ograniczono ich dostęp do licznych zawodów; 1772-80 doszło do wypędzenia biedniejszej części Żydów z Prus z inicjatywy Fryderyka II.

Wprowadzone przez władze prus. (1797) tzw, „generalne urządzenie Żydów" (General-Judenreglement) stwierdzało, że rząd pragnie przeciwdziałać „lichwiarskiemu postępowaniu Żydów" (wucherisches Handeln), „ich zbyt wielkiemu rozmnażaniu się. które wychodzi na szkodę wiernym, chrześc., poddanym" oraz „oszukaństwu Żydów i krańcowemu zepsuciu ich etycznego charakteru": w tym celu m.in. zapowiedziano wydalenie Żydów bez określonego zawodu, zakaz handlowania przez nich na wsiach, wydawanie konsensów na małżeństwo wyłącznie Żydom powyżej 25 lat, i to pod warunkiem, że nie osiedlą się na wsi.

Rosja nawet po wprowadzeniu „europeizujących" reform Piotra I konsekwentnie przestrzegała zamknięcia swych granic dla Żydów: fiaskiem zakończyło się wystąpienie burmistrza amsterdamskiego M. Witsena jako orędownika Żydów z prośbą o otwarcie dla nich granic państwa carów: Piotr I odrzucił jego prośbę, cynicznie motywując to tym, iż jego ros. poddani są tak biegli w handlu i szalbierstwie, że biedni Żydzi ponieśliby tylko ciężkie straty, przenosząc się do Rosji: w uniwersale hetmana Skoropadzkiego z 1721 wezwano do wypędzenia z granic państwa moskiewskiego Żydów przebywających jeszcze na terenach lewobrzeżnej Ukrainy: 1727 najwyższa Rada Tajna ponowiła nakaz banicyjny rozkazując wydalić wszystkich Żydów z państwa moskiewskiego za granicę i nadal nie wpuszczać ich pod żadnym pozorem: 2 XI 1742 caryca Elżbieta Piotrowna wydała specjalny ukaz, nakazujący wydalenie za granicę wszystkich Żydów tak z guberni wielkorosyjskich, jak i małorosyjskich, i nigdy więcej nie dopuszczanie ich wewnątrz granic państwa: 1743 Senat prosił carową, o dopuszczenie Żydów na jarmarki do Rosji, powołując się na straty skarbu poniesione na skutek ich wydalenia: caryca odrzuciła ten apel stwierdzeniem: „Od wrogów Chrystusa nie chcę korzyści interesownych".

Rozbiory Polski spowodowały włączenie do Rosji terenów zamieszkałych przez wielką ilość Żydów; caryca Katarzyna II starała się wyciągnąć od nich jak najwięcej pieniędzy dla skarbu, a równocześnie przekształcić w siłę pomagającą w podporządkowaniu Rosji zabranych Polsce ziem: szybko pozbawiono ich przywilejów, jakimi cieszyli się w dawn. Rzeczypospolitej i zlikwidowano samodzielność kahałów: ros. dygnitarze zalecali jak największą ostrożność w polityce wobec Żydów, bardzo krytycznie oceniając ich rolę w życiu gosp.; gubernator mohylewski Kachowski pisał w memoriale z 1773: „Żydzi, aczkolwiek naród trzeźwy, lecz leniwy, oszukujący (...) Naród ten przez pochlebstwo i chytrość wkrada się w łaskę i protekcję majętniejszych mieszkańców, aby tą drogą zwiększyć swój kredyt. Szynkują wódkę i poją nią chłopów. Do wódki dodają różnych ziół. aby tym sposobem łatwiej doprowadzić chłopów do utraty przytomności: gdy do takiego stanu chłopa doprowadzą, wówczas obdzierają go z grosza, a nadto zapiszą mu tyle długu, ile sami zechcą i później ściągają to w gotówce lub ziarnie. (...) Żydzi plenią się tam, gdzie rząd jest słaby i nie dbały o wymiar sprawiedliwości".

Aby zapobiec swobodnemu przemieszczaniu się Żydów w głąb państwa moskiewskiego, ukazem carowej (1791) dano Żydom prawo zamieszkania wyłącznie w guberniach białor., w namiestnictwie Jekatierinosławskim i w ziemi Tauryckiej: tak zainicjowano uderzające przez ponad 100 lat w Żydów przepisy o tzw. strefie osiadłości; wraz z kolejnymi rozbiorami Polski poszerzono ją o dalsze oderwane od Polski ziemie; w XIX w. strefa osiadłości, poza którą nie wolno było Żydom się przemieszczać objęła oprócz Kongresówki 15 guberni: wileńską, grodzieńską, kowieńską, witebską, mohylewską, mińską, kijowską (bez miasta Kijów), podolską, wołyńską, czernichowską, połtawską, jekatierinosławską, chersońską, taurycką i bessarabską.

Władze carskie podjęły działania dla ograniczenia żyd. szynkarstwa i arend, rozpoczynając rugowanie Żydów z osad miejskich; politykę tę kontynuowano za kolejnych carów: m.in. po ukazie cara Aleksandra I z 11 IV 1823, nakazującym usunięcie Żydów ze wsi białostockich, w ciągu zaledwie kilku lat wyrugowano ok. 40 tys. Żydów wiejskich, zwiększając nimi szeregi miejskiego proletariatu „szmacianego": długotrwałe rugi i represje wobec Żydów wiejskich i szynkarzy spowodowały zasadnicze zmiany; w poł. XIX w. z wyrobu i handlu trunkami żyło już zaledwie ok. 6% Żydów na kresach, podczas gdy jeszcze na pocz. XIX w. aż 40 % ludności żyd. na kresach temu zawdzięczała swoje utrzymanie; Żydzi we wszystkich 3 zaborach poczuli, co oznaczał dla nich upadek tak tolerancyjnej i wspaniałomyślnej (kosztem swoich własnych interesów) Rzeczypospolitej.

