ARCHITEKTURA GOTYCKA NA OBSZARZE NIEMIEC

Historia rzeszy niemieckiej w okresie gotyku to: „historia państwa bez stolicy”, liczne księstwa i osłabiona pozycja cesarza. Elementem jednoczącym - była wielka przeszłość: Ce­sarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.

Brak wyraźnego kierunku dążeń architektonicznych (powrót odmienne uwarunkowa­nia historyczne i geograficzne: Niemcy, Austria, Szwajcara, płd. Tyrol - Italia, Alzacja, Luk­semburg, Państwo krzyżackie - Polska, Łotwa, Estonia, Czechy - od 1310 pod zwierzchnic­twem Luksemburskim, cesarz Karol IV z Pragi uczynił stolicę; pokrewieństwa z architekturą Danii, Szwecji i Siedmiogrodu).

Architektura gotycka przyjmowała się w Europie Środkowej z oporami. Gdy się przy­jęła stała się niemalże „drugą naturą” tej części Europy. Do tego stopnia, że bardzo długo wierzono, że gotyk jest tworem niemieckim”.

Niemiecki gotyk jest niezwykle złożony i zróżnicowany.

Architektura gotycka na obszarze państwa niemieckiego pojawiła się ok. 1200 roku, dzieląc się jak w innych krajach na trzy okresy, które w Niemczech przyjęło się nazywać:

OKRES WCZESNOGOTYCKI (1200-1250)

• W rozpowszechnianiu nowego stylu pomogły: bliskie sąsiedztwo i zakon cystersów (←Maulbronn: kościół romański, klasztor gotycki)

• Przeważająca większość budowli stanową przebudowy wcześniejszych romańskich ko­ściołów, które łączą w sobie cechy romańskie z gotyckimi. Są ciężkie, masywne, nieporadne i powielekroć zdradzają brak zrozumienia zasad konstrukcji gotyckiej. Po­dobnie jak w Anglii wzorce płynące z Francji są przekształcane i adoptowane w duchu własnej tradycji budowlanej

• Przejęto głównie elementy architektury gotyckiej - ale nie nowy system konstruk­cyjny

• W okresie wczesnogotyckim wystąpią zatem dwie tendencje:

• Nawiązania do okresu wczesnego gotyku francuskiego 1140-1200 - pojedyn­cze elementy

• Redukcja elementów architektury francuskiego gotyku w duchu miejscowej tradycji budowlanej

ARCHITEKTURA DOJRZAŁEGO GOTYKU (1250-1350)

• Twórcze rozwinięcie zwieńczeń wież - hełmy maswerkowe, przypominające formą kształt szyszki pinii:

• Fryburg Bryzgowski (hełm - 1280-1320)

• Katedra w Kolonii

• Ulm

• Strasburg

• Rozwój układów halowych, które mają samonośną strukturę

• Rozwój architektury ceglanej: z tego materiału można było tworzyć budowle o niezwy­kle złożonym rozczłonkowaniu - operowanie prostymi monumentalnymi bry­łami

• Kościół Mariacki w Lubece

• Większą rolę niż katedry będą odgrywały mniejsze rangą kościoły:

• Rzuty klarowniejsze i prostsze struktury (brak wieńca kaplic z obejściem)

• Przewaga układów dwukondygnacyjnych; w układach bazylikowych rzadko wy­stępuje triforium

• Rezygnacja z łuków przyporowych, nawet przy układach bazylikowych (Magde­burg, kat. w Ulm uzyskała je dopiero w XIX w. - co było podyktowane estetyką niż potrzebami statystycznymi)

• Brak monumentalnych portali z dekoracją rzeźbiarską

• Rzeźba w Niemczech była mniej zależna od ram architektonicznych i pod wzglę­dem rozmieszczenia przeważała we wnętrzach

• Kościoły przybierające „szaty katedralne” - wiązały się zawsze ze specyficznymi okolicz­nościami

