V. Gotyk - Sztuka powszechna
Francja, ok. 1140 - miejsce narodzin sztuki gotyckiej.
Opat Suger z St. Denis (1081-1151) - jedna z najbardziej wpływowych postaci we Francji w 12 w. Przyjaciel Ludwika VI, doradca Ludwika VII (był jego regentem w czasie wyprawy krzyżowej króla). W 1122 został opatem St. Denis. Opactwo to od czasu panowania Merowingów było miejscem pochówku królów. Inicjator odbudowy świątyni.
Połączenie 2 elementów formalnych:
burgundzkiego - ostrołuki
normandzkiego - sklepienia żebrowe
Francuski sposób budowaniu został przyjęty w Anglii od 1170 roku, w Europie od lat 20 13 stulecia.
Św. Bernard z Clairvaux (1090-1153) - wielki opat cystersów, najpotężniejszy mnich 12 stulecia. Opowiadał się za rygorystycznym, zdyscyplinowanym życiem klasztornym, bez wygód, rozrywek. Mimo pewnej różnicy w podglądach między opatem Sugerem, Bernard nie atakował go tak jak innych duchowych przeciwników. Sam był zagorzałym obrońcą wiary chrześcijańskiej, zamkniętym na wszelkie nowinki, nie uznawał środowiska paryskich uczonych, nawoływał do opuszczania uniwersytetów.
Pierre Abelard (1079-1142) - filozof średniowieczny. Uchodzi za jednego z twórców scholastyki (dominujący sposób myślenia średniowiecznej filozofii i teologii, w którym dochodzi się do naukowego wniosku na drodze szczegółowego badania argumentów i dowodów, dążenie do rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych). Jego najostrzejszym oponentem był św. Bernard.
Rola miast - miasta w 12 wieku rozwijały się stopniowo w coraz bardziej znaczące ośrodki kulturalne, które stały się podstawą sztuki gotyckiej.
Kapnik - płaski daszek z kamienia lub dachówki umieszczany na szczycie lub na uskoku przypory w celu odprowadzenia wody deszczowej
Gotyk - pojęcie wprowadzone przez Vasariego - maniera Gotów, styl mający powstać w Niemczech
Podstawa architektury gotyckiej: ostrołukowe sklepienie żebrowe. Sklepienie wspiera się na żebrach przekątnych a jego ciężar przenoszą na zewnątrz łuki przyporowe i skarpy. Mechanika budowli klasycznej i romańskiej jest statyczna (sile przeciwstawiano ciężar), budowli gotyckiej jest dynamiczna (parciu przeciwstawia się inne parcie).
Rozdrobnienie profilu - pełne wklęsłych i wypukłych krzywizn
Flora i fauna - korzystanie ze wszystkich możliwych wzorów w dekoracjach kościołów
Chór - układ promiesty
1. FRANCJA
Architektura
I. GOTYK WCZESNY - 1140 - 1200
Początki i rozwój architektury gotyckiej we Francji
Formy przedgotyckie i początki architektury gotyckiej
14 lipca 1140 - położenie kamienia węgielnego pod budowę nowego chóru kościoła klasztornego opactwa St. Denis. Budowa nowego chóru była swego rodzaju katalizatorem procesu, który zaczął się już wcześniej.
Sklepienie żebrowe - pojawia się po 1100 r. w różnych miejscach jednocześnie (Włochy, Spira, Anglia). We Francji pod wpływem wzorców katedry w Durham sklepienie to pojawia się w Normandii. Architektura Il-de-France zrobiła jednak o jeden krok do przodu ponieważ we wcześniejszych przypadkach sklepienie żebrowe pojawia się jedynie na przestrzeniach prostokątnych. Przykład wczesnych eksperymentów: kościół Saint-Germer-de-Fly (lata 30-60 12 w., Saint-Martin des Chaps, przed połową 12 w.)
St. Denis i opat Suger
Św. Dionizy - Wg tradycji pierwszy biskup Paryża. kościół St. Denis był miejscem spoczynku narodowego francuskiego świętego - Dionizego. Podczas konsekracja chóru król Ludwik VII osobiście przeniósł szczątki z krypty do nowego chóru.
Strategie ideologiczne odzwierciedlane przez architekturę chóru, których celem było odnowienie królestwa Francji w 12 w.:
przywołanie bardzo starej tradycji mającej dowieść prawomocności dziedzictwa
idea działalności nowatorskiej
Kościół w St. Denis
- zanim powstał nowy chór, opat Suger zaczął odnawiać część zachodnią.
- wieża północna została zburzona w 19 wieku
- fasada - rytmicznie rozczłonkowana przez grube przypory
- bogato rzeźbione portale - Suger sam stworzył objaśnienia dla programu ikonograficznego
- chór: 1140-1144
- obejście podwójne, nawy rozdzielono monolitycznymi kolumnami podtrzymującymi sklepienie żebrowe.
- sklepienie nawy zewnętrznej łączy się ze sklepieniem kaplic
- okna sięgają prawie do posadzki
- ostrołuki (burgundzkie), sklepienie żebrowe (normandzkie)
- obejście prezbiterium z wieńcem kaplic nie jest sumą izolowanych wnętrz, lecz jednolitą przestrzenią podzieloną jedynie systemem przęseł.
Gotycka architektura St. Denis powstała nie jako proste rozwinięcie dojrzałego romanizmu ale jako próba stworzenia czegoś nowego w sporze ze starym.
Wpływ St. Denis
Katedra Notre Dame w Senlis
- 1151-1191
- chór - wzory z St. Denis
- różnica: kaplice są oddzielne, nie połączone sklepieniem z obejściem
- fasada - również bardzo podobna
Katedra w Remis
- miejsce koronacji i namaszczania królów
- zanim w 13 w. powstała zupełnie nowa budowla, również tutaj powstała nowa fasada i chór w nowym stylu - związek starego z nowym, tradycji z nowoczesnością
Kościół St. Remi
- miejsce spoczynku św. Remigiusza (namaścił świętym olejem Chlodwiga)
- lata 60 12 w. - przebudowa fasady zachodniej (wcześniejsze wieże, górna kondygnacje późniejsza)
- „nowy kościół” wznosił się posród starego
- nowe sklepienie żebrowe
Katedra gotycka
Katedra w Sens
- pierwsza gotycka budowla
- od 1140
- prezbiterium z półkolistym obejściem
- 3 kondygnacyjna nawa (wyjątek) - z triforium
- naprzemienność podpór
- brak transeptu
Katedra w Noyon
- ambit z wieńcem kaplic
- 4 kondygnacje (z triforium)
- naprzemienność podpór
- początek budowy - połowa 12 w.
- pierścienie mocujące - rozczłonkowanie służek
Katedra w Laon
- 1160-1220
- 4 kondygnacje we wnętrzu: arkady, empory, ślepe triforium, okna
- rozczłonkowanie przez moduły służek
- chór zakończony prostą ścianą (na miejscu starego, pierwotnie zakończonego obejściem z wieńcem kaplic)
- 4 rozety: fasada wschodnia, zachodnia, zakończenia transeptu
- fasada zachodnia: wtapia się w masyw budynku, fasada przestaje być autonomicznym blokiem ustawionym przed korpusem
- portal wysunięty do przodu, bardzo plastyczna fasada
- zamaskowani przypór
- wieże nie sprawiają wrażenia „nasadzonych na korpus” jak w St. Denis
- podpory: kolumny
Katedra w Paryżu
- kamień węgielny 1163
- może uchodzić za prototyp gotyckiej katedry
- po raz pierwszy wzniesiono budowlę jednorodną ale i monumentalną
- 35 m. wysokości
- 5 naw
- podwójne obejście chórowe rozdzielone kolumnami
- 6 dzielne sklepienie (nad filarami wznoszą się jednolite wiązki cienkich służek, zgrupowanych po 3, każda odpowiada innemu profilowi sklepienia)
- 3 kondygnacje: arkady, empory i okna
- fasada: wieże są szerokie (stoją nad podwójnymi nawami bocznymi)
- rząd figur z władcami ma reprezentować ciągłość i autorytet królestwa
- prezbiterium z półkolistym obejściem
II. GOTYK KLASYCZNY 1200-1370
Różnorodność typów ok. 1200
Katedra Notre Dame w Chartres
- 1194 - budowa nowej katedry po pożarze starego kościoła
- zmiana nastawienia do starych budowli, idea łączenia starego z nowym nie była już tak popularna jak za czasów budowy chóru w St. Denis.