Przyznanie równych praw Żydom w konstytucji USA (1787) i w czasie rewolucji franc. przyspieszyło proces równouprawnienia Żydów w różnych krajach świata; zdobyciu przez nich pełni praw polit. towarzyszyło umacnianie posiadanych potencjałów gosp. i finansowych, wykorzystywanie ich dla wpływania na różne wydarzenia na arenie międzynar. (np. wpływ stanowiska Rotschilda na decyzję rządów Francji i Anglii o nieinterweniowaniu na rzecz Polski w czasie powstania styczniowego); XIX w. zapoczątkował zdobywanie przez środowiska żyd. dominującej pozycji w świecie mediów: dominacja finansowo-gospodarcza środowisk żyd. w licznych krajach prowadziła do pogłębienia nastrojów antyżyd.: współcz. zapomina się, że słynną sprawę Dreyfusa (→ Dreyfusa sprawa), która tak podzieliła Francję, poprzedziły potężne afery finansowe, w które byli zamieszani czołowi finansiści żyd.. począwszy od krachu (1882) Union Generale. wielkiego banku katol., który spowodował wysunięcie przeciwko finansjerze żyd. zarzutów zlikwidowania niebezpiecznego nieżyd. konkurenta; Johnson pisze w Historii Żydów: „W 1892 wybuchł skandal panamski, w samym centrum którego znajdował się (...) baron Jacques de Reinach. Jego tajemnicza śmierć - być może samobójstwo — tylko podsyciła ogólne poruszenie przyniosła złośliwą satysfakcję antysemitom (...) Dwa następne skandale, w które byli uwikłani Żydzi - Union Generale w roku 1882 i Agencji d'Escompte w roku 1889 odsłoniły bezmiar przestępstw finansowych i wydawało się. że potwierdzają one teorię spisku finansowego."; oszustwo znane pod nazwą „afery panamskiej" doprowadziło do utraty oszczędności setek tys. drobnych ciułaczy, przyczyniając się do błyskawicznego wzrostu a., który przedtem byt we Francji zjawiskiem prawie nieznanym; w latach 30. XX w. podobną rolę detonatora nastrojów antyżyd., odegrała wielka finansowa afera Żyda Stawiskiego.

Antyżydowskość często była prowokowana przez żyd. rasizm i szowinizm, przekonanie o absolutnej wyższości Żydów jako „narodu wybranego"; jednym z prekursorów nowoczesnego rasizmu był najsłynniejszy polityk pochodzenia żyd. Benjamin Disraeli, przez wiele lat premier Anglii za rządów królowej Wiktorii, współtwórca Imperium Bryt.; twierdząc, że pogardza „destrukcyjną doktryną współczesnych czasów o naturalnej równości ludzi", głosił, że Żydzi są lepsi od in. narodów, a żyd. talenty wynikają z wyjątkowych uzdolnień Hebrajczyków, którzy stanowią - w przeciwieństwie do innych - „czystą, niezepsutą rasę": bohaterem swej książki Conigsby (1844) Disraeli uczynił wszystkowiedzącego mentora, żyd. supermana Sidonię, wzorowanego na L. Rotschildzie: Sidonia mówi w pewnym fragmencie książki: „Wszystko opiera się na rasie i nie ma innej prawdy."; w ocenie Johnsona: „Disraeli głosił przyrodzoną wyższość pewnych ras na długo przedtem, zanim darwiniści społeczni uczynili tę tezę modną, a Hitler - zbrodniczą".

Słynna myślicielka żyd. H. → Arendt pisała o Disraelim jako o prawdziwym „fanatyku rasy", człowieku, który „stworzył rozwiniętą doktrynę rasową" (Korzenie totalitaryzmu); komentując ciągłą skłonność Disraeliego do wiązania różnych „tajnych sił" w historii z Żydami stwierdzała: „W tym osobliwym złudzeniu znajdujemy już zapowiedź nawet najbardziej pomysłowych wyczynów propagandowych Hitlera: wrzask o tajnym sojuszu żydowskich kapitalistów z żydowskimi socjalistami."

Podczas gdy w większości krajów Europy wciąż umacniała się pozycja Żydów w życiu polit. (np. premierostwo Disraeliego), Rosja począwszy od lat 80. XIX w. stawała się terenem coraz bezwzględniejszych ich prześladowań: nadal utrzymywano skrajne bariery adm. na drodze ich przemieszczania się i rozwoju w postaci tzw. strefy osiedlenia, traktowano jako obywateli drugiej kategorii, nie dopuszczano ich do wyższych stanowisk w administracji itp.; dyskryminowani Żydzi odgrywali coraz większą rolę w ruchach rewolucyjnych i odśrodkowych; to z kolei popchnęło władze carskie do organizowania serii krwawych pogromów (m.in. w Jelizawetgradzie, Kijowie, Odessie, Bałcie, Rostowie nad Donem i Jekaterynosławiu); zabito lub zraniono setki Żydów, zniszczono tysiące domów i sklepów żyd.; K. P. Pobiedonoscew, wszechwładny doradca cara Aleksandra III, akcentował swój sposób na „rozwiązanie" kwestii żyd. w Rosji: „trzecia część Żydów zginie, trzecia część wyemigruje, a trzecią część się zasymiluje": pogromy i antyżyd. ustawodawstwo nic nie pomogły, popchnęły tylko tym większą część Żydów do antycarskiego ruchu rewolucyjnego, w którym zaczęli odgrywać nieproporcjonalnie dużą rolę; skutki tego dały się później odczuć po przewrocie bolszew. 1917; carat odpowiadał na to kolejnymi pogromami, m.in. szczególnie krwawymi masakrami Żydów w Kiszyniowie (1903, 1905).