HALA WESTFALSKA Krótka i niska

Pojawiła się w 1 ćw. XIII w. na pobrzeżu bałtyckim w momencie adapta­cji form gotyckich (Rostok, Lubeka - NMP - poł. XIII w.; Toruń - śś. Janów, 1270-1330) Charakterystyka: Partia wsch.: układy z trzema wielobocznymi apsydami lub ściana prosta (najstarsze k. św. Piotra w Rostocku, 1210-1225; k. św. Mikołaja w Rostocku, ok. 1250/60 - Meklem­burgia), wymienność układu widoczna na przykładzie k. św. Elżbiety i Marii Magdaleny we Wrocławiu Reminiscencje systemu wiązanego: kwadratowe przęsła nawy gł. z wydłużonymi prostokątami w nawach bocznych (połączenie jakby dwu kwadratowych) Poszerzenie arkad międzynawowych, kosztem wysokości fila­rów (np. kat. w Magdeburgu) Krępe 8-boczne filary (odpowiadały naturze budulca, ograni­czając liczbę typów cegieł, zgodne z tendencją do podkreśla­nia płaszczyzn, jasnych i klarownych brył; odosobnione przy­padki obejście Chartres, Canterbury, Lilienfeld, ok. poł. XIII w. rozpowszechniają się w kręgu płd.-niem. zakonów żebra­czych, np. Konstancja - franciszkanie, 1250, Imbach - domi­nikanki, 1270) Półfilary przyścienne w nawach bocznych Brak transeptu Tendencja do skracania korpusu nawowego do 3 a nawet 2 przęseł i nadania obrysu kwadratu Sklepienia o podwyższonej strzałce Chóry krótkie 1 lub 2 przęsłowe, wieloboczne Akcent wertykalny - dostawiona wieża zachodnia, zwykle kwadratowa Na zewnątrz elewacje surowe, rozczłonkowane tylko oknami

LUBEKA, kościół NMP

Koncepcja wielkiej mieszczańskiej bazyliki, będącej uproszcze­niem form gotyckiej katedry (np. plan partii wschodniej - obej­ście z wieńcem kaplic, dwuwieżowa fasada, filar wiązkowy) Lubecki system ścian bocznych z galerią podokienną - częściowe wprowadzenie do wnętrza systemu przyporowego - półfilary przyścienne połączone łukami; jego zaletą była logiczna struk­tura (spójność ze sklepieniami i arkadami międzynawowymi) oraz plastyczność w kształtowaniu ściany Źródło rozczłonkowania ścian naw bocznych (Stargard Szczeciń­ski), dwukondygnacyjne nisze z oknami i galerią podokienną Charakterystyczne wypełnienie okien: trzema lancetowymi po­działami w układzie schodkowym) Uzupełniłem ceglanej architektury pozostaje dekoracja malarska we wnętrzu Przęsła przechodzące, tzw. TRAVÈE (w Marburgu po raz I zreali­zowano halę na planie bazylikowym)