- struktura wnętrza - podobna do katedry w Soissons.
- 3 kondygnacje: arkady, triforium, okna
- podpory międzynawowe: otoczone przez 4 służki
- w tamtych czasach była to największa ale i najbardziej monumentalna katedra we Francji
- w porównaniu do katedry z Paryża Chartres wydaje się być cięższa i potężniejsza
- filary na przemian ośmiooczne i okrągłe (podobna zmiana kształtu służek)
- fasada - grube przypory, połowa 12 w. (zachowała się z dawnego kościoła)
- rozeta ok. 1200
- katedra ta stanowi syntezę starszych gotyckich typów budowli
Konsekwencje Chartres i alternatywy
Katedra w Reims
- arcybiskup Reims wyświęcał królów Francji, musiał wiec dysponować odpowiednią katedrą.
- stara katedra spłonęła w 1210 r.
- nowa budowla była w najwyższym stopniu jednorodna
- przejecie planu z katedry w Chartres
- wzrost znaczenia maswerków (najstarsze znane rysunki maswerków pochodzą ze szkicownika Villarda Honnecourt pochodzącego z Reims).
- po raz pierwszy zignorowano zasadę, aby wysokość kapiteli dopasowywać do średnicy trzonu kolumny (zasada antyczna).
- fasada po 1254
Katedra w Amiens
- od 1220 po pożarze starej katedry do 1288
- katedra większa od Chartres i Reims
- bardzo wysoka partia arkad (tyle co triforium i pas okien) w odróżnieniu do Sisson, Chartres i Reims gdzie arkady i strefa okien mają te samą wysokość.
- bardzo smukłe podpory, wnętrze robi duże wrażenie na każdym wchodzącym od strony zachodnie
Katedra w Bourges
- zupełne przeciwieństwo Soissons i Chartres
- brak transeptu, ujednolicone wnętrze
- początek budowy koniec 12 w.
- bardzo szczupły system oporowy
- 5 naw
- kolumny międzynawowe nie kończą się na strefie kolumn a biegną aż do sklepienie - jakby katedra składała się tylko z kolumn na których zawieszone są ściany i sklepienia
- całkowicie odmienny styl, nietypowy dla rejon Il de France.
Gotyk w Szampanii i Burgundii
Budowle położone w Burgundii powstawały pod oczywistymi wpływami architektury Il de France, jednak architekci zachowywali swego rodzaju odrębność, niezależność. Proponowanie eleganckich rozwiązań (wysmuklenie elementów nośnych w Auxerre).
Kościół opacki klasztoru w Pontigny
- ostatnie dekady 12 w.
- tereny Burgundii
- zachował się jako jedyny spośród wielkich opactw takich jak Citeaux, Clairvaux czy Morimond.
- chór niezwykle wykwintny jak na kościół cysterski
- 7 kaplic promienistych
- bogate rozczłonkowanie centrum chóru, łuki oporowe na zewnątrz - nieskromna budowla jak na środowisko cysterskie
Vezelay, kościół św. Marii Magdaleny
- Wybudowanie gotyckiego chóru 2 połowa 12 w.
- 3 kondygnacje
- nawiązanie do katedry w Sens
- podziały służek poprzez pierścienie mocujące
- jedna z podpór jest „podwójną kolumną”
Katedra w Auxerre
- chór od 1215
- sklepienia kaplic chóru rozpinają się niczym baldachim (dwie kolumny w przejściu są bardzo wysmukłe)
- wysmuklenie elementów nośnych
Gotycka architektura Normandii
W Normandii dość wcześnie przejęto nowinki architektoniczne z terenów Il de France.
Kościół Saint Etienne w Caen
- koniec 12w. - nowy chór
- przekrój poprzeczny wzorowano na St. Denis - kaplice otwarte są ku sobie
- zachowanie typowego, romańskiego grubego muru ozdobionego dużą ilością służek
- podwójne kolumny w czole chóru, zaokrąglone bazy kapiteli i abakusy - stały się typową cechą gotyckiej architektury normandzkiej.
Katedra w Bayeux
- zbliżona stylistycznie do chóry z Caen
- podwójne kolumny w czole chóru
- operowanie masą dekoracyjnych detali
- kolumny obudowane mnóstwem filigranowych służek
- chór 1230-45
Katedra w Rouen
- odbudowa po pożarze w 1200
- nawa środkowa wydaje się mieć 4 kondygnacje (brak jednak sklepienia miedzy arkadami a galerią)
- typowe grube mury
Gotyckie budowle na Zachodzie
Zleceniodawcy i architekci na zachodzie długo pozostawali niezależni a nawet nieświadomi rozwoju architektury w Il de France. Nie podejmowano tu prób naśladowania głównych wyznaczników gotyku, najwyżej przejmowano pojedyncze motywy jak np. maswerki.
Poitiers, katedra św. Piotra
- 2 połowa 12 w.
- brak obejścia chórowego z wieńcem kaplic, tylko 3 absydy wykrojone w prostej ścianie
- nie eksponowano chóru, brak typowego dążenia do rozczłonkowania poszczególnych partii budowli
III. GOTYK PROMIENISTY - RAYONNANT 1220/30 - 1370
Nowa praktyka budowlana i innowacje stylistyczne
Ożywiona działalność budowlana doprowadziła do postępu technicznego. Rozwój rysunku architektonicznego. Ok. 1200 - pierwsze zmniejszone plany rysowane przy pomocy ołówka i rysika, nanoszone na tynk lub na ścianę. 1220-1230 - pierwsze rysunki na pergaminie. Powstał wówczas Szkicownik budowlany Villarda de Honnecourta. Rysunki na pergaminie można było łatwiej przewozić.
Nazwa stylu rayonnant, powstałego Francji ok. 1220 r. odnosi się do promieni drobno rozczłonkowanego okna rozetowego. Rozety stały się wówczas bardziej filigranowe, skomplikowane wzory i bogatsze detale.
Dwór i jego otoczenie
Opactwo w St. Denis
- pierwsza budowla charakteryzująca się nowym stylem
- 1231 - częściowa odnowa kościoła (górne partie budowli groziły zawaleniem)
- zburzono korpus zachowując chór z czasów Sugera
- po raz pierwszy zrezygnowano z okrągłych podpór na rzecz kształtu krzyża, tzron niemal zupełnie znika za służkami.
- teraz wiązki służek mogły przebiegać aż do sklepienia (wcześniej sama podpora była swego rodzaju cezurą)
- w chórze zastosowano stare kolumny z szacunku dla tradycji
- większe okna
Sainte-Chapelle, Paryż
- dawna królewska kaplica pałacowa
- 1248 - konsekracja
- relikwie korony cierniowej
- kościół dolny - skomplikowana konstrukcja
- kościół górny - nie mógł być oparty wyłącznie na modzie paryskiej, miał wyglądać na pełen prostoty i elegancji
- wnętrze pomalowane w barwy herbu rodziny królewskiej, płaszczyzny sklepienia udają gwieździste niebo
- to głównie Sainte-Chapelle była naśladowana poza Francją
Kościół w Saint-Germer-de-Fly, kaplica mariacka
- 1260/65
- zmniejszona wersja Sainte-Chapelle, mniej strzelista, wytworniej ozdobiona
- z zewnątrz - filigranowe wimpergi, plastyczne gzymsy
- większe pole do dekoracji: w zwieńczeniu okna pięcioliść zamiast czteroliścia.
