Stosunki międzynarodowe na obszarze poradzieckim
Raś, Włodkowska, Bezpieczeństwo obszaru WNP
Obszar Wspólnoty Niepodległych Państw to przestrzeń, na której znajduje się dwanaście spośród piętnastu byłych republik radzieckich. Na skutek rozpadu ZSRR w grudniu 1991 roku, weszły one w skład nowo powstałego ugrupowania integracyjnego – WNP. Poza strukturą od początku jej istnienia pozostawały trzy państwa bałtyckie, tj. Litwa, Łotwa i Estonia.
Wspólnota Niepodległych Państw to regionalne ugrupowanie integracyjne na obszarze byłego ZSRR utworzone 8 grudnia 1991 roku podczas spotkania w Puszczy Białowieskiej prezydentów Rosji – Borysa Jelcyna i Ukrainy – Leonida Krawczyka oraz przewodniczącego Rady Najwyższej Białorusi Stanisława Szuszkiewicza. Do podpisanej 21 grudnia umowy na mocy protokołu z Ałma Aty przystąpiło jeszcze osiem byłych republik radzieckich: Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Mołdowa, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Gruzja do WNP przystąpiła 9 grudnia 1993 roku.
Niebezpieczeństwo proliferacji broni nuklearnej
Państwa WNP, a szczególnie Federacja Rosyjska, odziedziczyły po ZSRR ogromny potencjał broni masowego rażenia, środków jej przenoszenia oraz związanych z tym technologii i urządzeń służących do prac badawczo – rozwojowych i produkcji tego rodzaju uzbrojenia. Kryzys gospodarczy w państwach poradzieckich i radykalne obniżenie poziomu życia większości obywateli byłego ZSRR mogły skutkować nieszczelnością poradzieckiego kompleksu nuklearnego.
W latach 90. Region WNP zaczęto postrzegać jako najpoważniejsze na świecie potencjalne źródło proliferacji broni masowego rażenia. Przewidywano, że proliferacja ta może być efektem świadomej polityki republik poradzieckich, ale – co bardziej prawdopodobne – nastąpi w wyniku niezdolności tych państw do efektywnej kontroli swojego potencjału.
Na Zachodzie za szczególne zagrożenie uważano możliwość niekontrolowanej „ucieczki umysłów”. Ponadto Stany Zjednoczone obawiały się naruszenia przez Rosję reżimu NPT (Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej z 1968 roku) i podjęcia przez nią współpracy w dziedzinie technologii jądrowych i rakietowych z państwami lub nawet wrogimi USA.
W związku z tym szczególnie istotnymi celami stały się: 1) zabezpieczenie warunków składowania i demontażu poradzieckich głowic nuklearnych przeznaczonych do likwidacji; 2) utylizacja materiałów rozszczepialnych pochodzących z demontowanych głowic; 3) konwersja znacznej części poradzieckiego kompleksu nuklearnego na działalność cywilną, m. in. poprzez stymulowanie tworzenia nowych miejsc pracy na zasadach komercyjnych w tzw. miastach jądrowych; 4) kontynuowanie współpracy w zakresie demontażu wycofywanych z użycia środków przenoszenia broni nuklearnej i związanych z nimi systemów logistycznych.
Ważnym wydarzeniem stało się rozszerzenie Porozumienia o redukcji i ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych (START I) z 31 lipca 1991 roku na Białoruś, Kazachstan i Ukrainę, czyli te państwa poradzieckie, na których terytorium – poza Rosją – znalazła się strategiczna broń nuklearna. Republiki te dołączyły do START I na mocy protokołu lizbońskiego 23 maja 1992 roku, deklarując, iż staną się państwami bezatomowymi i dołączą do traktatu NPT. W praktyce oznaczało to konieczność przekazania przez nie strategicznych głowic nuklearnych w ręce Federacji Rosyjskiej. Pod kontrola Rosji znalazła się również poradziecka taktyczna broń nuklearna.
Zachód wyrażał także obawy co do odpowiedniego zabezpieczenia cywilnego kompleksu nuklearnego na obszarze WNP. Zwracano uwagę, że na terytorium Wspólnoty funkcjonuje sieć reaktorów atomowych, laboratoriów badawczych i innych urządzeń służących do produkcji materiałów rozszczepialnych lub ich używających. Przewidywano dwa rodzaje, obok niebezpieczeństwa katastrof technologicznych, potencjalnych zagrożeń wynikających z niedostatecznego poziomu zabezpieczenia tych instalacji. Po pierwsze, w grę wchodziła kradzież materiałów rozszczepialnych, które mogłyby następnie zostać użyte do skonstruowania broni jądrowej. Po drugie, obawiano się proliferacji substancji radioaktywnych i wykorzystania ich do przeprowadzenia aktów terrorystycznych w postaci skażenia komunalnych ujęć wody, centrów miast, portów lotniczych i tym podobnych celów.
Program Kooperatywnego Zmniejszenia Zagrożeń – CTR – popularnie nazywany programem Nunna – Lugara, stanowił główne źródło amerykańskiej pomocy dla państw WNP na wzmocnienie kontroli nad poradzieckimi instalacjami nuklearnymi. Jego realizację rozpoczęto w 1991 roku na trzech ogólnych płaszczyznach: 1) niszczenia i demontażu broni, 2) zapewnienia tzw. ciągłości opieki, czyli kontroli i środków zabezpieczających broń jądrową oraz materiały rozszczepialne; 3) demilitaryzacji i konwersji sprzętu. Środki finansowe programu przeznaczono dla Rosji oraz trzech pozostałych republik poradzieckich, na których terytorium po rozpadzie ZSRR znalazły się komponentu radzieckich sił nuklearnych.
