Rewolucja francuska w latach 1789-1799

Francja w Europie XVIII wieku

W wyniku wojny siedmioletniej z lat 1756-1763 Francja nie tylko została wyrugowana z Ameryki Północnej, tracąc Kanadę i Luizjanę, ale wpadła w poważny kryzys finansowy. Dług publiczny wynosił w latach 80. XVIII stulecia pięć mld liwrów. Dochody państwa rosły bardzo wolno, do czego przyczyniało się zacofanie francuskiego przemysłu - dysponując dużą ilością taniej siły roboczej, nie był on skłonny do modernizacji. Już w latach 70. nastąpiło załamanie koniunktury wytwórczości przemysłowej. Jednocześnie sytuacja kryzysowa zaczęła narastać w rolnictwie: w roku 1785 wystąpiła klęska suszy, a następnie pomór bydła, nieurodzaj miał miejsce także w roku 1788. Skutkiem tych zjawisk był gwałtowny wzrost cen towarów rolnych.

Gospodarczym atutem Francji była dobra infrastruktura, przede wszystkim system dróg publicznych. Ludność Francji liczyła pod koniec XVIII wieku 24,7 mln, co oznaczało, iż był to najludniejszy kraj Europy. W Paryżu mieszkało 600 tys. ludzi, był on drugą metropolią po Londynie.

Struktura społeczeństwa francuskiego

• monopol szlachty na wyższe urzędy; arystokracja rodowa - silnie związana z Wersalem; szlachta prowincjonalna - za liberalizacją systemu; biedota szlachecka - postawa kontrrewolucyjna (wpływ duchowieństwa i arystokracji); szlachta urzędnicza - szczególnie silna w lokalnych organach sądowo-administracyjnych (parlamentach)

• pogłębiające się różnice majątkowe wśród duchowieństwa

• stan trzeci stanowił 98 procent społeczeństwa francuskiego - według obliczeń Emmanuela Josepha Sieyesa (Co to jest stan trzeci); burżuazja finansowa i handlowa: dzierżawcy królewskich podatków, bankierzy, armatorzy, kupcy kolonialni; burżuazja przemysłowa - stosunkowo słabo rozwinięta, związana z Paryżem i kilkoma największymi miastami; drobnomieszczaństwo: właściciele drobnych przedsiębiorstw i sklepów; wolne zawody, pracownicy najemni, bezrobotni; chłopi stanowili 80% społeczeństwa; gospodarstwa czynszowe - 40%

Załamanie się starego ładu

• w roku 1787 Ludwik XVI zwołał Zgromadzenie Notablów - ciało opiniodawcze złożone z osób mianowanych przez monarchę; rozwiązane po odrzuceniu projektu wprowadzenia powszechnego podatku gruntowego

• w maju 1788 roku król rozwiązał parlament paryski protestujący przeciw projektom rządowym; aresztowanie przywódców; do kompetencji parlamentu paryskiego należało rejestrowanie wszystkich edyktów królewskich

• fronda arystokracji - książę orleański Ludwik Filip, uważany za najbogatszego człowieka we Francji, został wygnany z Paryża

• Ludwik XVI zapowiedział zwołanie Stanów Generalnych na maj 1789 roku (po 170 latach); zaakceptował zasadę z czasów monarchii stanowej, że tylko Stany Generalne mogą decydować o nakładaniu nowych podatków

Zgromadzenie Konstytucyjne

• kampania wyborcza do Stanów Generalnych - „zeszyty skarg”, które pełniły rolę petycji do władz; sprzeczności interesów w społeczeństwie

• 5 maja 1789 roku zebrały się w Wersalu Stany Generalne

• 17 czerwca 1789 roku stan trzeci przekształcił się w Zgromadzenie Narodowe, argumentując, iż to on jest prawdziwą reprezentacją narodu; dołączyła do niego większość kleru (proboszczowie), a także wielu przedstawicieli drobnej szlachty i pojedynczy przedstawiciele arystokracji