Fasady transepty katedry Notre Dame w Paryżu
- wybudowane ok. 1250
- fasada północna jest starsza (Jean de Chelles), płd fasada (Pierre de Montreuil)
- fasada młodsza naśladowała starszą ale było sporo istotnych różnic (maswerk rozety jest bardziej rozczłonkowany delikatniejszy). Liczne restauracje zafałszowały nieco jej pierwotny wygląd.
Indywidualność architektury i architektów
2 połowa 13 w. - młodsi budowniczowie zaczęli upamiętniać swoich zmarłych poprzedników. Architekci zdobyli nową pozycję społeczną. Fenomen indywidualizacji twórczości architektów ograniczał się pierwotnie do centrum (Paryż, Amiens, Reims).
IV. GOTYK PŁOMIENISTY - FLAMBAYANT 1370 - OK. 1500
Budowle sakralne na północ od Loary: tradycja i nowatorstwo
Istnieje pogląd że po śmierci św. Ludwika (1270) architekci nie wynaleźli niczego znaczącego ani nowego a architektura nie dorównywała wielkim katedrom wczesnego i dojrzałego gotyku.
Rozwijano przede wszystkim formy maswerków i filarów.
Normandia - konsekwentne rozwijanie klasycznej gotyckiej architektury. Do ok. 1300 kraina broniła się przed dojrzałym gotykiem w typie francuskim dzięki swemu stylowi regionalnemu, ściśle związanemu z Early English. Ok. 1300 coraz większą popularnością cieszył się rayonnant.
Fasady kościołów projektowane ok. 1300 r. ukazują szerokie spektrum odmian francuskiej architektury rayonnant.
Katedra w Rouen
- początek 13 w.
- uznano, że fasady transeptów są przestarzałe i postanowiono je odnowić na przełomie 13 i 14 w.
- wzorowanie się na fasadach transeptów Notre Dame w Paryżu
- portal dwuwarstwowy: przednia warstwa (wimpergi, obramowanie portalu przez dwie wieżyczki przypór, obramowanie rozety, szczyt obramowania) / tylnia warstwa (brama, tympanon, maswerki triforium i okna)
- rozeta jest osadzona w ocienionej niszy
- obramowanie rozety archiwoltą z figurami - jak w Reims
Sztuka budowlana w południowej Francji: dopasowywanie wzorców z północnej Francji do lokalnych tradycji
Katedra w Albi
- południe Francji już w czasach romańskich dla wielkich budowli wybierało prostą formę kościoła salowego
- 1287-1400
- przypory tworzą ciąg kaplic bocznych
- czoło chóru tworzy wieniec kaplic - wysokość nieomal równa wysokości nawy głównej
- zewnętrze budowli - cylindryczne, wypukłe przypory na fasadzie - wygląd zamku obronnego
Tuluza, kościół Dominikanów
- koniec 13 w. - 1385
- zakon założono w 1215 w Tuluzie (Dominikanów francuskich nazywano również Jakobinami od swojego pierwszego miejsca zebrań we Francji w kościele św. Jakuba).
- rzędy okrągłych filarów w środku rozległego wnętrza
- centralne podparcie sklepienia absydy „palma”
Nowy prąd: sztuka budowlana późnego gotyku od końca wojny stuletniej
1 tercja 15 w. - sztuka francuska uległa załamaniu (punkt szczytowy wojny stuletniej, Anglicy zajmowali połowę kraju).
Lata 30 15 w. - nowe przedsięwzięcia budowlane (po oswobodzeniu kraju)
Francuski późny gotyk stoi pod znakiem budowy wielkich miejskich kościołów, które były koniecznością przy znowu rosnącej liczbie ludności.
Filary, arkady i przyścienne podpory sklepienia stopiły się w jednorodną masę
2 pierwsze dzieła w tym stylu na terenie Francji (te formy maswerków znane były już w Anglii pod koniec 13w.)
Kaplica zamkowa, Vincennes
- 1380-1420 (Ste-Chapelle)
- fundacja Karola V
- okna wykazują znamiona stylu flamboyant
Ściana kominkowa w pałacu książęcym w Poitiers
- lata 80 14 w.
Katedra w Nantes
- 15 - 19 w.
- niezliczone nitkowate wałki i krawędzie, które na zmianę z cienkimi żłobkami wyznaczają powierzchnię nośnych elementów architektury, biegną bez żadnej przerwy horyzontalnej od podłogi do sklepienia
- filary, arkady i przyścienne podpory sklepienia stopiły się w jednorodną masę
Kościół parafialny St. Etienne du Mont, Paryż
- jedno z najważniejszych dzieł przejściowych między późnym gotykiem a renesansem.
- 15 - 17 w.
- korpus i chór - późny gotyk!
- spiczaste arkady przechodzą płynnie w okrągłe filary, „płomienisty” maswerk okien
- podwójne kręcone schody prowadzą do mostku nad ścianą chórową
W epoce późnego gotyku wiele kościołów, których budowę rozpoczęto wcześniej, doczekało się ukończenia. Z reguły ostatnim etapem budowy była fasada.
Fasada katedry w Tours
- jedna z najwcześniejszych fasad późnego gotyku we Francji
- 1440-1537
- wzory: Amiens, Reims
- kopulaste zwieńczenia wież były już zapowiedzią renesansu
Katedra w Toul
- fasada jest jednym z największych osiągnięć późnego gotyku
- 1460-1500
- parafraza wzorców z dojrzałego gotyku
- masywność przypór zostaje jeszcze bardziej ograniczona poprzez ukośny układ flanków i zaostrzenie fasady ku górze
Południowa fasada transeptu w Sens
- 1490-1512
- dominuje rozeta
St-Ouen w Rouen (Normandia)
- ukończenie wieży nad skrzyżowaniem naw (15/16w.)
- druga kondygnacja wieży na planie kwadratu jest wcześniejsza, nad nią wznosi się ośmioboczna kondygnacja otoczona 4 narożnymi wieżyczkami i połączona z nimi wytwornie odgiętymi łękami oprowymi
- upodabnianie dzieł do mikroarchitektury złotniczej
Architektura późno gotycka była nową interpretacja starego wzorca
2. KRAJE NIEMIECKIE
Gotyku niemieckiego nie można wyprowadzić z katedr (kościołów biskupich). Niemiecki gotyk nie przejął w pierwszej linii nowego systemu budowy katedr ale słownik do tworzenia całej kultury wizualnej, którą znacznie wzbogacił i pogłębił.
Architektura sakralna niemieckiego gotyku może na pierwszy rzut oka uchodzić za uproszczenie francuskiej architektury (jest prostsza, przejrzysta). Wiele kościołów nie ma transeptu, obejścia czy wieńca kaplic. Bardzo popularne były kościoły halowe. Rzadko występuje triforium miedzy arkadami a poziomem okien. Rezygnowano również często z monumentalnych portalów (najbogatsze niemieckie portale znajdują się w Strassburgu leżącym blisko Francji).
Historia Rzeszy Niemieckiej to historia „państwa bez stolicy”, żyła ona wielością a nie koncentracją. Określenie „kraje niemieckie” jest bardziej adekwatne niż określenie „Niemcy”.