Konflikty etniczne i ruchy separatystyczne na obszarze WNP
Dla bezpieczeństwa obszaru WNP nie bez znaczenia były również konflikty etniczne i ruchy separatystyczne. Jeszcze w okresie istnienia ZSRR rozsadzały one to ogromne państwo od wewnątrz. Problemy narodowościowe istniały od chwili powstania państwa radzieckiego, były one jednak przez ponad pół wieku skutecznie tłumione siłą lub za pomocą zabiegów ideologicznych.
Ogromny obszar ZSRR zamieszkiwały narody różniące się zarówno pod względem kulturowym, jak i religijnym. Obrok narodów białoruskiego, litewskiego, łotewskiego czy estońskiego, które poprzez kulturę i religię związane są z Europą, w radzieckich republikach Azji Środkowej zamieszkiwała ludność silnie związana z kręgiem azjatyckim. Współistnienie tak różnych narodowości w jednym państwie było trudne, jednak dzięki wyższości interesu klasowego nad narodowym do pewnego momentu możliwe. W miarę wyczerpywania się ideologii socjalistycznej poczucie wspólnoty między poszczególnymi narodami ZSRR traciło na znaczeniu i w efekcie doprowadziło do powstania na jego obszar 15 niepodległych państw.
Problem konfliktów etnicznych i ruchów separatystycznych nie znikną wraz z rozpadem Związku Radzieckiego. Wręcz przeciwnie – liczne mniejszości w nowo powstałych państwach stały się ogniskami napięć i konfliktów. Tłumione różnice kulturowe i zadawnione urazy między narodowościami skupionymi w państwie federacyjnym, jakim był ZSRR, w momencie zachwiania ideologicznego i pod wpływem zmian w środowisku międzynarodowym doprowadziły do wybuchu agresji i zbrojnych wystąpień.
Niebezpieczeństwo rozprzestrzenienia fundamentalizmu islamskiego w regionie
Uspokojenie sytuacji na niestabilnym obszarze byłego ZSRR, a szczególnie w jego części środkowoazjatyckiej, było trudne z powodu sytuacji w niedalekim Afganistanie. W tym islamskim państwie po wycofaniu w 9189 roku Armii Czerwonej rozgorzały walki o władzę pomiędzy ugrupowaniami partyzanckimi. W 1996 roku zostały one pokonane przez Talików, którzy przejęli władzę.
Wzrost fundamentalizmu islamskiego w Afganistanie grozi jego rozprzestrzenieniem na sąsiednie państwa muzułmańskie Azji Środkowej, tj. Tadżykistan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kazachstan i Kirgistan, a stąd na państwa kaukaskie i terytorium Federacji Rosyjskiej. Fakt, że w dużej części krajów byłego ZSRR wyznawcy islamu stanowią znaczący odsetek społeczeństw, sprawia, że hasła fundamentalistów islamskich trafiają na podatny grunt.
Rozpatrując zagadnienia związane z radykalizmem islamski, należy wspomnieć o jego środkowoazjatyckim centrum znajdującym się w Kotlinie Fergańskiej (na pograniczu Tadżykistanu, Kirgistanu i Uzbekistanu). Działające tam ugrupowania fundamentalistyczne, m. in. Islamski Ruchu Uzbekistanu oraz Partia Wyzwolenia Islamu, otrzymując wsparcie ze strony państw islamskich i stosując metody terrorystyczne, dążą do utworzenia w Azji Środkowej państwa islamskiego.
Radykalizacja społeczeństwa oraz wzrost nastrojów fundamentalistycznych w Kotlinie Fergańskiej ma swoje źródło przede wszystkim w peryferyjnym położeniu regionu, trudnych warunkach życia oraz niespokojnej sytuacji w sąsiednim Afganistanie.
Problem fundamentalizmu islamskiego dotyczy również republik autonomicznych w ramach Federacji Rosyjskiej, tj. Czeczenii, Inguszetii i Dagestanu. Rozwój sytuacji w Czeczenii i wzbierający tam od połowy lat 90. Radykalizm islamski przyczynia się powstawania nowych ugrupowań ekstremistycznych. We wszystkich wymienionych przypadkach radykalizację pogłębia zła sytuacja gospodarcza.
Niedaleko od poradzieckich republik leżą kraje spoza regionu również zamieszkane przez muzułmanów – Turcja i Iran. Oba te państwa rywalizują z Federacją Rosyjską, ale również z USA i Unią Europejską, o wpływy na obszarze WNP.
Przemyt narkotyków
Bliskość Afganistanu wiąże się również z problemem produkcji i przemytu narkotyków z tego państwa przez terytorium byłych republik radzieckich na rynki europejskie i amerykańskie. Od czasu wojny afgańskiej, produkcja i handel narkotykami, głownie opium i jego pochodnych, jest jednym z najważniejszych problemów tego państwa, który – w związku z ich przemytem – wykracza poza region WNP.
Według raportu ONZ Afganistan dostarcza 92 procent światowej produkcji opium. W 2003 roku eksport ten wart był 2,8 miliarda USD, czyli ponda 60 procent PKB tego państwa
Proceder przemytu narkotyków często jest powiązany z nielegalnym handlem bronią. Przemyt broni do regionów zbuntowanych, takich jak Czeczenia czy Osetia Południowa, oraz do państw Azji Środkowej bezpośrednio wpływa na obniżenie poziomu bezpieczeństwa całego obszaru WNP.
Główne obszary niestabilności i konflikty w regionie
Do eskalacji konfliktów na obszarze WNP dochodziło przede wszystkim na Północnym i Południowym Kaukazie, w Mołdowie oraz Tadżykistanie.
Istnienie konfliktów lub możliwość ich wybuchu w regionach często zasobnych w strategiczne surowce naturalne oraz na obszarach, gdzie przechodzą ważne szlaki tranzytowe gazu i ropy naftowe, mogą wpływać na bezpieczeństwo energetyczne poszczególnych państw regionu, a nawet Europy.
