Przemiany wewnętrzne w Rzeczpospolitej w XVII w. oprac. RM

1.„Srebrny wiek” w historii Rzeczpospolitej - panowanie Zygmunta III Wazy i Władysława IV

2. Wolna elekcja w 1587 r.

- Zygmunt III Waza - syn króla Szwecji Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki (siostry Zygmunta II Augusta) - wybór na króla przez obóz średnioszlachecki Zygmunta Wazy (uzyskał poparcie Anny Jagiellonki i

Jana Zamojskiego), wybór przez obóz magnacko - senatorski arcyksięcia Maksymiliana Habsburga

- bitwa pod Byczyną w 1588 r. (pokonanie przez Jana Zamojskiego arcyksięcia Maksymiliana Habsburga ubiegającego się

o tron polski)

3. Przemiany wewnętrzne w Rzeczpospolitej w okresie panowania Zygmunta III Wazy

- wzrost znaczenia magnaterii (oligarchia magnacka) w okresie panowania Wazów (od Zygmunta III Wazy),

podr., s.165 - 166

przyczyny wzrostu znaczenia magnaterii:

▪ zanik samodzielnego ruchu politycznego średniej szlachty (ruchu egzekucyjnego)

▪ sojusz średniej szlachty z magnaterią jako przejaw antykrólewskiej opozycji i prób przeciwdziałania absolutystycznym

tendencjom monarchy (zw. Zygmunta III Wazy)

▪ wzrost zamożności magnaterii: tworzenie i powiększanie latyfundiów magnackich

▪ wzrost politycznego znaczenia magnaterii (tzw. królewiąt): tworzenie przez magnatów prywatnych wojsk, prowadzenie

samodzielnej polityki zagranicznej

- przeniesienie przez Zygmunta III Wazę stolicy do Warszawy

- polityka wyznaniowa Zygmunta III Wazy (popieranie kontrreformacji, wpływ na króla jezuitów i

ks. Piotra Skargi, zaangażowanie króla w doprowadzeniu do unii brzeskiej w 1596 r.)

- dążenie Zygmunta III Wazy do poszerzenia zakresu władzy

▪ program polityczny stronnictwa regalistów (zwolennicy poszerzenia zakresu władzy króla, np. ks. Piotr Skarga, autor

Kazań sejmowych)

▪ opozycja szlachecka wobec królewskich dążeń do poszerzenia zakresu władzy

- rokosz Zebrzydowskiego (rokosz sandomierski) w latach 1606 - 1607

▪ przyczyny rokoszu: opozycja szlachty wobec królewskich dążeń do poszerzenia zakresu władzy

▪ bitwa pod Guzowem w 1607 r.: pokonanie rokoszan przez wojska królewskie (dowodzone przez hetmana Stanisława

Żółkiewskiego)

▪ król zobowiązał się zrezygnować z dążeń do poszerzenia zakresu władzy

4. Skutki, znaczenie „potopu szwedzkiego”

• skutki gospodarcze „potopu szwedzkiego”: ruina gospodarcza kraju, ogromne zniszczenia wojenne, spadek liczby ludności (wyludnienie kraju), spadek produkcji rolnej, powiększanie przez szlachtę wymiaru pańszczyzny, upadek i agraryzacja miast (podr., s. 164 - 165), kryzys monetarny w państwie (po potopie szwedzkim, w celu pokrycia ogromnych wydatków, mennice królewskie zaczęły bić monetę o obniżonej zawartości kruszców, dokonano więc dewaluacji pieniądza, czyli obniżono jego realną wartość, wśród nowych monet pojawiły się wówczas (w latach 60 - tych XVII w.) tzw. boratynki i tymfy, nazwy pochodzą od nazwisk dzierżawców mennic królewskich: bracia Tymffowie, Tytus Boratini - podr., s. 167

• upadek kultury i szkolnictwa w wyniku zniszczeń wojennych i wyludnienia kraju

• wojna ze Szwecją przybrała w świadomości szlachty znamiona wojny religijnej (zwł. od oblężenia Jasnej Góry)

• wzrost niechęci do innowierców (oskarżanie protestantów o sprzyjanie Szwedom), wygnanie arian z Polski w 1658 r. (podr., s. 158), wprowadzenie przez sejm zakazu konwersji z wyznania katolickiego na inne (1668)

• niechęć szlachty do kandydatów - cudzoziemców na tron polski (wynikało to z przekonania szlachty, że Jan Kazimierz - wywodzący się z obcej, niepolskiej dynastii - sprowokował „potop szwedzki” swoją nierozważną polityką) i przekonanie do konieczności wyboru „króla - Piasta” (tzn. króla - Polaka, wywodzącego się z polskiego rodu szlacheckiego, nie będącego cudzoziemcem)

• narastanie niechęci wobec króla Jana Kazimierza (I.C.R. - Ioannes Casimirus Rex - „Initium Calamitatis Regni”) obarczanego odpowiedzialnością za potop szwedzki

C. Przemiany polityczne (wewnętrzne) w Rzeczpospolitej w okresie panowania

Jana Kazimierza (podr., s.168 - 169)

1. I.C.R. - Ioannes Casimirus Rex - „Initium Calamitatis Regni”?

2. Liberum veto (łac. „wolne, nie pozwalam”)

• liberum veto (łac. „wolne, nie pozwalam”) - prawo pozwalające każdemu posłowi zerwać obrady sejmu przez

wyrażenie protestu przeciw jego uchwale, liberum veto opierało się więc na zasadzie jednomyślności, po raz pierwszy

zostało zastosowane w 1652 r.;