Początek gotyku w Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego
Druga połowa 13 w. - gotyk stał się standardem na terenach niemieckich, początek tworzenia się samodzielnej architektury gotyckiej w Niemczech.
Do rozprzestrzenienie się gotyckiej architektury w Niemczech bardzo przyczynili się cystersi. Niemiecki klasztory łączyły tradycje regionalne z nowoczesnymi elementami francuskiego gotyku.
Katedra w Magdeburgu
- od 1209 po pożarze starej katedry
- 1 faza budowy: chór z obejściem i wieńcem kaplic (struktura i formy nie są jeszcze prawdziwie gotyckie)
- 2 faza: galeria na chórze zwana gankiem biskupa
- przeciwstawienie starych i nowych elementów (w chórze ustawiono kolumny ze starej katedry które były spoliami przywiezionymi z Włoch
Kościół Sankt Gereon, Kolonia
- 1219-1227
- budowla z 4 w.
- plan centralny
- wciąż uzupełniana i odbudowywana
- chcąc zachować „zabytkową” część budowli, architekt zachował historyczny krąg nisz w przyziemiu
- kościół stawał się w kierunkach od zewnątrz do środka i od dołu do góry coraz bardziej nowoczesny.
- gotyckie są tylko górne partie budowli - wysokie okna i żebrowa kopuła, przypory (nie pełnią jednak funkcji konstrukcyjnej).
- romańska galeryjka poddachowa
Systematyczna recepcja gotyku i synteza
Od lat 30 13 w. konsekwentnie stosowano styl gotycki. Większość tych budowli powstała w arcybiskupstwie Trewiru (mówiono tam głownie po francusku, graniczyło z Szampanią, szczególne otwarcie na francuską kulturę budowlaną).
Kościół Mariacki w Trewirze
- od lat 30 13w.
- plan centralny (krzyż)
- chór nieco wysunięty
- pary płytkich diagonalnych kaplic spajają ramiona krzyża
- nad skrzyżowaniem - wieża
- gzymsy na filarach, parapety pod oknami i rysunek maswerków wywodzi się z katedry w Reims.
Kościół św. Elżbiety w Marburgu
- budowany nad grobem św. Elżbiety z Turyngii (od 1235)
- właścicielem kościoła był Zakon Krzyżacki
- dwu wieżowa fasada, korpus halowy, treflowe założenie wschodnie (charakterystyczna forma nadreńskiego stylu romańskiego).
- potrójny chór składa się z właściwie z trzech takich samych, połączonych ze sobą chórów.
- kościół musiał mieć przez to korpus halowy (ściany zewnętrzne mogły dorównać wysokości ścian chóru)
- dostosowanie tradycyjnych typów budowli przy pomocy nowoczesnej sztuki do nowych wymogów.
Katedra w Strassburgu
- chór i transept w styl późnoromański
- 1240-1275 - nowy gotycki korpus
- fasada po 1275
- Górna Nadrenia
- fasada wykonana przez Erwina von Steinbacha, od 1277
Katedra w Kolonii
- Dolna Nadrenia
- od 1248
- arcybiskup Kolonii chciał wybudować klasyczną katedrę we francuskim stylu
- podobnie jak w Sainte-Chapelle, zrezygnowano ze zbyt indywidualnego i modernistycznego stylu
- przejecie wzorców z Sainte-Chapelle i katedry w Amiens.
- konsekracja chóru 1322
- 5 naw
- monumentalna fasada zachodnia, z dwiema wieżami
- pierwsi architekci katedry: mistrzowie Gerhard, Arnold i Johaness
- próba wzniesienia gotyckiej katedry idealne, bez cienia indywidualności i modernizmu
1. Lubeka jako wzorzec dla wybrzeży Morza Bałtyckiego
Lubeka odegrała znaczącą rolę w organizacji gospodarczej regionu MB.
Kościół Mariacki w Lubece
- wybudowany z inicjatywy wielkich kupców
- 1277-1351
- kupcy popadli w konflikt z kapitułą katedry, która w porównaniu do kościoła NMP wydawał się być przyćmiona
- kościół ceglany
- wieże fasady podzielono gzymsami, pod każdym fryz z koniczynek
- zakończone spiczastymi hełmami
- brak transeptu, obejście z wieńcem 3 kaplic
- nawy boczne są szersze od obejścia
- heksagonalne sklepienie
- bazylika trójnawowa z kaplicami międzyskarpowymi i symetrycznymi kaplicami tworzącymi pseudotransept
- górne okna przedłużone są w dół blendami zajmującymi miejsce triforiów
2. Zwiastuny późnego gotyku
Katedra w Verden an der Aller
1274-1323
Po raz pierwszy halowe obejście chóru
Bardzo szerokie filary (jak w kościele św. Elżbiety w Marburgu)
Kościół cysterski w Heiligenkreuz
- dzisiejsza Austria
- założenie chóru nie ma konkretnych poprzedników ani naśladownictw: kwadrat, pomieszczenie oparte na czterech podporach
- nowatorskie wzory maswerków
- 1288
- ogromne przeszklone płaszczyzny - wzory z Sainte Chapelle.
Architektura drobnych podziałów w 14 i na początku 15 w.
Freiburg, katedra
- dwie fazy budowy wieży: 1250-80 część dolna / 1280-1320 część górna z oktogonem i hełmem
- oktogon wieży: zupełnie pusty, zwieńczenie całkowicie ażurowe
- hełm składa się z ośmiu żeber
- do oktogonu prowadzą schody
- maswerkowy hełm ukończono duzo wcześniej niż ten w Kolonii, to jednak był wzorowany na projekcie wieży z katedry kolońskiej
Katedra w Kolonii
- projekt na pergaminie: ok. 1300
- Od 1248 mistrz Gerardus, potem mistrz Arnold, potem - mistrz Johannes (1308-1330)
- dopiero w 1322 konsekrowano chór, budowa ciągnęła się do 16 w., 19 w. odkrycie pergaminów z planami
- fasada podzielona jest na 4 kondygnacje, każda ma 5 osi odpowiadających 5 nawom
- 3 portale
- plan ukazuje związki z katedrą w Amiens
- zerwanie z „klasycznym stylem gotyku francuskiego”, zrezygnowano z rozety i galerii królów
- wieże ozdobione maswerkami i podziałami laksowymi
- budowa wież dokończona dopiero w 2 poł. 19 w.
Katedra w Bazylei
- uk. 1430
- znaczenie w kontekście popularności niemieckich hełmów wież
- pod jej wpływem powstały również hełmy katedry w Burgos (Hiszpania).
- autor zwieńczenia wież: Ulrich von Ensingen
Katedra Sankt Bartholomä, Frankfurt nad Menem
wieża: 1415-1514
swobodna wariacja na temat wieży we Freiburgu
również tu na kwadratowej podbudówce stoi oktogon , którego narożne ostrogi łączą ze środkiem oktogonu małe łęki oporowe.
Oryginalnie ukształtowana kopuła przypomina koronę cesarza (w tym kościele 7 ksiażąt elektorów wybierało cesarza)
Stephansdom, Wiedeń
- 1433
- wieża jest mistrzowskim dziełem niemieckiego gotyku
- zawiły kształt, „impresjonistyczna”
- spadzisty dach pokryty glazurowanymi dachówkami układający się w geometryczny wzór
Schwäbisch-Gmünd, kościół Heilig-Kreuz
- od 1351 nowy chór
- mozliwe że był to projekt Heinricha Parlera (ojciec Petera)
- powstał tu zupełnie nowy typ zwartego chóru
- z wieńca płytkich, złączonych Kaplic wychodzą 2 kondygnacje, przypory w dolnej k. są wpuszczone w ścianę i dzielą kaplice
- pojawiają się półkoliste arkady
- największa innowacja: boki wieloboku chóru liturgicznego i zewnętrznego nie pokrywają się z
- cylindryczne filary
Norymbergia i Praga za czasów Karola IV
Cesarz Karol IV z dynastii luksemburskiej, wielki budowniczy Pragi, podniósł również rangę Norymbergii.