Czynnikiem wpływającym na destabilizację sytuacji na obszarze WNP jest również liczna ludność rosyjska i rosyjskojęzyczna zamieszkująca byłe republiki ZSRR. Mniejszość rosyjska niejednokrotnie stawała się pretekstem do ingerencji Rosji w wewnętrzne sprawy tych państw.
Szybkiego rozwiązania konfliktów na obszarze WNP, a zatem i umocnienia bezpieczeństwa w regionie nie zwiastuje dwoiste stanowisko Federacji Rosyjskiej. Z jednej strony działa ona na rzecz rozwiązania konfliktów oraz oficjalnie opowiada się na integralnością państw powstałych na skutek rozpadu ZSRR, z drugiej jednak – nieoficjalnie wspiera ruchy separatystyczne. Wsparcie separatyzmów naddniestrzańskiego, abchaskiego czy południowoosetyjskiego przez dozbrajanie i doszkalanie służy Rosji realizacji kilku celów, m. in. zapewnieniu obecności wojskowej w rejonach o strategicznym dla niej znaczeniu oraz integracji przestrzeni poradzieckiej wokół Federacji Rosyjskiej.
Konflikty na Kaukazie
Najbardziej niestabilnym regionem byłego ZSRR jest Kaukaz. Zarówno na Kaukazie Północnym, jak i Południowym wciąż dochodzi do starć zbrojnych. Najważniejszym obszarem niestabilności w regionie Kaukazu Północnego jest autonomiczna republika Federacji Rosyjskiej – Czeczenia. Największy wpływ na eskalacje konfliktu czeczeńskiego miały czynniki historyczno – polityczne oraz społeczno – religijne. Wśród tych pierwszych należy wymienić przede wszystkim podbój w XIX wieku przez Rosję terenów dzisiejszej Czeczenii oraz negatywny stosunek władz radzieckich i rosyjskich do tamtejszej ludności, represje oraz deportacje. W konflikcie czeczeńskim nie bez znaczenia jest również wymiar religijny, który zwłaszcza obecnie jest podkreślany przez władze rosyjskie w kontekście tzw. wojny z terroryzmem międzynarodowym, mającym swe źródła w fundamentalizmie islamskim.
Kaukaz to region górski rozciągający się pomiędzy Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim. Kaukaz Północny to region położony na północ od grzbietu gór Kaukaz wchodzący w skład Federacji Rosyjskiej jako siedem republik (Adygeja, Karaczajo – Czerkiesja, Kabardyno – Bałkaria, Osetia Północna, Inguszetia, Czeczenia i Dagestan), dwa kraje (krasnodarski i stawropolski) i jeden obwód (rostowski). Na terenie Kaukazu Południowego (Zakaukazia) położonego na południe od gór Kaukaz znajdują się trzy państwa, tj. Armenia, Azerbejdżan i Gruzja.
Początków konfliktu czeczeńskiego należy szukać jeszcze w okresie istnienia ZSRR, kiedy to na fali reform Michaiła Gorbaczowa odżył czeczeński nacjonalizm i pojawiły się hasła uniezależnienia się od ZSRR. W dniu 1 listopada 1991 roku parlament Republiki Czeczeńskiej przyjął deklarację suwerenności, a 12 marca 1992 roku ogłosił niepodległość. Prezydentem Czeczenii został Dżohar Dudajew.
Rosyjskie próby podporządkowania zbuntowanej republiki środkami niewojskowymi, m. in. poprzez wsparcie przychylnej Kremlowi opozycji, nie przyniosły efektu. W obliczu niepowodzeń 11 listopada 1994 roku Federacja Rosyjska rozpoczęła działania militarne mające na celu podporządkowanie Czeczenii siłą. Tak zwana pierwsza wojna czeczeńska (1994 – 1996) zakończyła się podpisaniem 31 sierpnia 1996 roku porozumienia pokojowego w Dagestanie z dowódcą sił czeczeńskich Asłanem Maschadowem. W myśl porozumienia problem statusu republiki został odłożony na pięć lat, a z terytorium Czeczenii wycofano wszystkie oddziały rosyjskie, pozostawiając władzę w rękach bojowników.
Drugi etap konfliktu (1996 – 1999) charakteryzuje się względnym spokojem. W dniu 27 stycznia 1997 roku w republice odbyły się wolne wybory parlamentarne i prezydenckie. Prezydentem został Asłan Maschadow, który w 1999 roku ogłosił Czeczenię państwem islamskim.
Etap trzeci, tzw. druga wojna czeczeńska, rozpoczął się w 1999 roku i trwa do dziś. Przyczyn wprowadzenia sił rosyjskich do Czeczenii we wrześniu 1999 roku było kilka. Wśród nich należy przede wszystkim wymienić wkroczenie w sierpniu 1999 roku do Dagestanu oddziałów czeczeńskiego radykalisty Szamila Basajewa. Jego celem było wywołanie powstania i ustanowienie państwa islamskiego na terytorium Czeczenii i Dagestanu. Przyczyną rozpoczęcia działań rosyjskich w 1999 roku była również seria zamachów bombowych w Moskwie i Wołgodońsku, o które oskarżono Czeczenów.
Rosjanie zajęli terytorium zbuntowanej republiki. Ogłoszono w niej konstytucję i przeprowadzono wybory prezydenckie. We wrześniu 2004 roku prezydentem republiki został były generał milicji Ału Ałchanow. W marcu 2006 roku premierem syn zamordowanego prezydenta Czeczenii Ahmeda Kadyrowa – Ramzan. Od lutego 2007 roku pełnił on także obowiązki prezydenta Czeczenii. W marcu 2007 roku został oficjalnie zatwierdzony jako prezydent tej republiki.