• 9 lipca Zgromadzenie Narodowe przekształciło się w Zgromadzenie Narodowe Konstytucyjne (Konstytuantę), podkreślając w ten sposób, że jego głównym celem jest uchwalenie konstytucji dla Francji

• król zaczął gromadzić pod Paryżem wojsko, chcąc wywrzeć w ten sposób presję na Konstytuantę

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

• 11-14 lipca trwały w Paryżu antykrólewskie rozruchy po rozejściu się informacji, że Ludwik XVI zamierza spacyfikować rewolucję przy pomocy wojska; mieszczanie utworzyli Gwardię Narodową; zdobycie Bastylii przez lud paryski; król zobowiązał się do wycofania wojsk z Paryża i zgodził się na istnienie Gwardii Narodowej pod dowództwem markiza de La Fayette'a

• rewolucja municypalna - usunięcie na prowincji znienawidzonych intendentów królewskich i zastąpienie ich lokalnymi władzami podległymi Konstytuancie

• znaczna część arystokracji udała się na emigrację - między innymi brat królewski książę d'Artois; emigranci utworzyli własne siły zbrojne u boku cesarza austriackiego

• Wielka Trwoga na wsi - chłopi napadali na lokalne urzędy, niszcząc dokumenty świadczące o ich powinnościach feudalnych; aby nie dopuścić do anarchii na prowincji, Konstytuanta uchwaliła zniesienie wszelkich powinności feudalnych i przywilejów podatkowych szlachty; równość wobec prawa

• 26 sierpnia 1789 roku Konstytuanta uchwaliła Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, przygotowaną przez markiza La Fayette'a; znalazły się w niej następujące zapisy:

• zasada suwerenności narodu, a nie monarchy; uchwalane prawo jest wyrazem woli powszechnej (idea zaczerpnięta od Rousseau)

• naturalne prawa człowieka: do życia, wolności, własności, bezpieczeństwa

• własność prywatna jest prawem nienaruszalnym i świętym

• równość wszystkich wobec prawa; zniesienie stanowego podziału społeczeństwa

• prawo do oporu przeciw złemu rządowi

• tolerancja religijna, wolność słowa i prasy

Konstytuanta dokonała konfiskaty dóbr kościelnych na rzecz państwa, a także przeprowadziła kasację zakonów. Tak zwana konstytucja cywilna kleru podporządkowała Kościół państwu i wprowadziła między innymi zasadę powoływania w drodze wyborów biskupów i proboszczów.

Monarchia konstytucyjna (1791-1792)

• czerwiec 1791 roku - próba ucieczki króla z Francji; wydarzenie to bardzo podważyło osobisty autorytet Ludwika XVI

• 3 września 1791 roku Konstytuanta uchwala konstytucję - Francja dziedziczną monarchią konstytucyjną

• najważniejsze postanowienia konstytucji:

• władzę wykonawczą sprawuje „król Francuzów” (a nie, jak było przedtem, „z łaski bożej chrześcijański król Francji i Nawarry”)

• władza ustawodawcza należy do jednoizbowego Zgromadzenia Ustawodawczego (Legislatywy), wybieranego na 2 lata; prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom od 25 lat, spełniającym wymogi wysokiego cenzusu majątkowego; wybory miały charakter pośredni (obywatele -elektorzy - deputowani)

• rozdział władzy wykonawczej i ustawodawczej: król nie miał inicjatywy ustawodawczej, nie mógł rozwiązać Legislatywy; przysługiwało mu jedynie weto zawieszające - zakwestionowana ustawa wchodziła w życie, jeżeli uchwaliły ją ponownie dwie następne legislatywy; ministrowie, odpowiedzialni przed królem, nie mogli być członkami Zgromadzenia Ustawodawczego

