Przemiana wewnętrzna jako motyw literacki

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przemiana wewnętrzna jako motyw literacki
i ważny element
określający osobowość bohaterów literackich.

Bibliografia podmiotu

•

• Święty Augustyn,

Święty Augustyn,

Wyznania

•

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Dziady, Pan Tadeusz

•

• Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Kordian

•

• Henryk Sienkiewicz,

Henryk Sienkiewicz,

Potop

•

• Bolesław Prus,

Bolesław Prus,

Nawrócony

•

• Fiodor Dostojewski,

Fiodor Dostojewski,

Zbrodnia i kara

•

• Maria Kuncewiczowa,

Maria Kuncewiczowa,

Cudzoziemka

•

• Franz Kafka,

Franz Kafka,

Przemiana

Temat nie wydaje się trudny, warto jednak głębiej zastanowić się nad doborem lektur.
Metamorfozom ulegali bohaterowie literaccy wielu epok. Zastanów się, co może kryć
się pod pojęciem przemiany wewnętrznej. Zwróć uwagę na to, jak sformułowany jest
temat. Metamorfoza postaci to motyw stale obecny zarówno w polskiej, jaki i europej-
skiej literaturze. Powinieneś go prześledzić tak, aby – na ile to możliwe – ukazać różne
aspekty wewnętrznej przemiany bohatera. Temat jest dosyć popularny i może wydać się
oklepany, dlatego – wbrew pozorom – czeka Cię więcej pracy, szczególnie jeśli ze-
chcesz potraktować go oryginalnie i twórczo.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze. Omów na wybranych przy-

kładach.

• Przemiana wewnętrzna jako motyw określający odrębność bohaterów ro-

mantycznych.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Wariant 1

Zacznij od pojęcia przemiany wewnętrznej. Co można przez nią rozumieć? Trudno
przecież jednoznacznie zdefiniować takie sformułowanie. Na pewno oznacza ono
przeobrażenie, jakie dokonuje się w wewnętrznym, duchowym życiu człowieka. Przy-
czyny takiej metamorfozy mogą być, oczywiście, różne. Różny może być też aspekt
samej przemiany. Może ona dotyczyć, na przykład, życia religijnego, społecznego,
psychicznego etc. Co ciekawe, pojęcie wewnętrznej przemiany prawie zawsze kryje
w sobie element dodatni. Wiążemy je z duchowym dojrzewaniem, zwróceniem się
ku właściwej drodze, z mądrością.

Wariant 2

Przemiana wewnętrzna to jeden z głównych motywów literackich. Dzieje się tak,
ponieważ centrum zainteresowania twórców i ich najważniejszym punktem odnie-
sienia jest zawsze człowiek i jego przeżycia. A człowiek zazwyczaj poszukuje i błą-
dzi, zmienia i buduje. Zastanów się, na ile metamorfozy znanych Ci bohaterów lite-
rackich organizują nie tylko ich życie, ale i wewnętrzny świat powieści. Wątek
przemiany głównego bohatera często spaja konstrukcyjnie utwór, wokół niego spla-
tają się inne historie, jemu podporządkowana jest fabuła.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Andrzej Makowiecki, Słownik

postaci literackich

• Edward Kasperski, Postać literac-

ka: teoria i historia

• Ryszard Przybylski, Słowo i mil-

czenie bohatera Polaków. Stu-
dium o „Dziadach”

Strategia rozwinięcia

Przemiana nie tylko literacka

Święty Augustyn (354 – 430), potomek bogatej rodziny, pochodzący z Północnej Afry-
ki, jako młody człowiek korzystał ze wszystkich przyjemności pogańskiego świata (nie
tylko zachwycał się walkami gladiatorów), aż do chwili, gdy usłyszał tajemniczy głos
rozkazujący mu „weź i czytaj”, i za sprawą listów świętego Pawła nawrócił się na wiarę
chrześcijańską. Arcydziełem świętego Augustyna są jego Wyznania, nadzwyczaj żywe
przedstawienie grzechów młodości i ucieczki od grzechu dzięki chrześcijaństwu. Oto
przykład szczerego opisu rozpustnych dni młodości przyszłego biskupa:

Przybyłem do Kartaginy i od razu znalazłem się we wrzącym kotle erotyki. Jeszcze się nie
zakochałem, a już kochałem samą myśl o zakochaniu. (…) Szukałem przedmiotu mi-
łości. Samo bowiem kochanie kochałem, a gardziłem bezpieczeństwem, drogami bez
wilczych dołów. (…) Strumień przyjaźni, z natury jasny i przejrzysty, zamącałem mroczną,
spokrewnioną z piekłem zmysłowością. (…) Boże, Boże miłosierny, jakże gorzką żółcią
pokropiłeś tę błogość – i jakąż dobroć mi przez to okazałeś. Byłem wtedy kochany wza-
jemnie i w ukryciu dałem się spętać łańcuchami wypełnienia. I w samym jego kręgu
oplotły mnie utrapienia. Chłostany byłem żelaznymi, rozpalonymi pętami zazdrości i po-
dejrzeń, lęku, gniewu, sporów.

Wyznania świętego Augustyna dają przykład głębokiej wewnętrznej odnowy w aspekcie
duchowym, religijnym. Przemiana ta odbywała się na drodze ciągłej walki, stałego bory-
kania się z samym sobą.

Wielkie metamorfozy bohaterów romantycznych

Motyw przemiany stał się szczególnie modny w dobie romantyzmu. Metamorfoza stano-
wiła wręcz nieodzowny element biografii bohaterów romantycznych:

• Gustaw-Konrad z Dziadów, to chyba najbardziej znany, symboliczny wręcz, przy-

kład przemiany. W części III ten bohater dokumentuje na ścianie swoją metamorfozę
(„Umarł Gustaw, narodził się Konrad”). Wcześniej – romantyczny kochanek, piewca
miłości wielkiej i nieszczęśliwej, oszalały z bólu i niemocy, przepełniony sprzeczny-
mi uczuciami, aż po nienawiść, pragnący już tylko śmierci – odradza się jako prawdzi-
wy człowiek czynu. W Prologu zapisana jest nawet dokładna data śmierci Gustawa
i narodzin Konrada (1 XI 1823 – wigilia Zaduszek). Oznacza ona koniec dotychcza-
sowego okresu życia bohatera, zerwanie z przeszłością, odnalezienie sensu, wyjście
z zamkniętego kręgu samotności i cierpienia, a wstąpienie na nową drogę – z ludźmi
i dla ludzi, dla ojczyzny. Gustaw reprezentował miłość jednostkową, kochał kobietę
i cierpiał z powodu jej niewierności, Konrad kocha już całkiem inną miłością. To
miłość patriotyczna, miłość do narodu. Bohater znalazł swoje miejsce w życiu w chęci
poświęcenia się za ojczyznę i walki o jej wyzwolenie. W nowej sytuacji, w jakiej zna-
lazł się naród polski po klęsce powstania listopadowego, maleje waga problemu miło-
ści Gustawa. Potrzeba innego człowieka, który sprostałby nowym zadaniom. W prze-
mianie swojego bohatera Mickiewicz wyraził własną troskę i poczucie odpowiedzial-
ności za losy ojczyzny.

• Głęboką, wewnętrzną przemianę duchową, pod wpływem wyniesionych z podróży

doświadczeń, przeżywa Kordian. Słynny monolog na szczycie Mont Blanc stanowi
przełom w jego dotychczasowej postawie: z romantycznego kochanka, nieszczęsne-
go marzyciela, zniechęconego do życia i ludzi, staje się bojownikiem o wolność.
Sens życia odnajduje w poświęceniu się dla ojczyzny wzorem Winkelrieda (bohate-
ra szwajcarskiego z XIV wieku, który poświęcając życie, umożliwił swym rodakom
zwycięstwo).

Przemiana i pokuta

• Jacek Soplica to postać bardzo dynamiczna. W młodości hulaka i paliwoda, w odru-

chu rozpaczy i zemsty – choć niemal przypadkiem – rani śmiertelnie znienawidzone-