PRAGA
1255 - prawa miejskie
1257 - niemieccy koloniści założyli u stóp Hradczan małe miasto (dzisiejsza Mała Strana)
1344 - własne arcybiskupstwo (wcześniej podlegała arcybiskupstwu w Moguncji) podłożenie kamienia węgielnego pod katedrę św. Wita
Za czasów Karola IV (1346-1378) była rodzajem stałej stolicy Cesarstwa Niemieckiego.
Katedra św. Wita
- 1344-1352
- profrancuska orientacja domu luksemburskiego - dlatego pierwszym architektem był Mateusz z Arras (rzut poziomy chóru, wybudował cześć obejścia i wieniec kaplic)
- 1352 - śmierć architekta, do Pragi wezwano Piotra Parlera z Schwäbisch-Gmünd
- rezygnacja z podziału sklepienie na przęsła (redukcja łuków gurtowych u nasady, podwojenie ilości ukośnych żeber). Żebra tworzą sieć rombów, romboidów i trójkątów. - dynamizacja przestrzeni
- sklepienie: kolebka zostaje przebita wysklepkami poprzecznymi, łuk półkolisty
- 1367-1368: przedsionek południowego portalu: arkada tworzy bogato profilowany łuk z baldachimami nad rzeźbami, luźne żebra zbiegają się z wysuniętym do przodu trumeau. W związku z tym skrzydła portalu są położone ukośnie do powierzchni ściany
- 1374-1385 - triforium i poziom okien: triforium opatrzono balustradą z maswerku (rysunek w typie marburskiej katedry).
- okna w oknie (R. 211)
- Piotr Parler przejął rozwiązania z Kolonii, Freiburga, Marburga i Schwäbisch-Gmünd.
- w triforium ustawiono galerię popiersi różnych osobistości, częściowo wyidealizowanych , częściowo o rysach idealistycznych (również Maciej z Arras??? I Piotr Parler).
Wszechobecni Parlerowie
Katedra w Ulm
- Heinrich i Michael Pralerowie
- kościół halowy, potem w 1392 Ulrich von Ensingen zmienił korpus na bazylikowy
- chór znacznie niższy niż nawa główna
- nowa tendencja w Niemczech - wnętrza są coraz bardziej oświetlone, nowe bezbarwne przeszklenia okien
CZECHY
Kościół św. Bartłomieja w Kolinie nad Łabą
- 1360-1378 - Piotra Parter wybudował nowy chór
- główna cecha: oś podłużna przecina kąt wieloboku. Motyw ten rozwijano dalej, chodziło o usunięcie otworów okiennych z osi środkowej. To nowatorskie rozwiązanie będzie potem wykorzystywane w przypadku kościołów halowych
Kościoły halowe w Bawarii Wittelsbachów
Wittelsbachowie - książęta z Dolnej Bawarii. W 15 w, powstawały na tych terenach wielkie kościoły halowe.
Landshut, Sankt Martin
- kwintesencja książęcej potrzeby reprezentacji
- najwyższa na świecie wieża zbudowana z cegły (ponad 130 m. )
- sklepienie - jak w katedrze praskiej
Frauenkirche, Monachium
- największy z kościołów halowych tamtych czasów na tych terenach
- skromna z zewnątrz
-przestrzeń wewnętrzna jest zalana światłem
- prostota, klarowność
Późny gotyk na Północy
Stralsund, kościół Mariacki
- 1384-1440
- nowość artystyczna polega na odwróceniu wczesnogotyckiej zasady „we wnętrzu nie zostawiać żadnych śladów konstrukcji, wszystko przenieść na zewnątrz”
- zewnętrzny wyglad chóru uchodzi za arcydzieło: na każdej ścianie wieloboku pojawia się jedno okno środkowe i połowki dwóch okien
Saksońskie hale, wielowymiarowe sklepienia
Sala Władysława, Hradczany
- 1493-1515
- sklepienie inspirowane tym z kościoła św. Anny w Annabergu.
- mistrz Benedykt Ried
- żebra biegną w wielu kierunkach
** Architektura niemiecka ok. roku 1500 zdobyła się na niesłychaną nowoczesność. Tendencje te zostały przerwane przez reformację (kiedy to działalność budowlana znacznie zmalała) ale i przez nowe prady renesansowe.
3. ANGLIA
Architektura
Historia Anglii w środkowym i późnym średniowieczu
Anglia jest jednym z pierwszych regionów, które w drugiej połowie 12 w. przejęły architekturę gotycką.
1154 - do władzy dochodzi Henryk II z francuskiej dynastii Plantagenetów. Rozszerzył on obszar panowania Anglii na kontynencie o ziemie w południowo-zachodniej Francji (ożenił się z Eleonorą z Akwitanii, byłą żona króla Francji).
1199-1216 - Jan bez ziemi na skutek sporów z Francją i papieżem utracił Normandię i większość terenów zachodniej Francji.
Powiązania z Francją słabły coraz bardziej, również za panowania Henryka III. W związku z tym w 13 w. zaczęła tworzyć się osobna świadomość narodowa.
1339-1453 - wojna stuletnia z Francją. Anglia utraciła wszystkie posiadłości na kontynencie. Potęgę Anglii umocnił dopiero Henryk VII i jego syn Henryk VIII z domu Tudorów.
Początki gotyku w Anglii
Rywalizację między Anglią a Francją można odczytać również w architekturze. Obrano drogę niezależności, starano się możliwie zachować angloromańskie tradycje budowania, które rozwinęły się z anglosaskiej architektury 10 i 11 w. oraz z architektury normańskiej. Ani razu nie przejęty systemu francuskiego gotyku w całości.
Katedra w Salisbury
- od 1220-1266 (wtedy co katedra w Amiens)
- rzut poziomy zawiera tylko kąty proste
- dwa transepty
- wieża na skrzyżowaniu naw (zachodni transept)
- niskie obejście chórowe, wysunięty do przodu tylni chór
- system oporowy ukryty jest pod dachami naw bocznych (typowy zabieg dla architektury angielskiej)
- bogato profilowane arkady
- filary nie są złączone ze służkami sklepienia, które zaczynają się dopiero na średniej kondygnacji
2 typy chóru:
- POŁUDNIE I ZACHÓD: niskie obejście chórowe, wysunięty do przodu tylni chór, tzw. Kaplice mariackie. W Anglii szczególnie popularny był kult Marii Panny (typ z Salisbury)
- PÓŁNOC I WSCHÓD: cała przestrzeń chóry kończy się jedną wspólną prostą ścianą wschodnią do której dochodzi nawa środkowa o niezmienionej wysokości. We wnętrzu tego dużego, jednorodnego pomieszczenia o kątach prostych poszczególne funkcje odgraniczone są przegrodami.
W związku z brakiem systemu oporowego na zewnątrz, angielskie budowle są dość niskie. (Salisbury 25m., Amiens 43m.). Anglicy zachowali również normański sposób budowania grubego muru. Budowle były przeciwieństwem francuskiego gotyku z jego zawrotnymi wysokościami i cienkimi ścianami. To co angielski gotyk stracił na wysokości, nadrobił długością i kunsztem dekoracji.
Obfitość profilowań jest efektem tradycji grubych murów, które w ten sposób zostają zamienione na cieńsze warstwy obramowane cienkimi liniami.
Większość wielkich kościołów Anglii nie powstała za jednym zamachem. Wiele z nich zawiera fragmenty z różnych epok.