Główne ugrupowania polityczne w latach 1789-1792

• Stowarzyszenie Przyjaciół Konstytucji - miało swoją siedzibę w byłym kościele dominikańskim św. Jakuba w Paryżu, dlatego jego członków zaczęto nazywać jakobinami; początkowo w stowarzyszeniu przewagę mieli zwolennicy monarchii konstytucyjnej, jednak od objęcia w kwietniu 1790 roku kierownictwa przez Maksymiliana Robespierre'a stowarzyszenie zaczęło się szybko radykalizować; umiarkowani i konserwatywni członkowie założyli własną frakcję Stowarzyszenie roku 1789, która w połowie 1791 dokonała secesji z ugrupowania jakobinów

• ci secesjoniści utworzyli klub fejantów (feuillants) - nazwa pochodzi od francuskiej nazwy zakonu cystersów, gdyż zebrania członków tego klubu odbywały się w dawnym klasztorze cystersów

• żyrondyści (od departamentu Gironde w południowo-zachodniej Francji, skąd pochodziło wielu działaczy) - reprezentanci burżuazji prowincjonalnej, zwolennicy wojny z tyranami; przywódca Jacques Pierre Brissot; inni czołowi politycy: Pierre Vergniaud, Armand Gensonné, Marguerite Élie Guadet

• kordelierzy (nazwa od potocznego francuskiego określenia franciszkanów, bo w ich byłym klasztorze zbierali się członkowie klubu, którego oficjalna nazwa brzmiała: Stowarzyszenie Przyjaciół Praw Człowieka i Obywatela) - wpływy wśród drobnomieszczaństwa i proletariatu paryskiego; przywódcy: Georges Danton, Camille Desmoulins, Jean Paul Marat

Rozkład sił politycznych w Legislatywie

• wybory do Legislatywy odbyły się we wrześniu 1791 roku; liczyła ona 745 deputowanych (o połowę mniej niż Konstytuanta); do Legislatywy nie mogli kandydować deputowani Konstytuanty, gdyż wcześniej uchwalono zakaz reelekcji

• liczbę zwolenników monarchii konstytucyjnej szacowano na 550-600 deputowanych, dominowali wśród nich fejanci; reszta to zwolennicy republiki: żyrondyści i jakobini; oni wykazywali się w Legislatywie największą aktywnością

• 20 kwietnia 1792 roku Francja wypowiada wojnę Austrii, chcąc uprzedzić atak przygotowywany przez emigrantów francuskich i ich sojuszników; w rządzie dominują wtedy ministrowie żyrondystowscy z premierem Jeanem Rolandem na czele

Obalenie monarchii

• oskarżanie króla o knowania z wrogami rewolucji - emigrantami i obcymi dworami

• porażki armii generała Charlesa Dumourieza na froncie reńskim; ogłoszenie alertu ojczyzna w niebezpieczeństwie

• 9/10 sierpnia 1792 roku - szturm ludu paryskiego na pałac królewski Tuilerie, przygotowany przez rewolucyjną Komunę Paryża (zarząd miasta) z inspiracji jakobinów; para królewska zostaje umieszczona w areszcie domowym w zamku Temple; około 1400 ofiar sądów doraźnych powołanych przez sankiulocką Komunę Paryża

• konfiskata i wyprzedaż majątków emigrantów; deportowanie z Francji ok. 25 tys. księży, którzy odmówili złożenia przysięgi na wierność rewolucji francuskiej; wywieziono ich do kolonii, głównie do Gujany Francuskiej; duchownym pozostałym we Francji zakazano noszenia sutann i habitów

• wybory do Konwentu Narodowego - miały one charakter wyborów powszechnych (nie obowiązywał cenzus majątkowy, prawo wyborcze uzyskali wszyscy mężczyźni od 21 lat żyjący z własnej pracy)

• 20 września 1792 roku - zwycięstwo Francuzów nad armią pruską pod Valmy (bitwa artyleryjska); było to pierwsze zwycięstwo armii rewolucyjnej nad interwentami; wywołało euforię, stwarzającą korzystną atmosferę dla proklamowania republiki