1917 Żydzi wzięli bardzo licznie udział w przewrocie bolszew. i wywarli nader znaczący wpływ na tworzenie państwa sow. i jego organów terroru (→ CzeKa): Żydami były m.in. tak znane w skali międzynar. postaci, jak L. Trocki (właśc. Bronstein) - komisarz spraw zagranicznych w pierwszym rządzie W. Lenina, gł. organizator przewrotu bolszew., organizator Armii Czerwonej i faktyczny jej dowódca w czasie wojny domowej (jako komisarz spraw wojsk.), przywódca Międzynarodówki Komun., członek triumwiratu rządzącego po śmierci Lenina G. Zinowjew (właśc. Radomyslski), przewodniczący Rady Najwyższego Sowietu J. Swierdłow (właśc. Solomon). przewodniczący Ogólnoros. Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCIK), najwyższego organu władzy prawodawczej, wykonawczej i kontrolującej w Ros. FSRR, członek triumwiratu rządzącego ZSRR po śmierci Lenina L. Kamieniew (właśc. Rosenfeld), kierownik centralnej, europ. sekcji Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych, członek władz Międzynarodówki Komun. K. Radek (właśc. Sobelsohn), przewodniczący sow. delegacji na rozmowy z Polską 1920 A. Joffe, lud. komisarz spraw zagranicznych M. Litwinów (właśc. Mojsiejewicz Wallach), I wicepremier ZSRR i długoletni członek Biura Polit. KC KPZR, odpowiedzialny za doprowadzenie do głodu na Ukrainie, który pochłonął 6 mln ofiar L.M. Kaganowicz; sam Lenin był synem Żydówki, córki lekarza policyjnego Blanca.

Izrael. historyk L. Rappaport w książce Stalin War Againsf the Jews pisał, że Żydzi dominowali w pierwszym leninowskim Biurze Polit.; P. Lendvai akcentował w książce Antysemityzm bez Żydów, że Żydzi 1921-22 stanowili większość w Biurze Polit. partii bolszew.: bardzo liczni autorzy podkreślali ogromne wpływy polityków pochodzenia żyd. w kręgach partii bolszew.; ks. Zwoliński pisał (Starsi bracia) o zdominowaniu przez działaczy żyd. kręgów najwyższych urzędników państw., Centralnego Komitetu Wykonawczego, policji polit; wg żyd. historyka S. Barona „bezgranicznie nieproporcjonalna liczba Żydów weszła do sowieckiej tajnej policji CzeKa"; spośród bolszewików żyd. pochodzenia wywodzili się m.in. szef piotrogrodzkiej CzeKa M. Uricki, lud. komisarz, spraw wewn. 1934-36, gł. nadzorca masowych represji w ramach „wielkiej czystki" G.G. Jagoda, twórca i gł. nadzorca systemu łagrów (Gułagów) tur. Żyd M.A. Frenkel, gen. NKWD L. Reichnian, preparujący procesy moskiewskie, gen. NKWD L. Eitington, który zorganizował (1940) udany zamach na Trockiego, sędzia śledczy L. Szejnin, prawa ręka prokuratora A. Wyszyńskiego w wielkich procesach moskiewskich (1936-38), płk L. Szwarcman, kat Babla i Meyerholda, szef misji NKWD w „czerwonej Hiszpanii" A. Orłow (właśc. L. Feldbin). odpowiedzialny m.in za zamordowanie w więzieniu przywódcy POUM A. Nina, szef wydziału NKWD do zadań specjalnych S. Spiegelglass; były przewodniczący komisji partyjnej badającej zbrodnie Stalin. A.N. Jakowlew stwierdził, że na czele 11 spośród 12 istniejących kompleksów łagrów stali Żydzi (12., miński, kierowany był przez Ormianina).

Niektórzy światlejsi Żydzi od pocz. z zaniepokojeniem reagowali na dominację środowisk żyd. w bolszew. aparacie władzy; najwybitniejszy żyd. historyk w Rosji S. Dubnow notował w swym dzienniku pod datą 7 I 1918; „Rewolucja utonęła w błocie niskich instynktów... Kiedyś chyba wyjdziemy z błota epoki przejściowej, ale nigdy nam nie wybaczą, że żydowscy spekulanci rewolucji wzięli udział w bolszewickim terrorze. Żydowscy towarzysze i współpracownicy Lenina, Troccy, Uriccy, zaćmiewają swego mistrza. Instytut Smolny po cichu nazywają Centro-żydem. Później o tem będą mówić głośno, i antysemityzm we wszystkie warstwy rosyjskiego społeczeństwa zapuści głębokie korzenie"; w czasie publ. wykładu 22 I 1918 Dubnow na próżno postulował, aby projektowany zjazd żyd. wyrzekł się nowego despotyzmu bolszew., który w przyszłości „wywoła pogromy, głównie żydowskie", podobne niepokoje żywili in., bardziej dalekowzroczni Żydzi; rabin Moskwy powiedział Trockiemu: „Troccy robią rewolucje, rachunki płacą Bronszteinowie."

W. Churchill, skądinąd znany z filosemityzmu. przerażony tym, co się działo w Rosji, napisał w londyńskim „Illustrated Sunday Herald" (8 11 1920) w artykule Syjonizm kontra bolszewizm - spór o duszę narodu żydowskiego, iż bolszewizm jest to „złowieszczy (sinister) spisek międzynarodowego żydostwa(...) W końcu owa banda wybitnych osobistości podziemnego światka wielkich miast Europy i Ameryki schwyciła naród rosyjski kołtun na łbie i stała się niekwestionowanymi panami tego olbrzymiego imperium".