Pomimo podejmowanych przez Rosję wysiłków na Kaukazie Północnym wciąż dochodzi do eskalacja przemocy. Tylko w 2004 roku miało miejsce kilkanaście starć rosyjskich sił zbrojnych z bojownikami czeczeńskimi, zamachów i ataków terrorystycznych. Warto nadmienić, że od zamachów 11 września 2001 roku w Nowym Jorku władze rosyjskie traktują walkę z Czeczenami jako element walki z międzynarodowym terroryzmem.
Początek lat 90. przyniósł również walki pomiędzy chrześcijańskimi Osetyńcami i muzułmańskimi Inguszami, trwające od października 1992 roku do stycznia 1993 roku. Przyczyna konfliktu było dążenia Inguszów do wydzielenia własnej republiki ze wspólnej Czeczeńsko – Inguskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Po rozpadzie ZSRR władze Federacji Rosyjskiej zdecydowały o rozdzieleniu republiki i powołaniu dwóch – Inguskiej i Północnoosetyjskiej – w ramach Federacji. Różnice zdań w kwestii przebiegu granic pomiędzy władzami obu republik doprowadziły do eskalacji konfliktu. Udało się go zahamować w styczniu 1993 roku.
Problem integralności terytorialnej Gruzji
Gruzja od początku swego niepodległo bytu borykała się z problemami wewnętrznymi. Oprócz trudności związanych z ruchami separatystycznymi w państwie gruzińskim toczyła się walka o władzę. Wybrany w marcu 1991 roku na pierwszego prezydenta Gruzji Zwiad Gamaschurdia w styczniu 1992 roku został zmuszony przez siły opozycyjne do opuszczenia kraju. Jego miejsce zajął były radziecki minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze, który został odsunięty od władzy w wyniku tzw. rewolucji róż w listopadzie 2003 roku.
Problem utrzymania integralności terytorialnej Gruzji wiąże się z ruchami separatystycznymi działającymi w gruzińskich republikach autonomicznych, m. in. w Osetii Południowej i Abchazji. Doprowadziły one do powstania na terytorium Gruzji de facto niezależnych państw nieuznawanych jednak przez społeczność międzynarodową.
W Związku Radzieckim Osetia Południowa posiadała status obwodu autonomicznego w ramach Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Regularne walki w Osetii Południowej były konsekwencją jej secesji od Gruzji we wrześniu 1990 roku i wprowadzenia wojsk gruzińskich na terytorium zbuntowanej prowincji. Od połowy 1991 roku do czerwca 1992 roku w Osetii Południowej toczyła się wojna, zakończona podpisaniem w Soczi 25 czerwca 1992 roku przez Rosję, Gruzję, Osetie Południową i Osetię Północną Porozumienia o zasadach uregulowania konfliktu gruzińsko – osetyjskiego. Zgodnie z ustaleniami gwarantem współistnienia Gruzji i Osetii Południowej stała się Federacja Rosyjska. Wynikiem porozumienia było również utworzenie trójnarodowych sił pokojowych, składających się z batalionów gruzińskiego, południowoosetyjskiego i rosyjskiego, które 14 lipca 1992 wkroczyły w rejon konfliktu.
Również u podłoża konfliktu w Abchazji leżały separatystyczne dążenia ludności zamieszkującej tę autonomiczną gruzińską republikę. Do pierwszych wystąpień separatystycznych w Abchazji dochodziło już w 1989 roku. Ich celem było oddzielenie się od Gruzji i funkcjonowanie w ramach ZSRR w formie republiki związkowej. Przywrócenie w lutym 1992 roku konstytucji Gruzji z 1921 roku, na skutek czego Abchazja traciła status autonomii w ramach GSRR, było bezpośrednia przyczyna ogłoszenia 23 lipca 1992 roku niepodległości Abchazji. W dniu 14 sierpnia 1992 roku na terytorium zbuntowanej republiki wkroczyły wojska gruzińskie, rozpoczynając konflikt, który po dzień dzisiejszy nie został rozwiązany, lecz jedynie zamrożony.
W dniu 3 września 1992 roku w Moskwie dzięki pośrednictwu Rosji, Gruzja i Abchazja zaakceptowały zawieszenie broni, które weszło w życie dwa dni później. Zostało ono wkrótce zerwane, a walki nasilały się od października do grudnia 1992 roku, a następnie z przerwami toczyły się od stycznia do kwietnia 1993 roku.
Równolegle od jesieni 1992 roku do lata 1993 roku prowadzone były mediacje między stanami konfliktu z udziałem Rosji, ONZ i OBWE. Doprowadziły one do podpisania 14 maja 1994 roku w Moskwie porozumienia o przerwaniu ognia i rozdzieleniu sił w Abchazji. W dokumencie tym strona abchaska zgodziła się na wycofane swych wojsk za linię graniczną. Porozumienie zawierało również zgodę na rozmieszczenie wojsk rosyjskich. Porozumienie z maja 1994 roku wciąż obowiązuje, a sporadyczne potyczki graniczne nie wpłynęły na eskalację konfliktu.
Konflikt ormiańsko – azerski
Początki konfliktu o Górski Karabach sięgają 1923 roku, kiedy to na mocy decyzji władz moskiewskich został on wcielony do Azerbejdżanu jako republika autonomiczna.
Reformy systemowe Michaiła Gorbaczowa oraz ruchy dezintegracyjne, do których odchodziło w coraz słabszym Związku Radzieckim, przyczyniły się do wzmocnienia stanowiska Armenii domagającej się powrotu do Karabachu w jej granice. Efektem armeńskich żądań był wzrost napięcia pomiędzy Azerami i Ormianami. Tragicznym efektem tarć na linii Baku – Erewań stały się pogromy dokonane na Ormianach w Sumgaicie i w Baku w 1988 i 1989 roku. Doprowadziły on do eskalacji konfliktu i proklamowania przez Górski Karabach, na podstawie referendum z 10 grudnia 1991 roku, niezależności od Azerbejdżanu. Została ona uznana przez Armenię 2 stycznia 1992 roku.