• 22 września 1792 roku Konwent Narodowy oficjalnie proklamuje Republikę

• wprowadzenie kalendarza rewolucyjnego, w którym nową erę liczono od dnia proklamowania republiki; rok został podzielony na 12 miesięcy: vendemiaire, brumaire, frimaire, nivose, pluviose, ventose, germinal, floreal, prairial, messidor, thermidor, fructidor (kalendarz gregoriański został przywrócony dekretem Napoleona z 1 stycznia 1806 roku)

Rządy żyrondystów

• żyrondyści dążą do ograniczenia roli Paryża na rzecz prowincji; układ sił w Konwencie Narodowym: na 749 mandatów około 160 mieli żyrondyści, około 200 tak zwana Góra, czyli jakobini i inne ugrupowania radykalne, a około 400 tak zwane Bagno, czyli umiarkowani deputowani nastawieni koniunkturalnie, którzy na ogół wspierali żyrondystów

• sukcesy militarne Francji w walkach z Austrią i Prusami: zajęcie Sabaudii, ziem Rzeszy nad Renem, Belgii; koncepcja granic naturalnych Francji

• eksport rewolucji - aneksje terytorialne w imię haseł republikańskich, bez uwzględniania nastrojów miejscowej ludności; wzrost niechęci i wrogości wobec wojsk rewolucyjnych

• śledztwo przeciwko królowi po odkryciu jego tajnej korespondencji; Konwent Narodowy wydaje wyrok śmierci, wykonany 21 stycznia 1793 roku; szok w Europie po dokonaniu królobójstwa z inspiracji Góry

• Anglia przystępuje do wojny przeciwko rewolucyjnej Francji, zawiązuje się I koalicja antyfrancuska; Anglicy obawiali się zachwiania równowagi europejskiej w wyniku między innymi francuskiego podboju Holandii

• luty-marzec 1793 roku - klęski Dumourieza w Holandii i Belgii; generał podpisuje rozejm z Austriakami, zobowiązując się ewakuować Belgię

• Dumouriez planuje marsz na Paryż i rojalistyczny zamach stanu; wobec porażki tych planów (Konwent dymisjonuje go) generał przechodzi na stronę Austriaków

• marzec 1793 - wielkie powstanie rojalistyczne w Wandei (północny zachód Francji) - przyczyny: ogłoszenie przez władze rewolucyjne poboru do wojska i zwalczanie przez rewolucję Kościoła katolickiego, który w Wandei cieszył się wyjątkowo dużym poparciem i szacunkiem; dekret żyrondystów o wyjęciu powstańców spod prawa i skazaniu na śmierć; powstanie rozszerzyło się na Bretanię i Normandię

• potęgujący się kryzys gospodarczy: inflacja, braki w zaopatrzeniu; w Paryżu stronnictwo Wściekłych (ksiądz Jacques Roux) domaga się kary śmierci dla spekulantów

• jakobini organizują 2 czerwca 1793 roku zamach stanu przy pomocy Gwardii Narodowej i ludu paryskiego; aresztowanie ministrów żyrondystowskich; władzę skupia w swoich rękach dziewięcioosobowy Komitet Ocalenia Publicznego

Dyktatura jakobinów (VI 1793-VII 1794)

• Maksymilian Robespierre na czele Komitetu Ocalenia Publicznego; stracenie żyrondystów z Pierre Brissotem

• 24 czerwca 1793 roku Konwent uchwalił opracowaną przez jakobinów konstytucję:

• powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn od 21 lat

• wybory mają charakter jawny: deputowani wybierani są na tzw. zebraniach pierwiastkowych, gromadzących po 200-600 obywateli

• władzę wykonawczą sprawuje Rada Wykonawcza, a ustawodawczą Ciało Prawodawcze; ustawy Ciała Prawodawczego wchodzą w życie po zatwierdzeniu ich przez referendum ludowe