Historyk J.Z. Muller pisząc o warunkach, w których ukształtował się negatywny sterotyp żydokomuny, twierdził: „W sytuacji, gdy większość przedrewolucyjnych urzędników inteligencji odmówiła kolaborowania z bolszewikami lub wzbudzała ich podejrzenia, wykształceni Żydzi zajęli ważne i szczególnie odpowiedzialne stanowiska w administracji nowego reżimu. W rezultacie wielu Rosjan zetknęło się po raz pierwszy z nową władzą w osobie komisarza, oficera tajnej policji lub urzędnika pochodzenia żydowskiego" (Arabowie i Żydzi): Johnson pisze: „Żydowscy bolszewicy byli liczni w CzeKa jako komisarze - inspektorzy podatkowi i biurokraci. Odgrywali wiodącą rolę w rajdach organizowanych przez Lenina i Trockiego, by wydobyć ziarno od gromadzących zapasy chłopów. Nienawidzono ich z powodu całej tej działalności (...) Jedyne sowieckie archiwum, którego zawartość znana jest na Zachodzie, dotyczące spraw Somleńska w latach 1917-1938, przekonuje, że chłopi utożsamiali reżim sowiecki i żydowskich pośredników. W 1922 pojawiły się groźby, że jeżeli komisarze zabiorą z cerkwi złote ozdoby »żaden Żyd nie przeżyje, wszystkich zabijemy jednej nocy«" (Historia Żydów): nastroje antyżyd. prowokowała bardzo znacząca rola odgrywana przez różnych bolszewików pochodzenia żyd. w bezwzględnej walce z religią prawosł. i katol. w ZSRR; przewodził jej wieloletni przywódca kilkumilionowego Związku → Bezbożników, bolszewik pochodzenia żyd. J. Jarosławski (właśc. Miniej Izrailewicz Gubelman); jak pisał o nim A. Grajewski: „Ten zawodowy rewolucjonista, syn żydowskich zesłańców w czasach caratu, stworzył wielki koncern prasy ateistycznej oraz opracował system wychowania ateistycznego oraz plan zniszczenia Cerkwi prawosławnej i in. grup religijnych. Do końca swego życia, tj. do 1943 roku, nadzorował przygotowanie wszystkich kampanii antyreligijnych (...) uzasadniał konieczność bezwzględnej ateizacji wszystkimi dostępnymi państwu środkami. Ten morderca zza biurka był odpowiedzialny za katorgę tysięcy duchownych i ludzi świeckich, zniszczenie bezcennych zabytków starej kultury rosyjskiej, ruinę tysięcy cerkwi" (Rosja i krzyż, Wrocław 1989).

Ogromnie duża pozycja Żydów w administracji Rosji Radz. w pierwszych latach jej istnienia sprzyjała pozyskaniu wielu Żydów z in. państw dla idei świat. rewolucji komun.; komuniści żyd. byli nieproporcjonalnie liczni wśród aktywu Komun. Partii Niemiec, a kilku z działaczy żyd. (R. Luksemburg. L. Jogiches. P. Levi i A. Thalheimer) odegrało bardzo dużą rolę w stłumionej 1919 ruchawce rewolucyjnej w Niemczech; działacze żyd. pochodzenia odegrali czołową rolę w komun. rewolucji w Bawarii (1919); premier Republiki Bawarskiej, żyd. krytyk teatralny K. Eisner w ciągu krótkiego czasu tak skompromitował rewolucyjne rządy nierealną polityką socjalną, że jego partia zdobyła w wyborach zaledwie 2,5% głosów; po zamordowaniu Eisnera władzę w Bawarii przejęła grupa intelektualistów, gł. pochodzenia żyd., ogłaszając powstanie republiki rad: w skład krótkotrwałego rządu wchodzili m.in. działacze żyd.: anarchista G. Landauer, dramatopisrz E. Toller, mówca-demagog E. Mühsam i teoretyk socjalizmu O. Neurath, który jako komisarz spraw uspołecznienia „wsławił się" planem uspołecznienia niemal wszystkiego, wzbudzając powsz. przerażenie w Bawarii; żyd. przywódca Bawarskiej Republiki Rad E. Levine-Nissen został stracony po jej obaleniu przez wojsko przysłane przez rząd centralny z Berlina.

We władzach istniejącej 133 dni Węg. Republiki Rad zdecydowanie dominowali komuniści żyd.; wg referatu historyka G. Litvana wygłoszonego na Hebrajskim Uniwersytecie w Jerozolimie (1991) na 55 lud. komisarzy Węg. Republiki Rad (odpowiednik ministrów) 33 było Żydami: Żydami byli faktyczny dyktator Republiki Rad B. Kun, szef jej bezpieki T. Szamuelly i szef policji polit. O. Korvin-Klein; jedynym wpływowym nie-Żydem był piastujący stanowisko przewodniczącego rady rewolucyjnej S. Garbai; późniejszy krwawy dyktator Węgier M. Rakosi (Roth) żartował, że Garbai otrzymał stanowisko tylko po to - „żeby ktoś mógł podpisywać wyroki śmierci w sobotę".