• pierwsze liberum veto w historii Polski: zerwanie sejmu w 1652 r. (przez posła Władysława Sicińskiego, na polecenie hetmana Janusza Radziwiłła, który był politycznym przeciwnikiem króla Jana Kazimierza

• znaczenie i skutki liberum veto (polityczna rola liberum veto)

▪ sejmy były często zrywane przez posłów przekupionych przez magnatów (liberum veto było więc

skutkiem oligarchii magnackiej, czyli dominacji magnatów w życiu politycznym Rzeczpospolitej)

▪ sejmy były często zrywane w wyniku interwencji obcych państw (inicjatorem zerwania sejm mógł być

magnat przekupiony przez przedstawicieli innego państwa), liberum veto mogło zatem prowadzić do

utraty suwerenności przez Rzeczpospolitą (w czasach saskich)

▪ szlachta uważała liberum veto za „źrenicę wolności szlacheckich”, czyli za swój najważniejszy przywilej

▪ szlachta uważała liberum veto za skuteczną zaporę uniemożliwiającą królowi wprowadzenie absolutyzmu

(absolutum dominium)

▪ zrywanie sejmów w wyniku zastosowania liberum veto spowodowało kryzys centralnego organu władzy

ustawodawczej jakim był sejm, co mogło prowadzić do chaosu i anarchii w państwie ▪ zrywanie sejmów w wyniku zastosowania liberum veto prowadziło do decentralizacji procesów

decyzyjnych w państwie, czyli do spadku znaczenia sejmu na rzecz sejmików i konfederacji (w

konfederacji decyzje były podejmowane większością głosów, a nie jednomyślnie jak w sejmie)

▪ częstotliwość zrywania sejmów w wyniku liberum veto:

w latach 1648 - 1668 na 20 sejmów zerwano 7, w latach 1669 - 1696 na 18 sejmów zerwano 10

w latach 1733 - 1763 (za panowania Augusta III) na 14 sejmów zerwano 13

D. Rzeczpospolita w okresie panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669 - 1673)

1.Wolna elekcja po abdykacji Jana Kazimierza: niechęć szlachty do kandydatów - cudzoziemców,

zamiar większości szlachty wyboru „króla - Piasta” (króla - Polaka, władcy nie będącego

cudzoziemcem), wybór Michała Korybuta Wisniowieckiego (syna „Kniazia Jaremy”, czyli

Jeremiego Wiśniowieckiego)

2. Wizerunek Michała Korybuta Wiśniowieckiego w polskiej tradycji historycznej: władca nieudolny i chorowity („znał wiele języków, lecz w żadnym z nich nie miał nic do powiedzenia”)

3. Sytuacja wewnętrzna w państwie: brak stabilizacji politycznej w kraju, zrywanie sejmów,

decentralizacja procesów decyzyjnych w państwie, watahy nieopłacanych wojsk utrzymujących się

z rabunku, zawiązanie dwóch zwalczających się konfederacji (gołąbskiej i szczebrzeszyńskiej)

rywalizacja dwóch stronnictw politycznych:

▪ stronnictwo prohabsburskie (prymas Michał Prażmowski, wpływ na króla stronnictwa prohabsburskiego, jego

małżeństwo z Eleonorą Habsburżanką), zawiązuje konfederację gołąbską

▪ stronnictwo profrancuskie (hetman wielki koronny Jan Sobieski - mąż Marii Kazimiery d Arquien), zawiązuje

konfederację szczebrzeszyńską

5. Narastający kryzys wewnętrzny w Rzeczpospolitej u schyłku panowania Jana III Sobieskiego

• utrata znaczenia politycznego przez starzejącego się króla

• anarchia w życiu politycznym państwa spowodowana zerwaniem większości sejmów, a także sejmików i Trybunałów (Koronnego i Litewskiego), decentralizacja procesów decyzyjnych w państwie (kompetencje zrywanych sejmów były przejmowane przez sejmiki szlacheckie), w latach 1669 - 1696 na 18 sejmów zerwano 10

w latach 1683 - 1696 na 9 sejmów zerwano 5

• dalszy wzrost znaczenia magnaterii (oligarchii magnackiej)

• wojna domowa na Litwie między rodami Radziwiłłów i Sapiehów

• narastanie konserwatyzmu politycznego szlachty (niechęć do reform ustrojowych wzmacniających państwo)

Przemiany gospodarcze w Rzeczpospolitej w XVII w. Kryzys gospodarczy w Rzeczpospolitej w II połowie XVII w. (podr., s. 164 - 165)

powstawanie iurydyk

Stosunki wyznaniowe w Rzeczpospolitej w XVII w. (kryzys wyznaniowy w Rzeczpospolitej w II połowie XVII w.)

5. Szkolnictwo i oświata w Rzeczpospolitej doby baroku.

• wpływ kontrreformacji i reformy katolickiej na szkolnictwo (np. wzrost znaczenia kolegiów jezuickich)

• wypieranie wpływów protestanckich, spadek znaczenia szkół innowierców (np. zamknięcie szkoły ariańskiej w Rakowie w 1638 r. - „Sarmackich Aten” - na mocy decyzji sądu sejmowego), Jan Amos Komensky - emigrant z Czech, wykładowca w szkole braci czeskich w Lesznie

• upadek szkolnictwa, obniżenie poziomu nauczania w II połowie XVII w. (skutek wojen i zniszczeń wojennych , zwł. „potopu szwedzkiego”)

1

---