• państwo ma obowiązek zapewnić dostęp do oświaty wszystkim obywatelom

• państwo ma obowiązek pomagać biednym

• konstytucja jakobińska nigdy nie weszła w życie; zawieszono ją, motywując to koniecznością zakończenia walki z wrogami rewolucji; odegrała jednak istotną rolę jako wzorzec dla kolejnych pokoleń radykalnych republikanów

terror jakobiński (w końcowej fazie, w czerwcu i lipcu 1794 roku, zwany Wielkim Terrorem):

• w ustawie o podejrzanych (uchwalonej 5 września 1793 roku) do wrogów rewolucji zaliczono księży niezaprzysiężonych, szlachtę, emigrantów i ich rodziny oraz wszystkich pozostałych, którzy w jakikolwiek sposób wykazali niechęć wobec rewolucji

• walka z Kościołem i religią: masowo demolowano wnętrza świątyń jako zabytków ciemnoty (na przykład w katedrze paryskiej zniszczono w październiku 1793 roku wszystkie rzeźby i posągi), część kościołów zamieniono na świątynie Rozumu

• masowe konfiskaty majątków wrogów rewolucji

• rewolucja zjada własne dzieci: w marcu 1794 roku stracono przywódców paryskich sankiulotów reprezentujących najbardziej radykalne siły rewolucji (zgilotynowany został m.in. Jacques Rene Hébert); w kwietniu został zgilotynowany Georges Danton oraz trzynastu jego współpracowników

• w okresie Wielkiego Terroru wszystkie sprawy były sądzone w Paryżu; oskarżonym nie przysługiwało prawo do obrony, trybunał rewolucyjny nie musiał przesłuchiwać świadków

oparciem dla dyktatury jakobińskiej był proletariat Paryża i innych miast, dlatego w polityce jakobinów poświęcono dużo miejsca kwestiom socjalnym:

• stosowanie cen maksymalnych

• powszechne laickie nauczanie podstawowe

Przewrót 9 thermidora (27 VII 1794)

• wiosna 1794 roku - sukcesy armii francuskiej: wkroczenie do Belgii (powstanie kościuszkowskie uniemożliwiło interwencję Rosji)

• opozycja antyjakobińska - Joseph Fouche i Paul Barras, związani z jakobinami, ale winni nadużyć, i dlatego obawiający się Robespierre'a, głównymi organizatorami przewrotu

• 27 lipca - Konwent Narodowy przegłosowuje wyjęcie spod prawa Robespierre'a i Saint-Justa; stracenie obu przywódców

• termidorianie jako siła centrowa rewolucji; po przejęciu władzy otwierają kościoły, pacyfikują Wandeę i Bretanię; biały terror przeciwko jakobinom i sankiulotom

• wrzesień 1795 roku - uchwalenie konstytucji: cenzus majątkowy, dwustopniowe wybory do dwuizbowego parlamentu (Rada Pięciuset i Rada Starszych); elektorów (których było około 30 tys.) wybierali wszyscy płacący podatek bezpośredni; co roku wymieniano jedną trzecią składu parlamentu

Rządy dyrektoriatu

• 3 października 1795 roku - po wyborach powołanie pięcioosobowego Dyrektoriatu jako władzy wykonawczej; dyrektorów powoływała Rada Starszych z listy przedstawionej przez Radę Pięciuset; co roku wymieniano jednego z członków Dyrektoriatu

• sukcesy na froncie: kampania włoska generała Napoleona Bonaparte, zwycięstwa armii francuskiej w Czechach i Bawarii

• w roku 1797 zawarcie pokoju z Austrią w Campo Formio: dominacja Francji we Włoszech i Niderlandach (do Francji przyłączona Belgia oraz Republika Batawska); zgoda Austrii na przyszłe przyłączenie Nadrenii do Francji; Austria traci Lombardię

5