Zdominowana przez żyd. bolszewików Węg. Republika Rad przeszła do historii jako przykład skrajnie absurdalnego eksperymentu społ.-gosp.; upaństwowiono wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 10 osób, wszystkie mieszkania, meble „zbyteczne w stosunku do codziennych potrzeb", złoto, biżuterię, kolekcje znaczków pocztowych i monet, zakazano produkcji i sprzedaży wina: w parze z tym poszły posunięcia uderzające w węg. patriotyzm i religię; zakazano grania hymnu nar., karano za wywieszenie trójkolorowego sztandaru nar., niszczono pomniki węg. królów i bohaterów; skrajnie antyrel. polityka Węg. Republiki Rad doprowadziła do skonfiskowania całej własności kościołów (poza budynkami i wyposażeniem niezbędnym do ceremonii rel.), pozbawienia duchownych praw wyborczych, rozwinięcia szeroko zakrojonej agitacji ateistycznej; wojujący ateizm prowadził nieraz do skrajnych wybryków (np. przypadek splunięcia na hostię w dniu Bożego Ciała przez niejakiego L. Reissa); antyrel. polityka władz spowodowała wybuch krwawo stłumionego buntu wiernych w Kałócsy; wszystko to przyczyniło się do bardzo mocnego wzrostu nastrojów antyżyd. na Węgrzech.

Znany franc. sowietolog A. Besancon pisał XII 1986 na łamach paryskiej „Kultury", że spektakularny akces części narodu żyd. do ruchu komun, „miał poważne skutki. Zwiększył jego siłę (...) udział Żydów (...) mógł się wydawać decydujący w rozprzestrzenianiu kominternowskiego komunizmu na cały świat. Zbrodniczy charakter tego ruchu dostarczał nowych i potężnych argumentów antysemityzmowi (...) Oto u wejścia na scenę historii Żydzi skompromitowali się udziałem w przedsięwzięciu destrukcyjnym".

Demonstrowana przez komunistów żyd. w różnych krajach bezgraniczna wręcz gotowość podporządkowywania interesów krajów, w których żyli idei świat. rewolucji komun. i internacjonalizmowi stawała się czynnikiem wyraźnie prowokującym nasilenie nastrojów antyżyd. w różnych krajach; powstawał i umacniał się stereotyp żydokomuny, szczególnie silny w tych krajach, które - jak Polska, Węgry, Litwa czy Rumunia - widziały bezpośrednie zagrożenie dla swojej suwerenności ze strony ZSRR; coraz bardziej traktowano komunistów pochodzenia żyd. (B. Kuna, M. Rakosiego na Węgrzech, A. Warszawskiego i licznych in. przywódców KPP w Polsce) jako wrogów aspiracji narodów, wśród których działali, gotowych na spełnienie każdego życzenia Kremla; kolaboracja przeważającej części środowisk żyd. z Sowietami na Kresach Wsch. II Rzeczypospolitej 1939-41 (→→ antypolskie wystąpienia na Kresach Wschodnich) w pełni potwierdziła negatywne opinie o prosow. środowiskach żyd. w Polsce.

Zbrodniczy charakter bolszewizmu i strach przed jego eksportem do in. krajów Europy zostały bardzo zręcznie wykorzystane przez A. Hitlera i in. twórców ideologii nazistowskiej; dążąc do stworzenia własnego zbrodniczego systemu totalitarnego, naziści umiejętnie eksploatowali nasilające się w latach 20. polit. i gosp. nastroje antyżyd.; stawiając na niem. szowinizm, starali się obrócić przeciw Żydom nienawiść narodu niem., głęboko sfrustrowanego klęską w I wojnie świat.; atakując świat. „plutokrację" żyd. i „zdradę żyd. polityków" (W. Rathenau i in.) obciążali ich winą za rzekome wbicie Niemcom „noża w plecy", „narzucone Niemcom reparacje" itd.; historycy na ogół są zdania, że o wyjątkowo dużej roli a - w ideologii nazizmu, mającej ostatecznie doprowadzić do holocaustu (→ antysemityzm a holocaust) Żydów, zdecydowała przede wszystkim wyjątkowa fobia antyżyd. u samego Hitlera; zwracano uwagę, że poza Hitlerem i raczej drugorzędnymi postaciami w obozie nazistowskim A. Rosenbergiem i J. Streicherem „zdumiewająco niewielu czołowych przywódców nazistów było zaciekłymi antysemitami"; jak pisał M. R. Marrus w książce Holocaust: „Ani Goebbels, ani Himmler, Goring, Frank, Hoss, bracia Strasser nie robili wrażenia, by wstąpili do partii nazistowskiej z powodu antysemityzmu": o rozmiarach a. w programie i działaniach partii nazistowskiej po zdobyciu władzy zadecydował więc przede wszystkim ogromny stopień nasilenia nienawiści do Żydów u Hitlera, co nie usprawiedliwia jednak przeważającej części narodu niem., która akceptowała kolejne posunięcia dyskryminujące wobec Żydów, a w końcu nawet ich eksterminację.

Już wkrótce po zdobyciu władzy przez nazistów zaczęto wprowadzać pierwsze restrykcje dyskryminujące Żydów; 7 IV 1933 wykluczono ich z sądów handl., 22 IV - ze stanowisk adwokackich i lekarskich oraz z ubezpieczeń społ., 2 VI - z zawodu dentysty; 15 IX nastąpiło przejście do najskrajniejszej formy rasistowskiego a. - tzw. ustaw norymberskich o obywatelstwie Rzeszy i o ochronie krwi niem.; przewidywały one, że urzędnicy państw. i właściciele dziedzicznych gospodarstw rolnych będą musieli wykazywać się czystością aryjskiego pochodzenia aż do 1800 wstecz; zakazano zarówno związków prawnych, jak i pozamałżeńskich między Żydami a obywatelami krwi niemieckiej.

W nocy z 9/10 XI 1938 naziści zorganizowali wielki pogrom Żydów niem., nazwany później Nocą Kryształową od tysięcy szyb, które wybito w żyd. sklepach. świątyniach i mieszkaniach; w czasie pogromu zginęło ok. 40 Żydów, setki in. poraniono, podpalono 191 synagog - a 76 całkowicie zniszczono.