Przemiana w mitologii

Metamorfoza w mitologii ma cha-
rakter zewnętrzny, jest znakiem
obecności bogów i najwyższym
wyrazem ich potęgi. Osoby podle-
gające przemianie unikają w ten
sposób niechcianych zalotów bądź
gniewu i mogą przybierać dowol-
ne postacie (np. Dafne uciekła
przed Apollinem, przemieniając się
w krzak wawrzynu). Bywa, że bóg,
by uwieść kobietę, przyjmuje po-
stać zwierzęcia (Zeus jako byk po-
rwał Europę). Metamorfoza bywa
też karą bogów (przemiana w po-
sąg), oznaką litości lub nagrodą.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

go Stolnika (który odmówił mu ręki ukochanej kobiety). Okrzyknięty zostaje zabójcą
i zdrajcą, dodatkowo wzięty zostaje za stronnika Moskali. Po tym tragicznym wyda-
rzeniu dokonuje się w nim prawdziwa przemiana: starając się odpokutować za zbrod-
nię, ucieka z kraju, wstępuje w Rzymie do zakonu, przyjmując imię Księdza Robaka.
Staje się cichy i pokorny. Służbą dla ojczyzny próbuje zmazać swą winę z lat młodości
(dwukrotnie ranny w walkach napoleońskich, prowadzi działalność konspiracyjną,
ścigany przez wszystkich trzech zaborców). Śmiertelnie ranny podczas jednej z walk,
już na łożu śmierci, opowiada historię swego życia i wyjawia prawdziwe imię. Uzy-
skawszy przebaczenie, umiera z nadzieją w sercu. Pośmiertnie zostaje przywrócony
do czci i odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.

• Na postaci Soplicy wzorował się Henryk Sienkiewicz, kreując osobę Andrzeja Kmi-

cica. W młodzieńczym etapie swojego życia bardzo przypomina Mickiewiczowskie-
go bohatera. „Nie stroni od bitki ani od wypitki”, cieszy się fatalną reputacją. Uznany
za zdrajcę ojczyzny (związanie przysięgą i służba u boku Radziwiłła) i świadom już
głębi swego upadku, czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę kra-
jowi. Przeistacza się w Babinicza, a zmiana nazwiska rozdziela dwa etapy życia: z hu-
laszczego zawadiaki, warchoła, awanturnika i sługi zdrajcy przemienia się w prawe-
go, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność. Motywacją jego działania jest
odtąd służba w obronie Rzeczypospolitej, pragnienie jej ratowania i działanie dla jej
dobra oraz chęć odzyskania dobrego imienia, zrehabilitowania się w oczach narodu
i ukochanej, by odzyskać jej serce i zdobyć rękę. Rzecz kończy pełne optymizmu uwień-
czenie patriotycznych czynów bohatera, odkupienie grzechów młodości i nagroda w po-
staci ręki ukochanej kobiety.

Historia grzechów, przemiany i pokuty Kmicica-Babinicza i Jacka Soplicy-Księdza
Robaka, przedstawia się podobnie: od zawadiackiej młodości, poprzez przełom mo-
ralny i wewnętrzną przemianę duchową, do odkupienia win w służbie ojczyźnie i re-
habilitacji.

Upadek i zbawienie

Niezwykle subtelną i głęboką analizę przemiany duchowej przynosi lektura Zbrodni
i kary. Życie Raskolnikowa po dokonaniu zbrodni zajmuje większą część utworu. Do-
stojewski obserwuje reakcje mordercy, jego stany chorobowe, poczucie osaczenia, nara-
stającą niepewność, niemal schizofreniczny odbiór rzeczywistości, zmiany pojęć i uczuć,
niemożność spokoju. Ciągłe analizy doprowadzają Raskolnikowa do poczucia wewnętrz-
nej pustki, załamania, wreszcie – do potrzeby oczyszczenia, pokory i wyrzeczeń. Stan
duszy Raskolnikowa po dokonaniu morderstwa, kolejne procesy i przemiany, powolne
dochodzenie do decyzji przyznania się są celem psychologicznych dociekań autora. Szansę
na wydobycie się z dna bohater zawdzięcza Soni – prostytutce będącej zarazem uosobie-
niem wiary, chrześcijańskiego współczucia i miłosierdzia. To dzięki sile jej miłości,
pokorze i poświęceniu Raskolnikow dostaje nie tylko szansę na zbawienie, ale i na dru-
gie życie tu, na ziemi. Zresztą, w myśl Dostojewskiego życie każdego człowieka odtwa-
rza historię odkupienia: każdy z nas musi upaść, by mógł narodzić się ponownie do
większego, prawdziwego życia.