EPOKI ANGIELSKIEO GOTYKU:
Early Englisch - ok. 1170-1240. Chór katedry w Canterbury wzniesiony przez francuskiego architekta z Sens, przetwarzający elementy z Saint-Denis i innych budowli wczesnego gotyku.
Decorated - ok. 1240-1330. Rozpoczyna się z budową Westminster Abeby, nawiązuje głównie do architektury katedry w Reims.
Perpendicular - ok. 1330-1530. Epoka najbardziej niezależna od Francji, oparta na formach rayonnant.
Sklepienie żebrowe pojawiło się w Anglii po raz pierwszy w katedrze w Durham w 1100 r. Od połowy 12 stulecia w angielskim styl późnoromańskim pojawiają się takie elementy jak ostrołuki czy drobno rozczłonkowane służki.
Cystersi - odegrali ważną rolę przy czerpaniu wzorców z Francji.
Katedra w Canterbury
- podstawowa budowla angielskiego gotyku
- 1170 arcybiskup Thomas Becket został zamordowany w swej katedrze przez ludzi Henryka II. Natychmiast zaczęto pielgrzymować do jego grobu. W 1173 został świętym, zaraz potem rozpoczęto budowę nowej katedry.
- architekt: Wilhelm z Sens (Francuz).
- wbudował nową architekturę w stare mury (pierwsza katedra spłonęła)
- przedłużenie chóru w kierunku wschodnim
- cienkie służki wykonane z ciemnego marmuru
- sześciopolowe sklepienie żebrowe, płaskie łuki oporowe
- 1178 - Wilhelm spadł z rusztowania, musiał wrócić do Francji
- budowlę ukończył inny Wilhelm (Anglik).
- wybudował kaplicę św. Trójcy (półokrągła absyda z dodatkowym obejściem, zakończona kaplicą mariacką) gdzie znajdowały się relikwie św. Tomasza Becketa
Early Englisch: angielski wczesny gotyk w 3 wariantach Lincoln i północna Anglia
Katedra w Lincoln
- od 1192 po trzęsieniu ziemi
- jak Canterbury ma 2 transepty, 3 kondygnacje, 6 polowe sklepienie żebrowe i obejście chórowe z oddzieloną kaplicą - wszystko ulepszone, eksperymenty z nowym stylem
- chór - ok. 1210 Mistrz Gotfryd: 2 ważne nowości: dwuwarstwowa ślepa arkatura, zachodzące na siebie rzędy arkatury / tzw. Szalone sklepienie - podzielone niesymetrycznie (R. 126)
- nawa: żebro szczytowe kieruje widok widza ku wschodowi
- nawa główna: pierwsze sklepienie gwiaździste
Katedra w Wells
- zachodnia Anglia
- od 1180
- architektura składa się z drobno rozczłonkowanych, linearnych elementów między pustymi powierzchniami ścian.
- nożycowate łęki oporowe ok. 1338 w skrzyżowaniu naw wspierają wieże nad nim
Early Englisch: fasada parawanowa
Rzadko można trafić na fasadę z dwiema wieżami. Fasady parawanowe są tylko luźno związane z otwierającym się za nimi korpusem, rozpościerają się daleko poza budynek. Mała rola portali.
Katedra w Wells
- najpiękniejsza fasada parawanowa
- 1230-40, wieże 14/15 w.
- silnie rozczłonkowane przypory
Opactwo Westminster - nowe prądy z Francji na życzenie króla
Opactwo Westminster, Londyn
- od 1245
- na zlecenie króla Henryka III
- miejsce spoczynku Edwarda Wyznawcy
- opactwo miało przewyższa największe francuskie katedry, tym samym stało się najbardziej „francuską” budowlą angielskiego gotyku.
- francuski chór wieloboczny z obejściem i wieńcem kaplic
- wzór: katedra w Reims
- maswerki w emporze - typowo francuskie
- mimo to wybrane elementy francuskiego pochodzenia wtapiano w całość angielską
- typowa angloromańska dwuwarstwowość, empora w angielskim typie zamiast francuskiego triforium
Decorated Style: ornament, maswerk i sklepienie
W opactwa w Westminster do architektury angielskiej zawitał maswerk. Nowością nowego tylu było dekorowanie wszelkich możliwych powierzchni.
Dwie odmiany Decorated Style, które rozróżnia się na podstawie maswerków:
- geometryczny: jako rozwinięcie pojawiającego się w Westminster w ramach geometrycznie skonstruowanych maswerków rayonnant.
- krzywolinijny: w ośli grzbiet, formy płynne, pełne dynamiki
Kapitularz z Westminster posłużył za wzór kapitularzowi w Salisbury
(1260-1270). Obie budowle na planie centralnym - niczym wielkie szklane domy, powierzchnie ścian były wypełnione przez wielkie okna.
Katedra w Yorku
- od końca 13 w.
- szczególnie francuska
- triforium
- maswerki geometryczne w nawie, okno zachodni styl krzywolinijny
Katedra w Lincoln, Angel Choir
- 1256-1280
- rozbudowanie chóru w kierunku wschodnim
- geometryczne maswerki
Katedra w Wells
- koniec 13 w. - powstał ośmioboczny kapitularz
- ideą przewodnią jest tu nie „szklany dom” ale sklepienie
- krepa kolumna środkowa dźwiga sklepienie stożkowe do którego wznoszą się gęste żebra
Katedra w Ely
- 1 poł. 14 w. - sklepienie i latarnia z drewna wykonał cieśla Wilhelm Hurley
Perpendicular Style: reakcja na nadmiar
Styl linii poziomych i pionowych. Dużo bardzie regularny, równomierny, czytelny. Panel stał się standardową formą sztuki budowlanej.
Katedra w Gloucester
- 14 w.
- ściany nawy głównej okryte kratownicą ze skrzyżowanych i pionowych poziomych lasek. Podstawowym elementem podziału jest panel.
- monumentalne okno wschodnie: 185 mkw. Największe okno swoich czasów.
- sklepienie kolebkowe okryto siecią żeber pomocniczych
- 3 równolegle poprowadzone żebra szczytowe
Katedra w Canterbury
- 14/15 w. - nowy korpus (Henryk Yevele)
- wertykalność - zasadnicza cecha korpusu
- wysmukłe, wysokie filary
- gęsto żebrowane sklepienie
- pojawia się łuk Tudorów (typowy dla Perpendicular Style), zamiast łuków stępkowych stylu Decorated
Katedra w Winchester
- koniec 14w.
Po powstaniu korpusów katedr w Canterbury i Winchester, katedry utraciły przewodnia rolę w budownictwie angielskim. 15 i 16 w. to głównie mniejsze kościoły, kaplice.
Cambridge, King's College Chanel
- 1466-1515
- Henryk IV
- kaplica miała być miejscem pochówku króla, osiągnęła wymiar katedry
- jest częścią kolegium ufundowanego przez Henryka IV w Cambridge.
- kwintesencja Perpendicular Style - ściany praktycznie ze szkła,
- sklepienie początek 16 w. - wachlarzowe (technika znana tylko w Anglii). Wcześniej pojawiła się w Gloucester ale tylko na małych przestrzeniach.
- wywodzi się ze sklepienia z żebrami rozłożonymi jak liście palmy
Kościół w Westminster, kaplica Henryka VII
- początek 16 w.
- sklepienie wachlarzowe
Chantry Chapel
Chantry chapel - kaplica mszy żałobnych. Po epidemii dżumy w 14 w. wzrosła potrzeba religijności. Zamożni budowali sobie w kościołach własnych kaplic poświęconych wypominkom z własnym ołtarzem i nagrobkiem.