Na drzwiach licznych sklepów spożywczych pojawiły się napisy: „Żydom wstęp wzbroniony": aptekarze odmawiali sprzedaży lekarstw Żydom; XI 1938 wydano im zakaz wchodzenia do teatrów, kin, cyrków: 28 XII 1938 zakazano Żydom korzystania z wagonów sypialnych, wagonów restauracyjnych, zatrzymywania się w niektórych hotelach, później zakazano korzystania z plaż, pływalni i miejscowości wypoczynkowych: począwszy od IX 1939 zabroniono Żydom przebywania poza domem po godz. 20.00; pozbawiono ich telefonów, a potem zakazano korzystania z budek telefonicznych; kartki żywnościowe dla Żydów ostemplowano literą „J", zmniejszając przydzielane na nie racje. później ograniczając tylko do określonych godzin możliwość dokonywania na nie zakupów; Johnson tłumaczy te restrykcje tym. iż: „Jedną z obsesji Hitlera było przekonanie, że pierwsza wojna światowa została przegrana na froncie wewnętrznym z powodu braków żywnościowych wywołanych przez żydowskich spekulantów. Był zdecydowany nie dopuścić do tego, aby Żydzi mogli zjadać choć drobinę więcej niż było to niezbędne i w jego antyżydowskiej polityce Ministerstwo Żywności odgrywało znaczącą rolę. Przedsiębierało ono coraz to nowe i surowsze działania, mające w efekcie doprowadzić do wygłodzenia Żydów"; na pocz. 1940 zniesiono zasiłki dla Żydów, X 1941 Żydów pozbawiono ubrań ochronnych, spawaczy - okularów i rękawic.

Na terenach okupowanej Polski już od jesieni 1939 Niemcy postępowali dużo bezwzględniej, nierzadko dokonując grupowych egzekucji Żydów; podobne akcje eksterminacyjne wobec Żydów, i to na znacznie większą skalę, podejmowały wojska nazistowskie na terenie ZSRR, od pierwszych chwil po napadnięciu na Sowietów; były to jednak na ogół „spontaniczne", nieusystematyzowane egzekucje; wg historyków celem nazistów od „Kryształowej nocy" do X 1941 było doprowadzenie do emigracji Żydów z Niemiec; X 1941 podjęto decyzję o zablokowaniu wyjazdów Żydów z Niemiec i z okupowanej Europy jako osób niebezpiecznych z punktu widzenia interesów III Rzeszy; 20 I 1942, podczas konferencji w Wannsee (przedmieścia Berlina), podjęto decyzję o przejściu do systematycznej eksterminacji Żydów, tzw. „rozwiązania ostatecznego" (Endlösung) kwestii żyd.; doprowadziło to do eksterminacji kilku mln Żydów; do dziś trwają spory, czy in. postawa niektórych narodów i rządów w Europie i Ameryce Pn. mogłaby wpłynąć na ograniczenie rozmiarów eksterminacji Żydów; wiele sporów wywołuje również problem zachowania się różnych wpływowych środowisk żyd. w Polsce i in. krajach okupowanych.

Po II wojnie świat. pamięć o nieludzkich zbrodniach nazizmu na Żydach stała się w wielu krajach podstawą do gruntownego rozliczenia się z pozostałościami antyżyd. uprzedzeń rasowych i szowinistycznych; krytycznej ocenie poddano również politykę licznych krajów Zachodu w dobie wojny, pozostawienie Żydów „samotnymi wobec zagłady"; nie oznacza to jednak całkowitego wyeliminowania ekscesów antyżyd., napaści na Żydów, podpaleń synagog, itp.; np. wg żyd. Ligi Antydyfamacyjnej tylko w ciągu jednego roku (1994) w USA odnotowano 2066 aktów przemocy, napadów, podpaleń i prześladowań wymierzonych przeciwko Żydom; do wielu aktów przemocy wobec Żydów dochodziło również w licznych in. krajach Zachodu, od Austrii, Niemiec i Francji do Kanady i Australii.

W licznych krajach zach. istnieją także i dziś różnego typu tendencje, negatywnie wpływające na stosunki Żydów i nie-Żydów; z jednej strony na stosunkach tych ciąży pamięć o znaczącej ilości działaczy żyd. pochodzenia wśród przywódców i teoretyków zach. partii komun. począwszy od KP USA, a także wśród najbardziej skrajnych prosow. propagandystów w zach. mediach: nie bez wpływu na nasilenie nastrojów antyżyd. pozostawały informacje o wielkiej roli sow. szpiegów żyd. pochodzenia (np. pary E. i J. Rosenbergów), odpowiedzialnej za przekazanie ZSRR tajemnic bomby atomowej, czy grupy szpiegów związanej ze szpiegowaniem amer. atomowego Manhattan Project: K. Fuchsa, H. Golda, D. Greenglassa, A. Brothmana, M. Moskowitza, A. Slacka i M. Sobella: krytyczny rezonans wywołują również sprawy penetrowania życia polit. różnych krajów Zachodu przez agentów Mossadu.

Wiele niechęci do Żydów wywoływała i wywołuje dominacja żyd. dziennikarzy w mediach niektórych krajów zach. (np. USA), nieproporcjonalnie wielkie wpływy tamtejszego polit. lobby żyd. bardzo krytycznie oceniana jest rola opanowanych przez Żydów centrów film. (np. Hollywood) w upowszechnianiu antywartości, podważaniu idei ojczyzny, religii, rodziny, co znakomicie obnażył żyd. autor książki o Hollywood - M. Medved.