ARCHITEKTURA PÓŹNOGOTYCKA NA OBSZARZE NIEMIEC

ARCHITEKTURA NIŻU NADBAŁTYCKIEGO
ARCHITEKTURA KRZYŻACKA
ARCHITEKTURA OBRONNA		ARCHITEKTURA SAKRALNA
Porównywać jedynie z zamkami krzyżowców w Ziemi Świętej, pod względem skali, liczby i osią­gnięć architektury mi­litarnej → Typ warowni wy­soczyznowej/ górskiej (wykorzystanie naturalnej rzeźby terenu) * * * Najstarsze warowne obozy: 1231 - Toruń i 1233 - Chełmnie (ob. Starogród Chełmski) I etap: 1230-1270 - umocnienia ziemne; II etap - 1250-2 ćw. XIV w.; murowane obwody (najstarszy Toruń - 1236) Podział zamków: komturie - typ zamku klasztor­nego; zamki siedziby wójta lub prokuratora krzy­żackiego (z jednym lub dwoma skrzydłami miesz­kalnym); zamki urzędników krzyżackich (j.w., mniejsze); dwory (gł. drewniane) Zamki komturów: Elbląg - siedziba mistrza krajo­wego, tam generalne kapituły, siedziba wielkiego szpitalnika; Malbork - siedziba wielkich mistrzów od 1309 r.; Królewiec - siedziba wielkiego mar­szałka; Dzierzgoń - siedziba wielkiego szatnego (← niezachowany) Malbork - f. warowni, klasztoru i reprezentacyjne (pałac wielkiego Mistrza), od 1275-do poł. XV w.; Zamek Wysoki - typowy zamek-klasztor, otoczony parchanem (obwarowane międzymurze) i fosą, 1280-1320; Zamek Średni - 1320-1350, wielki re­fektarz 1330-40; Pałac Wielkiego Mistrza 1330-40, rozbudowany 1382-1404 - przerwanie filarów granitowymi kolumienkami by niezasłaniany świata (wzór - pałac w Awinionie), refektarz Letni i Zimowy + kaplica św. Katarzyny; Zamek Niski (od 1320-XV w.) Poza tym: zamki biskupie, kapitulne i obronne założenia katedralne (Kwidzyń - połączony z zam­kiem kapitulnym na wzór krzyżacki i Frombork - przykład warowni katedralnej)		Miasta Hanzy: Gdańsk, Elbląg, Toruń, Królewiec 1243 - podział na cztery diecezje: Warmińską - Frombork (jedyna bezwie­żowa) Pomezańską - Kwidzyń Sambijską - Królewiec Chełmińska - Chełmża Dominacja układów halowych Wertykalizm Bazyliki: Oliwa, Pelplin, I fara Mariacka w Gdańsku (2 poł. XIV w.) i kościół św. Jakuba w Toruniu Partia wschodnia - wydłużone, często prosto za­mknięte prezbiteria lub trzynawowe z obejściem (założenia cysterskie) lub poprzez przedłużenie naw bocznych i zrównanie z długością prezbiterium (kościoły gdańskie) Korpusy trójnawowe, zwykle beztranseptowe Korpusy i partie chórowe często kryte osobnymi dachami dwuspadowymi (oszczędność drewna, problem z odprowadzaniem wody) Rozwój szczytów i attyk, kontrastujących z gładką powierzchnią ścian, przeprutych dużymi oknami, ze skarpami na zewnątrz lub wewnątrz (K. Mariacki w Gdańsku i NMP w Toruniu) Sklepienia gwiaździste (najstarsze w ambicie Pel­plin - 2 ćw. XIV w.), często z żebrem przewodnim, gwieździsto-sieciowe, kryształowe (Henryk Hetzel 1499-1502) Kościoły bezwieżowe i jednowieżowe, z zach. wieżą wbudowaną w korpus i oszkarpowaną
HEINRICH/Hienrich BRUNSBERG (ok. 1350- ok. 1428)
/Henryk z Braniewa/ Kościół św. Katarzyny w Bran­denburgu (uk. 1401; do 1431) Kościół parafialny NMP w Star­gardzie Szczecińskim (ok. 1380-1400) Ruiny kościół par. NMP w Choj­nie (spalony w 1945) (rozp. 1389? - pośw. prezbite­rium w 1407; ok. poł. XV w. do 1459) Kościół parafialny/ ob. kat. św. Jakuba w Szczecinie - ok. 1400 Ratusz w Tangermünde (1420-1430)	pochodził z terenów państwa krzyżackiego, najprawdopodobniej z Gdań­ska, jego nazwisko wywodzi się prawdopodobnie od nazwy miasta Braniewa mieszczanin szczeciński (w Szczecinie od ok. 1400 r.) niemiecki budowniczy, twórca pomorskiej szkoły gotyckiego budownic­twa sakralnego Obszar działalności: Marchia Brandenburska i Pomorze Zachodnie Cechy: Materiał: cegła, cegła glazurowana, kształtka ceglana Zwarty zarys bryły i klarowny układ wnętrza budowli Wyważone proporcje: szer. ok. 27 m, wys. 16 m Hala z prezbiterium i obejściem (rozpowszechniona na obsza­rze arch. ceglanej od poł. XIV w.) Ściany między kaplicami - wciągnięte do wnętrza przypory, tworzące jeden ciąg ostrołukowych arkad, sprawiający wrażenie wąskiej