4. ARCHITEKTURA PÓŹNEGO GOTYKU W NIDERLANDACH
Sztuka budowlana jako wyraz samodzielności miast
W średniowieczu teren dzisiejszej Belgii i Holandii stanowiły jedność kulturalną. Od 13 w. krainy te cieszyły się znakomitą sytuacją gospodarczą (wzrost roli miast)
Budowle kościelne
Sztuka kościelna od początku była nastawiona na odwzorowanie wielkich katedr gotyku francuskiego. Model ten został o tyle uproszczony, że arkady dźwigane są przez zwykłe okrągłe kolumny a nie złożone filary (Francja - katedra w Soissons).
Kościół mariacki w Antwerpii
- od 1352
- wielka barbancka budowla
- rzut poziomy czoła chóru i jego obejścia z 5 kaplicami naśladuje przykład Reims.
- tylko 2 kondygnacje
- dwuwarstwowość murów w poziomie okien (typowa dla sztuki angielskiej)
- stanowi wyjątek jeżeli chodzi o podpory (filary zamiast okrągłych kolumn).
Gotyk barbancki to jedyny przypadek w sztuce europejskiej, który łączy świadomie elementy sztuki francuskiej i angielskiej.
Budowle świeckie
Największe komunalne przedsięwzięcia to „hale” i ratusze (akcenty w postaci wież)
Cecha: harmonijne przejście od czworobocznej dolnej części budowli do ortogonalnego zwieńczenia.
Sukiennice w Brugii (13-15w.)
Ratusz w Brukselii
- ok. 1402, oktogon z 2 poł. 15w.
- na wieży maswerkowy hełm (wpływy niemieckie)
- rzędy posągów na fasadzie, maswerkowe okna, wież - wpływ kościelnej sztuki złotniczej
Ratusz w Leuven
- bez wieży (rolę komunalnej wieży pełniła wieża pobliskiej kolegiaty)
- forma relikwiarza
- arcysmukłe wieżyczki fial
- połowa 15 w.
5. WŁOCHY
Z krajów sąsiadujących z Francją Włochy najmniej interesowały się gotyckim stylem budowania. W 12 i 13 w. nie powstała tu żadna katedra realizująca w pełni model francuski. Nowy styl rozpowszechnili we Włoszech cystersi ale była to odmiana burgundzka (z licznymi elementami styl późnoromańskiego).
Kościół Sant'Andrea w Vercelli
- konsekracja 1224
- przejecie gotyckich form budowlanych
- trójnawowy korpus, transept
- filary w postaci kolumn obstawionych gęsto służkami (jak Notre Dame w Paryżu)
- ALE: na zewnątrz płask fasada parawanowa, galeryjki, wykończenie wypalaną cegłą
Słowa historyka sztuki o katedrze we Florencji Paula Frankla: Czy ten gotyk jest naprawdę gotycki?
Nowa architektura była sprowadzano do Włoch poprzez zakony żebracze (franciszkanie, dominikanie). Katedry były zmuszane do konkurowania z nimi jak i z budowlami świeckimi. Rywalizacja między zleceniodawcami świeckim i kościelnymi.
Włochy w późnym średniowieczu
Regiony włoskie nie stanowiły ani politycznej ani kulturalnej jedności.
Do 1266 - Pd Włochami rządziła dynastia Staufów, potem władzę przejęli Andegawenowie (wpływy francuskie)
Rzym w 14 w. przeżywał znaczny kryzys, przeniesienie siedziby papieskiej do Awinionu (1309-1377)
Wojny miedzy miastami (Piza, Florencja, Siena). We Florencji jest to czas, kiedy do władzy zaczynają dochodzić Medyceusze.
Kościoły zakonów żebraczych
Zakony te jako pierwsze nadał gotyckiej architekturze włoskiej odrębne cechy.
Kościół św. Franciszka w Asyżu
- rozpoczyna nową epokę w historii architektury włoskiej
- 1228-1253
- dwa kościoły, górny wprowadza koncepcję, która stałą się wzorem dla innych włoskich kościołów
- wyważenie kierunków horyzontalnych i wertykalnych
Kościół Santa Maria Novella, Florencja
- kościół dominikanów
- trzymanie się zasady schematu cysterskiego: 3 nawy, transept, chór z prostą ścianą
- zmiany w artykulacji przestrzeni
- silne uwypuklenie sklepienie, pęd ku górze
- łuki wykładane szaro-zielonym i jasnym piaskowcem (w Toskanii zawsze popularne było polichromiczne podkreślenie rozczłonkowania w architekturze.
Padwa, Santo
- szczątki św. Antoniego
- ok. 1290 - 1310
- mieszanka najróżniejszych form
- kopuły - niczym w weneckiej bazylice św. Marka choć tu są wsparte na bardzo wysokich tamburach
- fasada parawanowa, ceglany mur: proweniencja romańsko-lomardzka.
- rzut poziomy: motywy bizantyjsko-akwitańskie (kościół krzyżowo kopułowy).
- półkoliste łuki gotyckie, obejście chórowe z wieńcem kaplic
Florencja i Siena - rywalizacja komun miejskich
Toskania: na początku 13 w. powstał konflikt między zwolennikami papieża (gwelfowie) a cesarza (gibelinowie), przerodził się on w nieustające wojny domowe.
FLORENCJA - stronniczka gwelfów
SIENA - stronniczka gibelinów
Z tych przyczyn narodziła się produktywna rywalizacja, dzięki której rozwinął się ruch budowlany. Siena i Florencja rozpoczęły całkowitą przebudowę centrum miast.
Palazzo Publico, Siena
- 1282
- typ pałacu komunalnego z 13 w.
- bogato zdobione triforyjne okna
- wieża zegarowa Torre della Magna
- w pałacu znalazły miejsce wszystkie ważne instytucje związane z miastem
- blanki, blankowanie, krenelaż - przedpiersie muru obronnego w formie zębów
Palazzo Vecchio, Florencja
- 1299-1320
- przypomina twierdzę
- przewyższa Palazzo Publico wielkością i regularnością
- wieża jest znakiem potęgi miasta
- charakter obronny
- blanki, blankowanie, krenelaż - przedpiersie muru obronnego w formie zębów
Florencja i Siena -katedry
Budowa katedr również została wciągnięta w walkę miast. Katedr miały przewyższyć włoskie kościoły pod względem monumentalności i indywidualności.
Katedra w Sienie
- od 1 poł. 13 w.
- przebudowa założenia romańskiego na wzór cysterskiego opactwa w S. Galgano
- podczas prac zmieniono plany, postanowiono starszą świątynie włączyć w obręb nowej w postaci transeptu. Planowano umieścić wielką kopułę na skrzyżowaniu naw. Niestety popełniono błędy w obliczeniach, kopuła nie miała szans się utrzymać, w 14 w. przerwano prace. Obłożono jednak całą katedrę marmurem.
Katedra we Florencji
- okazała się być większym sukcesem
- od 1296
- pierwszy projekt: Arnolfio di Cambio (uczeń Nicoli Pisano)
- ośmioboczne skrzyżowanie naw, nad którym powstanie późnie kopuła Brunelleschiego z 1420.
- część wschodnia: tetrakonchos w stylu kościołów kolońskich
- po śmierci mistrza prace przerwano do 1334, potem mistrzem budowlanym katedry mianowano Giotta, poświecił się on jednak głównie budowli campanilli
- katedrę ukończono wg projektu Francesco Talentiego - korpus ze sklepieniem żebrowym (wcześniej miał być płaski strop).