W krajach Europy Środk.-Wsch. istnieje ciągle jeszcze wiele utrudnień, hamujących wzajemny dialog między Żydami i nie-Żydami: do szczególnego nasilenia problemów wokół kwestii żyd. bardzo mocno przyczyniły się straszne lata stalinizmu, kiedy wielu działaczy komun, pochodzenia żyd. wykorzystano jako narzędzie sow. terroru w ujarzmianiu Europy Środk.-Wsch.; słynny pol. intelektualista pochodzenia żyd. L. Tyrmand pisał w Cywilizacji komunizmu: „Gdy Armia Czerwona przystępowała do sowietyzowania Europy Wschodniej, na czele czechosłowackiej ekipy partyjnej stał Żyd (R. Slansky - sekretarz generalny partii komunistycznej). Węgry kneblował Żyd [M. Rakosi-J.R.N.), w Rumunii rządziła Żydówka [A. Pauker — J.R.N.), a Polska miała u władzy figuranta-Polaka, za którym na węzłowych pozycjach stali żydowscy komuniści, wypełniający z fanatycznym oddaniem najbezwzględniejsze rozkazy Kremla. Za przywódcami zaś stały lojalne szeregi komunistów żydowskiego pochodzenia, którzy jedynie byli w stanie uruchomić gospodarkę i administrację w Polsce, Rumunii, na Węgrzech, czyli w krajach drobnomieszczańskich, w których antykomunizm był rodzajem ogólnonarodowej religii. O czym Stalin wiedział, i wiedział, że tylko fanatycznie oddani komunizmowi Żydzi mogą zrobić dlań tę wstępną i niezbyt czystą robotę, co było częścią nr l planu. Z nadgorliwym zapałem rzucili się (Żydzi - J.R.N.) do sowietyzowania wschodnioeuropejskich społeczeństw, do budowania socjalizmu, do zacieśniania komunistycznej pętli na szyjach narodów starych, odpornych na przemoc i doświadczonych w walce o psychiczną niepodległość. Swym zelanctwem przekreślili największą szansę, jaką mieli Żydzi na tych terenach od średniowiecza (...) eksponowany serwilizm Żydów-komunistów w służbie sowieckiego imperializmu sprawiał wrażenie samobójczego obłędu."

Na Węgrzech, gdzie doszło do najstraszliwszego stalin. terroru, w okresie największych zbrodni wszyscy 4 politycy z kierowniczej „czwórki" byli żyd. pochodzenia: Rakosi (właśc. Roth), E. Geró (właśc. Singer), M. Farkas (właśc. Wolt) i J. Revai, podobnie jak zdecydowana większość in. przywódców partyjnych: Żydami z pochodzenia byli szefowie bestialskiej służby bezpieczeństwa (AVH): G. Peter (B. Auspitz) i V. Farkas: gł. odpowiedzialnym za wprowadzenie najbardziej krwawej dyktatury w Europie Środk. był Rakosi, pierwszy sekretarz partii komun.: jego zastępcą, a później następcą, był Geró, gł. odpowiedzialny za sprowokowanie Węgrów do nar. powstania 1956 (→ antysowieckie powstania): znany węg. historyk emigracyjny M. Molnar pisał: „Na szczycie hierarchii niemal wszyscy przywódcy są pochodzenia żydowskiego, podobnie jak, choć w nieco zmniejszonej proporcji, w aparacie Komitetu Centralnego, w policji politycznej, prasie, wydawnictwach, teatrze, kinie...władza należy w znacznej mierze do towarzyszy wywodzących się z drobnej burżuazji żydowskiej." (cyt. za: Czarna księga komunizmu. Warszawa 1999 ); w komun. Czechosłowacji jednym z najbardziej fanatycznych stalinowców był sekretarz generalny KP Czechosłowacji, działacz żyd. pochodzenia, R. Slansky (właśc. Salzmann): R. Taborsky pisał w wyd. w Princeton (USA) monografii historii komunizmu w Czechosłowacji 1948-60, iż „Żaden człowiek KPCz nie był bardziej uporczywy w realizowaniu linii Moskwy i żaden nie symbolizował lepiej od Slanskyego podporządkowania Kremlowi (...) Po lutym 1948 atakował Gottwalda za »miękkość«, twierdząc, że partia powinna była natychmiast po wojnie zagarnąć władzę w Czechach zamiast tracić czas na kompromisy z elementami burżuazyjnymi. Gorliwie tropił wrogów politycznych": IX 1951 Slansky został jednak usunięty z funkcji sekretarza generalnego partii, a później uwięziony i stracony w jednym ze sfabrykowanych procesów.

Wywodzący się z Węgier słynny austr. sowietolog żyd. pochodzenia P. Lendvai pisał, że w Rumunii trzon wyszkolonych w Sowietach komunistów kierowany był przez Annę Pauker, córkę żydowskiego rabina (...) To ona, a nie nominalny przywódca Gheorgiu Dej była tam najbardziej potężną figurą po 1945. Tak było aż do usunięcia Pauker w maju 1952" (Lendvai, Antisemitism in Eastern Europe).

Pauker, zanim doszła do władzy w Rumunii - dała na emigracji w ZSRR szczególny wzór „lojalności" wobec Stalina; 1936 zadenuncjowała swego męża Marcela, działacza Międzynarodówki Komun., stawiając mu zarzut trockizmu (zlikwidowano go już rok później); podporami Pauker byli 3 in. Żydzi, „agenci Moskwy" w sferach rum. władzy: M. Roller, L. Rautu i I. Chisiniewski.