Atak Ormian karabachskich w styczniu 1992 roku i zajęcie Górskiego Karabachu oraz obszarów do niego przyległych doprowadziły od uniezależnienia azerskiej enklawy od Azerbejdżanu. Walki pomiędzy wojskami azerskimi i Ormianami z Karabachu trwały do 5 maja 1994 oku. Zawarto wówczas porozumienie o zawieszeniu broni (Protokół z Biszkeku) pomiędzy Azerbejdżanem, Górskim Karabachem i Armenią. W dniu 12 maja 1994 roku porozumienie weszło w życie i utrzymuje się do dziś.
Obecnie konflikt karabachski, podobnie jak naddniestrzański, abchaski i południowoosetyjski, jest zamrożony. Negocjacje prowadzone przez OBWE, trwają nieprzerwanie od zawieszenia broni, jednak konflikt wciąż jest uregulowany, a proces negocjacyjny znajduje się w głębokim impasie. Górski Karabach, podobnie jak Abchazja, Osetia Południowa i Naddniestrze, jest państwem nieuznawanym przez społeczność międzynarodową, posiadającym jednak niektóre atrybuty państwowości, m. in. parlament i prezydenta oraz siły zbrojne.
Konflikt naddniestrzański
Korzenie konfliktu o Naddniestrze sięgają roku 1989. Wtedy to na fali przemian zachodzących w całym ZSRR władze Moskiewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej zdecydowały się na wprowadzenie języka rumuńskiego jako urzędowego i alfabetu łacińskiego w miejsce obowiązującej dotąd cyrylicy.
Niezadowolenie licznej mniejszości rosyjskiej z Naddniestrza oprócz kwestii językowych dotyczyło również wzrostu niechęci nierosyjskich obywateli Republiki Mołdawskiej do Rosjan oraz postulatów Kiszyniowa dotyczących ewentualnego przyszłego zjednoczenia Mołdowy z Rumunią. To ostatnie byłoby równoznaczne z utratą uprzywilejowanej pozycji, jaką w ZSRR cieszyli się Rosjanie, oraz w wypadku zjednoczenia z Rumunią groziłoby ich dyskryminacją ze strony obywateli rumuńskich i mołdawskich.
Przybierające na sile tendencje odśrodkowe w ZSRR oraz wspomniane wyżej obawy rosyjskich Naddniestrzan zaowocowały 2 września 1990 roku secesją od Mołdowy i powołaniem Naddniestrzańskiej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki radzieckiej, która 29 sierpnia 1991 roku ogłosiła niepodległość. Po upadku Związku Radzieckiego Naddniestrze przyjęło nazwę Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej.
Sytuację w regionie ustabilizowało Porozumienie o pokojowym uregulowaniu konfliktu wokół Naddniestrza podpisane 21 lipca 1992 roku. W dokumencie tym uzgodniono m. in. wprowadzenie do strefy konfliktu rosyjsko – mołdawsko – naddniestrzańskich sił pokojowych, utworzenie tzw. korytarza bezpieczeństwa i stopniowe wyprowadzenie z obszaru Mołdowy wojsk rosyjskich. Uznano również integralność terytorialną Mołdowy, w ramach której miał zostać określony status Naddniestrza.
Konflikt naddniestrzański wciąż pozostaje nierozwiązany, choć nie ma przesłanek wskazujących na możliwość jego eskalacji. Mołdowa i Republika Naddniestrzańska egzystują obok siebie jako dwa formalnie niezależne państwa. Mimo zamrożenia konfliktu wciąż dochodzi do sporadycznych ataków separatystów naddniestrzańskich na obiekty mołdowskie.
Wojna domowa w Tadżykistanie
Do najbardziej skomplikowanych konfliktów na obszarze byłego ZSRR należała wojna domowa w Tadżykistanie. Na walkę polityczną (opozycji demokratycznej i islamskiej z władzą komunistyczną) nakładały się różnice klanowo – plemienne i wyznaniowe. Mimo to tadżycka wojna domowa jest jedynym konfliktem, który udało się zakończyć. Nie powiodło się jednak zlikwidowanie jego źródeł tkwiących w skomplikowanej strukturze społecznej narodu tadżyckiego.
Do pierwszych niepokojów w Tadżykistanie dochodziło jeszcze w okresie istnienia ZSRR. Po upadku Związku Radzieckiego wojna domowa w niepodległym Tadżykistanie przybierała na sile. Antyrządowe manifestacje w Duszanbe organizowane od marca do kwietnia 1992 roku i demonstracje poparcia dla prezydenta Rachmona Nabijewa groziły eskalacja niepokojów.
Rachmon Nabijew doszedł do władzy w listopadzie 1991 roku w wyniku sfałszowanych wyborów. Sformowany przez niego tzw. batalion prezydencki brał udział w starciach z opozycja islamsko – demokratyczną i doprowadził do wybuchu regularnej wojny domowej. Na skutek niekorzystnej dla komunistycznych władz przebiegu walk prezydent został zmuszony do opuszczenia Duszanbe. Dzięki pomocy zewnętrznej siły komunistyczne wyparły jednak opozycję i przejęły władzę w Tadżykistanie.
W wyniku rozmów 17 września 1994 roku strony konfliktu podpisały porozumienie o czasowym zawieszeniu broni, które weszło w życie trzy dni później. W dokumencie była również mowa o wyborach prezydenckich i parlamentarnych, z udziałem opozycji. W wyborach prezydenckich 6 listopada 1994 roku zwycięstwo odniósł Emomali Rachmonow. Opozycja zakwestionował wyniki głosowania i kontynuowała walkę zbrojną, która z przerwami trwała do 27 czerwca 1997 roku. Wtedy to na skutek silnych nacisków Rosji i Iranu zawarto w Moskwie porozumienie pokojowe, na mocy którego Zjednoczona Opozycja Islamska otrzymała m. in. 30 procent stanowisk rządowych.