Fasady katedr
Katedra we Florencji
- projekt Anrolfia di Cambio został zrealizowany tylko w 1/3, w 19 w. wzniesiono fasadę neogotycką
Katedra w Sienie
- Giovanni Pisano
- 1284
- trójpoziomowa, parawanowa
- trójosiowy fronton rozpięty miedzy wieżami narożnymi
- przyziemie - 3 bogato zdobione portale z wimpergami
- górny poziom-rozeta
- fasada zamknięta od góry monumentalnymi szczytami
Katedra w Orvieto
- Lorenzo Maitani
- 1310
- trójszczytowa fasada zachodnia
- podkreślenie pionu za pomocą przypór
Płaski, „dywanowy” charakter
Architektura jako relikwiarz
Campanila Giotta, Florencja
- ukończona przez Andrea Pisano i Talentiego
- kwadratowa wieża z ortogonalnymi przyporami w narożach
- późnogotyckie maswerki, inkrustacje z marmuru
Santa Maria della Spina, Piza
- 1 poł. 14 w.
- mnóstwo fial, wimperg,
- rzeźba jest już integralną częścią architektury a nie tak jak w Sienie tylko aplikacją napowierzchni
- nie znając wymiarów, można pomylić z relikwiarzem
Gigantomachia u schyłku średniowiecza
Dwie budowle próbowały przedstawić summa średniowiecznej architektury: katedra w Mediolanie i S. Petronio w Bolonii
Katedra w Mediolanie
- 1387 - 1572 wiele problemów podczas ustalania projektu
- 5 naw, 3nawowy transept, ogromne obejście z kaplicami
- wysokość niemal równa szerokości
- uwzględnianie matematycznych proporcji - transcendentna harmonia
- fasada udekorowano dopiero w 19 w., przeważa tu neogotyk (filigranowe laskowania ścian, ogromne maswerkowe okna, niezliczone szczyty i wieżyczki)
- w projekcie brali też udział architekci z Niemiec i Francji
- dekoracje z marmuru - typowe dla Włoch
Kościół San Petronio, Bolonia
- od 1390 - 1525
- rozległe wnętrze, wytworna klarowność
- nigdy nie zaczęto chóru i transeptu, postawiono tylko prowizoryczną absydę.
Architektura świecka w Wenecji
W ciągu średniowiecza Wenecja stała się rodzajem mostu między wschodnią częścią Morza Śródziemnego a Europą Środkową, pośrednik miedzy Orientem a Zachodem. Zaczęły powstawać budowle bogatej arystokracji i mieszczaństwa wzdłuż Canale Grande. Wykształcił się typ budowli zakomponowanej tylko od strony traktu wodnego.
Pałac Dożów
- od 1340
- 15 w. - powiększenie i przebudowa
- przyziemie otwarte arkadami
- pałac spoczywa na dwóch poziomach arkad
- górne arkady ostrołukowe z maswerkami
- statyka wydaje się opierać głównie na arkadach
- wzór - architektura islamska (dziedzinie lwów w Alhambrze w Granadzie z 1378)
*Katedra w Pienzie
- 1460 - gotycki kościół halowy z wielobocznym chórem
- najbardziej gotycka budowla włoska
6. HISZPANIA
Orientacja na francuską kulturę już wcześniej była ważnym środkiem ponownej integracji Hiszpanii z chrześcijańskim Zachodem.
Katedra w Santiago de Compostela
- pierwsze wpływy francuskiej architektury i rzeźby (rola szlaków pątniczych)
- 1168-1188 - Mistrz Mateo, budowa części zachodniej (sklepienie żebrowe, Portico de la Gloria)
- było to jednak wciąż tylko przeobrażanie elementów francuskich, trudno mówić o charakterze francuskiego gotyku.
Dopiero w latach dwudziestych 13 w. w Hiszpanii powstały pierwsze katedry gotyckie wzorowane na francuskich kościołach biskupich.
13 w. - cystersi zaczęli na terenie Hiszpanii wznosić pierwsze klasztory z kościołami. To oni przygotowali Półwysep Iberyjski na przyjęcie nowych wzorów gotyckich. Ważną rolę spełniały potem również małżeństwa królów z księżniczkami z domu andegaweńskiego, burgundzkiego i z rodu Plantagenetów.
PRZENIKANIE GOTYKU FRANCUSKIEGO
Katedra w Leon, Burgos i Toledo - te trzy katedry można zestawić pod względem czystości stylu i monumentalnego ogromu z największymi kościołami Francji.
Katedra w Burgos
- liczne przemiany, mówi się, że to dwie nałożone na siebie katedry (jedna z 13, druga z 15 w. )
- trójnawowa, z obejściem i wieńcem kaplic, jedno nawowy transept
- wzniesiona przez biskupa don Mauricio (podróżował po Francji i Niemczech w czasie gdy wznoszono wielkie katedry gotyckie)
- od 1221
- olbrzymie filary na skrzyżowaniu naw dźwigają ośmioboczną wieżę (jak w kościołach romańskich).
- dwie wieże w zachodniej fasadzie (wygląd zewnętrzny uległ dużo mniejszym przeobrażeniom niż wewnętrzny)
- 15 w. - Johan z Kolonii ukończył fasadę dodając ażurowe hełmy wież, od wschodu kaplica ze sklepieniem gwieździstym
- Wzór: Reims
Katedra w Toledo
- wzorowana na katedrze w Burgos
- 5 naw, podwyższają się ku środkowi kościoła
- największa budowla hiszpańska 13 w.
- trójnawowy transept, podwójne obejście chórowe
- od 1222/23 - 15 w.
- Petrus Petri - Francuzi twierdzą, że był to Francuz Pierre de Corbie, Hiszpanie że był to ich rodzimy architekt
- zamiast smukły filarów jak w Leon i Burgos, kościół posiada masywne podpory i ograniczony system przypór.
- Wzór: Le Mans, Bourges
Katedra w Leon
- od 1255
- rzut poziomy chóru - katedra w Reims
- naśladowanie kościołów francuskich ważnych dla króla (Reims, St. Denis)
- starsza od katedr w Burgos i Toledo - wyróżnia ją stylistyczna czystość.
- architekt Enrique, był również budowniczym katedry w Burgos.
- zachował się zespół wielobarwnych witraży
- najbardziej gotycka i najbardziej francuska katedra 13 w.
- Wzór: Reims, Chartres
* Islam w Hiszpanii
Kontakty ze sztuką islamu są widoczne przede wszystkim w dekoracji: wieżyczki podobne od minaretów czy łuki podkowiaste.
STYL MOZARABSKI
- Mozarabowie - chrześcijanie mieszkający na obszarach pod panowaniem arabów.
- Mogli bez przeszkód wznosić kościoły. Ich styl łączy elementy sztuki islamskiej i wizygockiej.
- 9 - 11 w.
- 3/5 nawowe bazyliki z absydami
- łuki podkowiaste
- brak wyczucia tektoniki (np. smukłe kolumny dźwigają masywne mury)
- drewniane stropy
- islamskie, bizantyjskie i wizygockie ornamenty i dekoracje
- przykład: S.Miguel de Escalada (Koch s. 128)
STYL MUDEJAR
- styl łączący elementy sztuki islamskiej i chrześcijańskiego gotyku. Tworzony przez rzemieślników islamskich, którzy pozostali w Hiszpanii po wygnaniu Arabów w Półwyspu Iberyjskiego.
- cegła, płytki glazurowane
- łuk podkowiasty
- gwiaździste sklepienia żebrowe
- wieże w kształcie zbliżone do minaretów
- okna z ażurowymi osłonami: celosia - z dekoracją plecionkową
- maureski, arabeski, ornamenty kaligraficzne
- Przykłady: Sewilla, Alkazar, wpływy w katedrze w Toledo
STYL PLATERESCO
Pierwsza faza hiszpańskiego renesansu. Przykłady: katedry w Segowii, Salamance i Grenadzie.