Przemiana natury psychologicznej

Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej jest powieścią psychologiczną, analizującą wewnętrz-
ne, intymne przeżycia człowieka. Osobowość głównej bohaterki – Róży Żabczyńskiej –
poznajemy w zasadzie w ostatnim dniu jej życia, a poprzez retrospekcje dowiadujemy się
o różnych zdarzeniach z przeszłości. Róża to osoba kapryśna, i egocentryczna, trochę w ty-
pie Emmy Bovary – osobowość jej wypaczyły niezrealizowane zawodowe i miłosne ambi-
cje i marzenia. Żyła wspomnieniami i wieczną tęsknotą. Nie interesowała się sprawami
otoczenia, męża, rodziny, dzieci. Nie widziała niczego i nikogo poza sobą i swoim niespeł-
nionym życiem. Nieustanne ataki złośliwości przeplatała gwałtownymi wybuchami rozpa-
czy. Rozgoryczenie jej potęgowało się coraz bardziej z biegiem żałośnie pustych lat (na
które swoją postawą i postępowaniem sama się skazywała) i zbliżającej się starości. Sta-
wała się coraz bardziej nie o zniesienia. Przemiana w jej myśleniu, widzeniu siebie i świa-

Przydatne synonimy

Zamiast powtarzać ciągle słowo
„przemiana” używaj synonimicznie:

• metamorfoza,

• przeobrażenie,

• przeistoczenie,

• przekształcenie.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

ta, stosunku do innych, nastąpiła dopiero pod sam koniec życia. Okropność swojego postę-
powania Róża zrozumiała podczas pobytu u doktora Gerharda, który uświadomił jej praw-
dziwe podłoże jej niedomagań i zalecił uśmiech, bo „uśmiech – to życie”. Obudzona z psy-
chicznego marazmu, w którym tkwiła, „uleczona”, zrozumiała niedorzeczność życia, które
prowadziła, na własne życzenie stając się największym wrogiem siebie samej i utrapie-
niem innych. Pod sam koniec życia doznała wewnętrznej równowagi i pogodzenia się
z losem, a nawet czegoś na kształt psychicznego oczyszczenia:

To, na co zawsze czekałam, przyszło teraz (…) ja dzika byłam, mnie obchodziła muzyka
i mój ból, moja tęsknota i tajemnice. (…) Tak przyjemnie patrzeć na świat, kiedy serce
dobre…Właściwie mało ja świata zaznałam.

Przemiana cielesna

W opowiadaniu Franza Kafki pod znamiennym tytułem Przemiana główny bohater Samsa
Gregor pewnego razu stwierdza, że przemienił się w… robaka. Olga Tokarczuk twier-
dzi, że to bardzo ważny dla niej utwór. Oto, co mówi na jego temat:

W „Przemianie” najbardziej wstrząsająca jest nie sama historia przemiany człowieka
w insekta, ale sposób, w jaki została ona opowiedziana. Tam przecież nie ma buntu
bohatera, tylko pogodzenie. Przemiana została przyjęta jako coś oczywistego, z czym
trudno – co prawda – żyć, ale bohater przyjmuje ją jak zwykłe zrządzenie losu. A spokoj-
na, obiektywna narracja sprawia, że traktujemy ten nieludzki, dehumanizujący proces
jako coś oczywistego.

Przemiana à rebours

Zakończ anty przykładem. Możesz przywołać przekorną nowelkę Bolesława Prusa pod
tytułem Nawrócony. Oczekiwana przemiana wewnętrzna jej bohatera, ku uciesze czy-
telników, wcale nie następuje. Tytułowy „nawrócony”, to pan Łukasz – egoista, który
nie zrobił nigdy niczego bezinteresownie, straszny skąpiec i wielki dziwak. Pod wpły-
wem doświadczenia pobytu w piekle, postanawia diametralnie się poprawić i odmienić
swe postępowanie, a czyni to oczywiście ze strachu. Kiedy jednak stwierdza, że ów przy-
padek był tylko snem, natychmiast zapomina o obiecanej samemu sobie poprawie i zmia-
nie zachowania, i wraca do tego, kim był zawsze: niereformowalnym i moralnie aspo-
łecznym dusigroszem. Doznawszy strasznego snu o piekle, skąpiec i lichwiarz zamiast
„nawrócenia”, pogrąża się jeszcze mocniej w brutalnym egoizmie. Zakończenie utworu
stanowi pewnego rodzaju niespodziankę: oczekiwana zmiana postawy bohatera okazu-
je się nawróceniem à rebours.