Pomimo zakończenia wojny domowej, jej doświadczenia wciąż wywierają silny wpływ na życie polityczne Tadżykistanu. Partie opozycyjne unikają napięć w relacjach w władzami, ponieważ obawiają się ponownego wybuchu konfliktu. W oczach społeczeństwa gwarantem pokoju jest prezydent Emomali Rochmanow, cieszący się dużą popularnością wśród Tadżyków. W dniu 6 listopada 2006 roku został ponownie wybrany na prezydenta Tadżykistanu. W 1999 roku, przedłużył prezydencką kadencję z pięciu do siedmiu lat. W 2003 roku przeprowadził referendum, które zatwierdziło zmiany w konstytucji pozwalające mu na ubieganie się o kolejne dwie kadencje. Tym samym zapewnił sobie władzę do 2020 roku.
Rola Federacji Rosyjskiej w umacnianiu bezpieczeństwa na obszarze WNP
Do najważniejszych przejawów aktywności Federacji Rosyjskiej na rzecz umacniania bezpieczeństwa regionalnego należą: 1) dążenie do przejęcia przez Rosję poradzieckiego arsenału jądrowego; 2) udział w pokojowym rozwiązywaniu konfliktów regionalnych; 3) zaangażowanie wojsk rosyjskich w misje pokojowe; 4) budowa systemu bezpieczeństwa zbiorowego państw obszaru WNP; 5) ochrona zewnętrznych granic WNP; 6) walka z terroryzmem i przestępczością zorganizowaną.
Rozpad ZSRR pozostawił nierozwiązany i niezwykle niebezpieczny dla całego świata problem podzielonego radzieckiego arsenału jądrowego pozostającego we władaniu czterech państw poradzieckich – Rosji, Ukrainy, Białorusi i Kazachstanu. Dzięki wsparciu USA oraz aktywności dyplomacji rosyjskiej, w tym stosowaniu nacisków gospodarczych i politycznych, do porozumienia START I na podstawie tzw. protokołu lizbońskiego z 23 maja 1992 roku przystąpiły Kazachstan, Białoruś i Ukraina. Na mocy dokumentu państwa te zobowiązały się w ciągu siedmiu lat przekazać Federacji Rosyjskiej rozmieszczone na ich terytoriach arsenały jądrowe.
Federacja Rosyjska była mediatorem we wszystkich konfliktach, jakie zaistniały na obszarze poradzieckim, głównym twórcą porozumień i ich gwarantem. Rosyjskie pośrednictwo w rozwiązywaniu konfliktów przejawiało się zarówno w formie indywidualnych mediacji rosyjskich, jak i wielostronnych – przy udziale państw trzecich i organizacji międzynarodowych. Od marca 1992 roku Rosja działa wspólnie z jedenastoma państwami w ramach tzw. Grupy Mińskiej KBWE, w które stała się głównym mediatorem w konflikcie o Górski Karabach.
Pośrednicząc w rozwiązywaniu konfliktów zaistniałych po upadku ZSRR, Rosja nad mediacje wielostronne wciąż przekłada te wyłącznie rosyjskie. Jest to konsekwencją postrzegania przez nią obszaru WNP jako własnej strefy wpływów.
Zaangażowanie w misje pokojowe wojsk rosyjskich ma służyć umocnieniu Rosji w regionie, ale również jego stabilizacji. Pierwsze wielonarodowe siły pokojowe zostały wysłane 14 lipca 1992 roku do Osetii Południowej. Tego samego roku, również w lipcu, utworzono rosyjsko – mołdawsko – naddniestrzańskie siły pokojowe, które swą działalność rozpoczęły w Mołdawskiej Republice Naddniestrzańskiej.
Budowa systemu kolektywnego bezpieczeństwa, którego podstawę stanowi Układ o bezpieczeństwie zbiorowym z 15 maja 1992 roku (tzw. traktat taszkiencki), prolongowany w 1999 roku i zinstytucjonalizowany w roku 2003 w formie Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, były dla Rosji sposobem na wypełnienie luki bezpieczeństwa, która powstała w regionie po rozpadzie ZSRR.
Metodą zapewnienia bezpieczeństwa w regionie Wspólnoty Niepodległych Państw jest również współpraca wojsk krajów tego ugrupowania w ochronie zewnętrznych granic WNP. Niemożność samodzielnego zagwarantowania bezpieczeństwa rubieży WNP przez niektóre z państw członkowskich zwiększa zagrożenie terroryzmem, przemytem broni i narkotyków z obszarów niestabilnych na cały obszar Wspólnoty.
Do najważniejszych dokumentów dotyczących ochrony granic WNP oprócz Traktatu taszkienckiego należą podpisane przez Armenię, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdowę, Rosję, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukrainę i Uzbekistan Porozumienie o współpracy państw członkowskich WNP w sprawie zapewnienie stabilizacji na ich graniach zewnętrznych oraz podpisany 26 maja 1995 roku przez sześć państw WNP Traktat o współpracy w ochronie granic państw członkowskich WNP z państwami niebędącymi członkami WNP.
Jeszcze przed atakami terrorystycznymi na WTC 4 czerwca 1999 roku osiem państw WNP podpisało Umowę o współpracy państw – uczestników Wspólnoty Niepodległych Państw w walce z terroryzmem. W dniu1 grudnia 2000 roku w Mińsku podczas szczytu Rady Szefów Państw WNP zakończono tworzenie Centrum Antyterrorystycznego z siedzibą w Moskwie. Zajmuje się ono m. in. gromadzeniem i wymianą informacji o organizacjach uznanych za radykalne lub terrorystyczne.