nawy bocznej → kaplice wnękowe tej samej wysokości co obejście powodują „uprzestrzennienie” tradycyjnej ściany halowej Bazylika dwukondygnacyjna z galerią podokienną - korpus Znaczna, w porównaniu z nawą środkową, szerokość naw bocz­nych, wzbogaconych o wnęki kaplicowe Akcenty poziome zostały usunięte Filary podpierają sklepienia, ale nie rozdzielają ciągów prze­strzennych Dodatkowe wejścia w elewacjach bocznych Światło o równomiernym natężeniu Wyróżnikiem dekoracja architektoniczna - architektoniczna idea ołtarza szafiastego; wszystkie budowle pomyślane są z myślą o umieszczeniu rzeźb (brak ich jednak w kościarzach por­tali): ażurowe rozety, szczyty - kształt, wysokość, dekoracja, zewnętrza dekoracja skarp Na zewnątrz zamiast przypory - płaskie lizeny + gładkie płaszczyzny ścian
RODZINA PARLERÓW
HEINRICH I PARLER PIOTR PARLER	Najsłynniejsza rodzina niemieckich budowniczych, działających w XIV-XV Nazwisko wywodzi się z nazwy zawodu - słowo „parlier” oznaczało II mistrza strzechy Obszar ich działalności obejmuje płd. Niemcy - gł. Szwabię oraz Czechy z Pragą Źródła wymieniają ok. 12 mistrzów o tym nazwisku Najważniejszymi byli: HEINRICH I (pochowany w Schabisch)i jego syn PETER (pochowany w kat. praskiej) Inni: Johann, brat Petera - projekt chóru 1354-63 we Fryburgu Bryzgowij­skim; Hein­rich, możliwe że ojciec i Michael - chór kościoła w Ulm (od 1377); Heinrich z Gm­ünd - kat. w Mediolanie (1391-92)
HEINRICH I PARLER	Pochodził z Kolonii, a potem został mistrzem budowy kościoła św. Krzyża/HEILIG-KREUZ w Schwäbisch Gmünd (II etap - 1351-1380, halowy chór) Zapo­czątkowuje specyficzną odmianę późnego gotyku niemiec­kiego Zwarty chór halowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i poligo­nalnym obejściem (po raz pierwszy nie pokrywa się), prezbi­terium wydzielone cylindrycznymi filarami: dołem pomiędzy wcią­gniętymi do wnętrza skarpami - płytkie kaplice, powyżej okna; na zew. skarpy dołem niewidoczne, dopiero w kondygnacji okien; Dół ciężki i masywny, z dominującymi arkadami, odcięty od strefy okien gzymsem z dwubocznym występem na osi każ­dego z filarów INNE: Kościół NMP w Norymberdze (1350-1358) NAWIĄZANIA: saksońskie hale Kościół św. Wawrzyńca w Norymberdze - chór halowy (od 1439-1452 - Konrad Heinzelmann, Konrad Roritzer (od 1466, zm. ok. 1475), Jakob Grimm (od 1477); gzyms ostrogowy zamienia się w balustradę maswerkową, która nad każdą podporą przechodzi w występ - na podobieństwo kosza ambony Kościół Annabergu (1499-1525) - j.w.
PIOTR PARLER (1333-1399)	Kształcił się przy boku ojca najpierw przy Schwäbisch Gmünd a później w NMP w Norymberdze (zleceniodawcą budowy tego ostatniego był ce­sarz Karol IV) W wieku lat 23 został powołany w 1353 roku do budowy katedry św. Witta w Pradze, rozp. w 1344 przez Mateusza z ARRAS
		Mateusz z Arras (1344-1352)		Piotr Parler (1353-1385)
		Przybył z Awinionu Wg jego proj. powstała partia wschodnia - wzór kat. w NA­RBONNE Wybudował wieniec 5 kaplic i część obejścia NOWOŚCI: Pięcioboczne skarpy przy kaplicach (popularny mo­tyw arch. czeskiej II poł. XIV w., u nas najwcze­śniejszy przykład - Łap­czyca) - skarpy oddziela­jące kaplice Wciągnięcie przypór w system dekoracji, funkcja konstrukcyjna schodzi na dalszy plan Motyw przebijającego gzyms kapnikowy pinakla Profil migdałowy		Strefa tryforiów i okien oraz skle­pienie (1374-85), kruchta płd., tzw. Złota Brama (1367-68) z mo­zaiką Sąd Ostateczny przez we­neckich mistrzów i wieża Elementy tradycyjne: dwuboczne występy w formie ostrogi w gzymsie na osi podpór (Schw­äbisch Gmünd, kap. w Mar­burgu); tryforia wciągnięte w strefę okien; czoło chóru ukształ­towane jest jak w katedrze w Kolonii; galeryjka wieńcząca jak w Reims; balustrada maswerkowa triforium - maswerki okienne ka­plicy zamkowej w Marburgu (tryforium wychodzi na plan pierwszy); arkady wysmukłe, wy­cięte w grubości muru; filary wiązkowe z fryzami kapitelowymi Nowości: Wiszące żebra bez wy­sklepek (przedsionek płd.) Sekwencje przyścien­nych, wydłużonych i wą­skich arkadek, wypeł­nionych trójlistnym ma­swerkiem z noskami (kap. św. Wacława) Motyw okna w oknie „luf­ciki okienne” Służki - im bliżej arkady tęczowej tym podziały wyraźniejsze i nie prze­rywane (nawet przez balustradę triforium) Sklepienia sieciowe W triforium galeria osobi­stości - cesarz i jego żona Anna Świd­nicka, arcybiskupi, budowniczowie