Strategia zakończenia

Zastanów się, z czego wynikają przemiany bohaterów w literaturze? Czy są wynikiem
motywacji wewnętrznej bohaterów? Czy ktoś z zewnątrz kieruje ich losem? A może są
dziełem przypadku? Zwykle jednak są wynikiem ogromnej siły woli i wysiłku, bo zmienić
się naprawdę nie jest łatwo. Szczególnie w tak diametralny sposób, jaki ma miejsce w przy-
padku postaci wymienionych w Twojej prezentacji. Wystarczy wspomnieć, jak ciężko jest
przeciętnemu człowiekowi dotrzymać drobnych noworocznych postanowień, które mają
zmienić go na lepsze. O czymś chyba to świadczy, że co roku postanowienia są te same…

Pamiętaj o cytatach, obrazujących metamorfozę boha-
terów, o których będziesz mówić, np.:
• cytuj fragmenty Wyznań świętego Augustyna
• z Dziadów: „umarł Gustaw, narodził się Konrad”

• Andrzej Kmicic: „(…)pragnę obmyć się z grzechów

moich, nowy żywot rozpocząć i ojczyźnie poczciwie
służyć”.

• przytocz myśli Róży z Cudzoziemki

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• różne aspekty przemiany wewnętrznej, psychologiczny, religijny, społeczny etc.

Kolejność prezentowanych argumentów

• przemiana duchowa – aspekt religijny (święty Augustyn)
• symboliczne przemiany bohaterów romantycznych (Gustaw-Konrad, Kordian)
• przemiana dosłowna, aspekt indywidualny i społeczny (Soplica, Kmicic)
• głęboka przemiana wewnętrzna, aspekt metafizyczny (Raskolnikow)
• przemiana psychologiczna (Róża)
• przemiana à rebours (Nawrócony Bolesława Prusa)

Wnioski

Przemiana wewnętrzna bohatera jako stały motyw literacki pojawia się w róż-
nym ujęciu w literaturze wszystkich czasów.

Czy masz jakieś inne skojarzenia literackie ze słowem „metamorfoza”?

Proponowana odpowiedź

Oczywiście. Metamorfozy (Przemiany) to tytuł dzieła Owidiusza, które przyniosło
mu prawdziwą nieśmiertelność. Jest to poetycka wersja mitologii greckiej. Naj-
bardziej znany jest dziś chyba fragment opisujący cztery wieki ludzkości: złoty,
srebrny, miedziany i żelazny.

Na ile wiarygodne wydają Ci się prezentowane przemiany literackich bohate-
rów?

Tu sugestii nie będzie, odpowiedź zależy przecież od Twoich własnych odczuć,
ale warto przygotować się na ewentualność takiego pytania.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Przemiana wewnętrzna jako motyw literacki
Przemiana wewnętrzna jako motyw określający odrębność polskiego bohatera romantycznego
Zbrodnia jako motyw literacki różny stosunek do niej bohaterów literackich wybranych epok
Krajobraz jako motyw literacki
Prezentacje maturalne Etos rycerski jako motyw w literaturze
Krajobraz jako motyw literacki, Szkoła, Język polski, Wypracowania
Etos rycerski jako motyw w literaturz1 (2)
Ludzie Bezdomni, Opis naturalistyczny w Ludziach Bezdomnych, TEMAT 16: Przemiana wewnętrzna jako głó
Motyw rewolucji jako temat literatury i sztuki
PRZEMIANA WEWNĘTRZNA BOHATERA W LITERATURZE ROMANTYCZNEJ
Motyw rewolucji jako temat literatury i sztuki
Przemiana wewnętrzna bohatera literackiego
Proza 20-lecia jako tradycja literacka dla powojnia, Polonistyka, 08. Współczesna po 45, OPRACOWANIA
H. White „Tekst historiograficzny jako artefakt literacki”, antropologia
wie 9c+i+jej+mieszka f1cy+jako+temat+literacki T2PCOI4IWQOD5RBBTTJ2M2TEGRPX2XVCCVV5VAQ
Ojczyzna - patriotyzm, Powstania narodowe i konspiracje jako temat literatury polsk

więcej podobnych podstron