Mechanizm bezpieczeństwa WNP
WNP jest ugrupowaniem międzynarodowym o charakterze regionalnym i wszechstronnym. Jednym z deklarowanych celów Wspólnoty Niepodległych Państw jest współpraca na rzecz zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa oraz realizacji projektów rozbrojeniowych, a także pokojowe rozwiązywanie sporów i konfliktów między państwami Wspólnoty.
W zamyśle Rosji – animatora WNP – Wspólnota miała się stać w latach 90. Podstawowym mechanizmem bezpieczeństwa na obszarze poradzieckim, instrumentem do utrzymania jednolitej przestrzeni wojskowo – strategicznej.
Dążąc do integracji polityczno – wojskowej regionu, Rosja doprowadziła do zawarcia 15 maja 1992 roku w Taszkiencie Traktatu taszkienckiego, który wszedł w życie 20 kwietnia 1994 roku i stał się podstawowym mechanizmem w sferze bezpieczeństwa na obszarze WNP, choć jego sygnatariuszami nie stały się wszystkie państwa WNP.
W latach 90. starano się – głównie z inicjatywy Moskwy – pogłębić integrację polityczno – wojskową Wspólnoty. Na przykład podczas szczytu WNP w Ałma Acie w 1995 roku prezydent Rosji Borys Jelcyn przedłożył kilkanaście propozycji w tym zakresie. Dotyczyły one m. in organizowania wspólnej obrony granic zewnętrznych WNP oraz zintegrowanego systemu ostrzegania o obrony powietrznej. Część państw – Ukraina, Azerbejdżan i Turkmenistan – obawiała się pozostawienia w rękach Rosji kierownictwa na tymi instytucjami. Dlatego propozycje te odrzucono. Podpisano jednak wówczas dokument zainspirowany przez Kazachstan – Memorandum o wspieraniu pokoju i stabilności we Wspólnocie Niepodległych Państw. Zawarto w nim zobowiązania państw WNP do powstrzymania się od prób wywierania nacisku nad środkami wojskowymi, politycznymi, ekonomicznymi lub podejmowanymi w innej formie oraz do integracji w sprawy wewnętrzne. Ponieważ ów dokument niedwuznacznie odnosił się do polityki Rosji, Moskwa nie zgodziła się na nadanie mu formy traktatowej, a ponadto wprowadziła doń zapis o powstrzymywaniu się państw Wspólnoty od udziału w sojuszach i blokach skierowanych któremukolwiek z państw WNP.
Mechanizm bezpieczeństw Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym WNP
Układ o bezpieczeństwie zbiorowym z 15 maja 1992 roku miał jednocześnie charakter systemu bezpieczeństwa kolektywnego oraz sojuszu wojskowego.
W lutym 1995 roku podczas szczytu w Ałma Acie państwa – strony UBZ przyjęły Deklarację i Koncepcję bezpieczeństwa zbiorowego oraz Podstawowe kierunki pogłębienia współpracy wojskowej. W lipcu 2000 roku w Moskwie szefowie rządów państw uczestniczących w UBZ podpisali Porozumienie o priorytetach współpracy wojskowo – technicznej. Przewidziano w nim możliwość pozyskiwania sprzętu wojskowego od sojusznika na bardzo korzystnych warunkach finansowych, co w znacznym stopniu uzależnia od Rosji siły zbrojne innych państw UBZ. W maju 2001 roku w Erewanie Rada Bezpieczeństwa Zbiorowego UBZ podjęła decyzje o powołaniu do życia Kolektywnych Sił Szybkiego Rozwinięcia dla Środkowoazjatyckiego Regionu Bezpieczeństwa Zbiorowego. KSSR zostały sformowane latem 2001 roku z komponentów: kazachskiego, kirgiskiego, rosyjskiego i tadżyckiego.
W 2002 roku UBZ przekształcono w Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ). W dniu 7 października 2002 roku podpisano Statut i Porozumienie o statusie prawnym OUBZ, które po ratyfikacji przez wszystkie państwa UBZ weszły w życie 18 września 2003 roku. W dniu 2 grudnia 2004 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ nadało OUBZ status obserwatora przy Zgromadzeniu Ogólnym ONZ.
Na podstawie Statutu OUBZ państwa członkowskie podejmują działania na rzecz stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego i sformowania regionalnych zgrupowań wojsk, koordynują wysiłki w walce z międzynarodowym terroryzmem, nielegalnym obrotem środkami odurzającymi i bronią, przestępczością zorganizowaną, nielegalną migracją i innymi zagrożeniami dla ich bezpieczeństwa.
OUBZ stała się podstawowym mechanizmem bezpieczeństwa na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw. Widoczna jest jednak wyraźna asymetria potencjału militarnego Rosji i pozostałych partnerów.
Rosnące zaangażowanie państw trzecich w regionie
Spośród państw trzecich zaangażowanych w regionie WNP na pierwszym miejscy wymienić należy Stany Zjednoczone, które – jako supermocarstwo – odnajdują swoje interesy we wszystkich subregionach Wspólnoty. Największe znaczenie dla polityki USA wobec WNP ma stabilizacja tego regionu. Ten cel warunkuje pozostałe, a zwłaszcza: 1) wspieranie demokratycznych reform i transformacji wolnorynkowej; 2) zapobieganie proliferacji BMR; 3) regulowanie konfliktów; 4) ograniczanie wpływu radykalnych ruchów społecznych; 5) budowanie koalicji antyterrorystycznej; 6) wciąganie państw regionu do współpracy z Zachodem, także poprzez takie instytucje, jak NATO; 7) pozyskiwanie dostępu do źródeł surowców energetycznych i zabezpieczanie tras przesyłowych ropy naftowej i gazu ziemnego.