	Nawiązania: Katedra św. Szczepana w Wiedniu, podobieństwo rzutu chóru, rozp. po 1399 przez Wacława Parlera St. z Pragi, syna Piotra; wieża uk. w 1433 Kościół św. Elżbiety w Koszycach (przed 1378)
INNE:	Staromiejska Wieża Mostowa u wylotu mostu Karola IV (kon. XIV w.) Kościół św. Barbary w Kutnej Horze (1388-1401) Chór kościoła św. Bartłomieja w Kolinie nad Łabą (1360-1378): Oś podłużna chóru przecina kąt wieloboku Dążeniem było usunięcie otworów okiennych z osi środkowej Nowatorskie odwrócenie porządku Naśladownictwa arch. Hansa von Burghausen
HANS STETTHEIMER von BURGHAUSEN (1350/60-1432) - Bawaria i Austria
Korpus kościoła par. i kole­giackiego św. Marcina w Landshut (1385-1460), smukła wieża uk. 1500 r. Kościół szpitalny św. Ducha w Landshut (rozp. ok. 1407) Chór franciszkanów w Sal­zburgu (rozp. w 1408)	Wysmukłe halowe korpusy; bez transeptu Wieloboczny chór halowy z podporami na tle okien - na zewnątrz tworzą jednolity ciąg za sprawą dachu pulpitowego Okrągłe lub wieloboczne filary (przy wys. 22 m średnica 1 m), nie dzielące korpus ale podtrzymujące sklepienie Brak witraży, równomierne światło Na zewnątrz - brak ozdób Sklepienia gwiaździste 6-ramienne z żebrami przekątnymi, kanwą sklepienie krzyżowo-żebrowe z poprzecznym żebrem grzbietowym i zespołem trójpromieni (zastosował w Landshut św. Ducha)
Kościół Mariacki w Monachium (1468-1488) - największa z hal Bawarskich, arch. Jörg von Halsbach
ARNOLD z Westfalii (zm. 1481)
Biały Zamek/ ALBRECHTSBURG	Działał na dworze książąt miśnieńskich od 4 czerwca 1470 roku Oryginalna koncepcja, bardzo jednorodna, wieloboczne wieże z klatkami schodowymi zapewniają komunikację Elewacje rozczłonkowują tylko gzymsy Otwory okienne i drzwiowe zamknięte łukiem kotarowym Dach z lukarnami (II realizacja na terenie Niemiec, I - ratusz w Hanowe­rze, przed 1453) Skręcone trzony kolumn Zdobienia kryształkami cokołów kolumn Koncepcja kręconych schodów bez wew. słupa (powtórzona na zamku w Grodźcu, lata 70. XV w.) Sklepienia kryształowe Inspiracje: Płn. nawa katedry w Brunszwiku (lata 60. XV w.) Dekoracja kamieniarska i snycerka - kryształki INNE: Zachodnia fasada katedry w Miśni Prezbiterium kościoła w Mittweida Kościół św. Wolfganga w Meisa (1470)
BENEDYKT REIT/ RIED (zm. 1534)
Sala Władysławowska (1493-1515) Chór organowy w kat. św. Witta w Pradze (1490-1493) - z żebrami w formie rzeźbionych gałęzi, płd. część ambitu Kościół św. Barbary w Kutnej Horze (ok. 1512) - zmiana z bazyliki pięcionawowej na halę trójnawową, sklepienie krzy­wolinijne - po jego śmierci. Najprawdopodobniej tam zo­stał zrealizowany niezrealizo­wany w katedrze praskiej pro­jekt Kościół par. w Lounach Zamek w Ząbkowicach Śląskich (1524-32), z elementami stylu renesansowego	Niemiecki budowniczy pracujący w służbie królewskiej w Czechach, przybył z Dolnej Bawarii na dwór Władysława Jagiellończyka; za zasługi otrzymał od króla szlachectwo Prace na Hradczanach rozpoczęto od naprawy fortyfikacji (uk. 1496) Sala tronowa i Rycerska (tzw. Władysławowska) - 1493-1502) z okazałymi schodami (dł. 62 m, wys. 16 m, szer. 13 m), była jak na owe czasy przestrzeń niezwykłych rozmia­rów - najrozleglejsza sklepiona sala Europy bez zastoso­wania pośrednich podpór, pięcioprzęsłowa, patrząc na sklepienie wrażenie rotacji, wiele motywów włoskiego quattrocenta (obramienia zew. okien, portale) Sklepienia krzywolinijne - wnętrze wydaje się składać tylko ze skle­pienia (geneza sklepienia Bawarskie) Zamierzano kontynuować prace przy katedrze (1509-1511)




dr Marta Wiraszka

---