Spośród niem. komunistów żyd. pochodzenia tylko niewielu zdołało przetrwać wojnę, większość została wydana przez Stalina gestapo po podpisaniu paktu Ribbentrop-Mołotow: spośród ocalałych komunistów żyd. wywodził się m.in. szef wywiadu NRD M. Wolt, a także szef Biura Informacji - faktycznego ministerstwa propagandy NRD - G. Eisler oraz znana z okrutnych wyroków wiceprezes Sądu Najwyższego, a później Minister Sprawiedliwości „czerwona Hilda" - H. Benjamin: za czasów jej nadzoru nad resortem sprawiedliwości skazano 200 tys. obywateli NRD za „przestępstwa polityczne".

Lendvai pisał w wydanej w podziemnym wydawnictwie solidarnościowym książce Antysemityzm bez Żydów. „Na narody tradycyjnie uczulone na kwestię swej niezawisłości i prestiżu spadł wkrotce po wojnie podwójny cios: komunizm i sowietyzacja. A Żydzi znajdowali się wówczas na stanowiskach premierów, pierwszych sekretarzy, ministrów i szefów policji w tych samych krajach, gdzie ich ojcowie byli zaledwie tolerowanymi intruzami (...) Urazy pogłębiała świadomość, że to obcy, pozostający w służbie obcego mocarstwa narzucają obcy system (...) Członek wspólnoty żydowskiej spotykał się na tych terenach z nienawiścią nie tylko jako członek wspólnoty komunistów, lecz także jako symbol władzy typu kolonialnego, namiestnik sowiecki (...) Wybitna rola polityczna bardziej niż cokolwiek innego umacniała resentymenty antysemickie wśród upokarzanych i poskramianych ludów Europy Wschodniej.

Nieuchronny proces utożsamiania Żydów z władzą przybrał po przewrocie komunistycznym rozmiary bezprecedensowe. Logiczną tego konsekwencją było skupienie się powszechnego niezadowolenia przede wszystkim na »Żydach nadwornych« stalinowskiego imperium: na Rakosich, Slanskich i Bermanach (...) Należeli oni do otaczanej respektem i strachem grupy „towarzyszy z ZSRR": gł. przyczyny niechęci do Żydów w Europie Środk. wywodzą się z atmosfery lat stalinizmu 1944-53, gdy Żydzi byli powszechnie postrzegani jako narzędzie sowietyzacji krajów tego regionu; sprawy te wymagają pełnego wyjaśnienia dla oczyszczenia atmosfery we wzajemnych stosunkach między Żydami i nie-Żydami w różnych krajach Europy Środk.-Wsch., a zwł. w Polsce i na Węgrzech; wiele zależy od tego, czy strona żyd. okaże dość gotowości do pełnego rozliczenia z ciemnymi kartami działalności sow. agentów żyd. pochodzenia w krajach tego regionu 1944-56 oraz uznania roli odegranej przez nich w sowietyzowaniu narodów ujarzmionych.

W krajach Trzeciego Świata, a zwł. wśród państw muzułmańskich w Azji i Afryce, niechęć do Żydów wynikała (i wynika) gł. z powodu negatywnej oceny ich stosunków z państwami arab.; tragiczny konflikt między Żydami a światem arab. eksplodował w kilku kolejnych wojnach od 1948; stroną poszkodowaną w tym konflikcie okazali się Arabowie, zwł. Palestyńczycy, których setki tysięcy zmuszono do opuszczenia ojczyzny; szowinizm niektórych polityków izrael. (na czele z M. Beginem) doprowadzał często po II wojnie świat. do masakr cywilnej ludności arab., m.in. rzezi ponad 250 mieszkańców →Deir Jassin (9 IV 1948); jak pisał 1994 Shahak: „Liczba nie-Żydów zabitych przez Żydów w ciągu ostatnich czterdziestu lat przewyższa znacznie liczbę Żydów zabitych przez nie-Żydów. Rozmiar prześladowań i aktów dyskryminacji stosowanych wobec nie-Żydów przez „państwo żydowskie z poparciem żydowskiej diaspory jest nieporównanie większy niż cierpienia zadawane Żydom przez wrogie im reżymy"; nie sprzyjał przełamaniu niechęci wobec Żydów coraz bardziej nasilający się w latach 90. żyd. triumfalizm wraz ze wzrostem wpływów lobby żyd. w różnych krajach na czele z USA oraz umocnieniem agresywnych elementów w polityce Izraela za rządów B. Netanjahu.

M. Bałaban, Historia i literatura żydowska. Lwów 1925; H. Graetz, Historia Żydów, Warszawa 1929; I. Schiper, Dnieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich. Warszawa 1937: E.H. Flannery, The Anguish of the Jews, New York 1965; P. Lendvai, Antisemitism in Eastern Europe, London 1971; S. Rappaport, Jew and Gentile: The Philo-semitic aspect, New York 1980; A.M. Lilienthal, Druga strona medalu, Warszawa 1985; D. Reed, The controversy of Zion, Western Australia 1985; H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie, Kraków 1987; P. Lendvai, Antysemityzm bez Żydów, Warszawa 1987; S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, Warszawa 1987; H. Nussbaum, Historia Żydów od Mojżesza do epoki obecnej. Warszawa 1989; M. Saperstein, Moments of Crisis in Jewish-Christian Relations, London 1989; Arabowie i Żydzi, Warszawa 1990; F. de Fontette, Historia antysemityzmu, Warszawa 1992; H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993; P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 1993; M.R. Marrus, Holocaust, Warszawa 1993; ks. A. Zwoliński, Starsi bracia, Kraków 1994; R. Szabó, A kommunista párt és a zsidósag Magyarországon (1945-1956), Budapest 1995; I. Shahak, Żydowskie dzieje i religia, Warszawa-Chicago 1997.

Jerzy Robert Nowak

---