Najważniejszym partnerem dla USA na obszarze poradzieckim jest główny spadkobierca ZSRR, Federacja Rosyjska. Wynika to z potencjału Rosji i jej znaczenia w świecie. Jest ona jednocześnie głównym konkurentem Stanów Zjednoczonych na obszarze WNP. To właśnie polityka Rosji w znacznym stopniu ogranicza polityczną i gospodarczą ekspansję USA w tym regionie. Rywalami USA, choć w mniejszym stopniu są również Chiny i Iran.
Amerykańska interwencja w Afganistanie wymusiła na Waszyngtonie konieczność poszukiwania sojuszników w Azji Środkowej. W tym celu USA pogłębiły więzi z Uzbekistanem i zbliżyły się do Kazachstanu, Kirgistanu i Tadżykistanu, nawiązując z tymi państwami także współpracę wojskową. Posunięcie to zostało ułatwione przez ocieplenie relacji z Federacją Rosyjską. USA i Rosja rozwiązały kryzys związany ze zbrojeniami strategicznymi, zawierając 24 maja 2002 roku Układ o redukcji strategicznych potencjałów ofensywnych (SORT). Rosja nie sprzeciwiła się rozmieszczeniu amerykańskich baz w poradzieckiej Azji Środkowej i udzieliła Stanom Zjednoczonym wsparcia w tzw. wojnie z terroryzmem.
Innym aktorem spoza WNP w znacznym stopniu wpływającym na sytuację w regionie jest Unia Europejska. Najważniejszym celem UE w sferze bezpieczeństwa na obszarze WNP jest stabilizacja państw leżących w regionach graniczących z UE. Nawet w skrajnym przypadku redukcji kontaktów politycznych ze wschodnimi sąsiadami, w interesie UE leży działanie na rzecz ograniczenia zjawisk które generowałyby zagrożenia o różnym charakterze dla jej państw członkowskich. Do takich istniejących i potencjalnych zjawisk z pewnością zaliczyć można ubóstwo, przestępczość zorganizowaną i kryminalizację stosunków społecznych, konflikty lokalne, problemy ekologiczne, katastrofy technologiczne. Elementem oddziaływania UE na WNP jest również troska o przestrzeganie praw człowieka, demokratyzację życia politycznego i ochronę wolności gospodarczej.
W ostatnich latach Unia Europejska znacznie zaktywizowała swoją politykę wobec Mołdowy i Ukrainy oraz – w mniejszym stopniu – względem Białorusi. Sprzyja temu rozszerzenie Unii o państwa regionu Europy Środkowej i Wschodniej, bezpośrednio graniczącego z tymi poradzieckimi republikami. Oznacza to pewne odejście w polityce Brukseli od marginalizowania ich na rzecz stosunków z Rosją.
W dniu 7 października 2005 roku UE zawarła z Mołdową i Ukrainą trójstronne porozumienie w sprawie ustanowienia z dniej 1 grudnia tego roku misji UE na granicy mołdawsko – ukraińskiej. Misja ta, składająca się z około 50 funkcjonariuszy służb granicznych i celnych z państw członkowskich Unii, pomóc ma w przywróceniu kontroli władz mołdawskich nad wymianą handlową prowadzoną przez separatystyczne Naddniestrze.
Kolejnym podmiotem, którego zaangażowanie w strefie WNP wzrasta, jest Chińska Republika Ludowa. Również dla Chin – z tych samych względów, co dla USA i UE – najistotniejszym partnerem na obszarze byłego Związku Radzieckiego jest Federacja Rosyjska. Do zainteresowania Chinami rosyjskim potencjałem, głównie energetycznym oraz wojskowo – technologicznym, należy też dodać kwestię uregulowania problemów granicznych. Proces delimitacji granicy chińsko – rosyjskiej udało się zakończyć dopiero w 2005 roku.
Chiny wzmocniły swoje oddziaływanie na WNP także poprzez udział w Szanghajskiej Organizacji Współpracy – członkowie: Chiny, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan oraz Uzbekistan. Regionalna organizacja międzynarodowa powołana do życia 15 czerwca 2001 roku. Wcześniej, od 1996 roku, funkcjonowała tzw. Szanghajska Piątka będąca nieformalnym forum konsultacyjnym. Celem SOW jest umacnianie bezpieczeństwa regionalnego oraz wzmacnianie współpracy między państwami członkowskimi.
Wzrost znaczenia czynnika energetycznego
Najbogatszą bazę surowcową posiada Rosja – dysponuje prawie jedną trzecią światowych zasobów gazu ziemnego i poważnymi złożami ropy. Dużymi rezerwami węglowodorów cieszyć się mogą również państwa regionu kaspijskiego: Turkmenistan i Uzbekistan – gazem ziemnym, a Azerbejdżan i Kazachstan – ropą naftową.
Surowce z obszaru WNP stanowią najpoważniejszą alternatywę dla ropy naftowej eksportowanej przez państwa zrzeszone w Organizacji Państw Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC). Atrakcyjności państw WNP jako eksporterów surowców energetycznych sprzyja ich położenie, tj. bliskość wielkiego runku europejskiego z jednej i dynamicznie rozwijającego się rynku azjatyckiego z drugiej strony.
Moskwa stara się również minimalizować wpływy innych niż rosyjskie koncernów związanych z branżą energetyczną na obszarze WNP. Stąd nie patrzy przychylnym okiem na takie inwestycje, jak rurociąg Baku – Tbilisi – Ceyhan, zrealizowany przy wsparciu zachodnich przedsiębiorstw energetycznych, uruchomiony w 2005 roku i służący eksportowi kaspijskiej ropy naftowej z pominięciem kontrolowanej przez rosyjskie firmy sieci przesyłowej.