„Formy czynności prawnej”

1. Pojęcie czynności prawnej.

Do zdarzeń prawnych, które odgrywają w prawie cywilnym szczególną role, należą czynności prawne.

Są one instrumentem, za pomocą którego podmioty stosunków cywilno -prawnych mogą według własnej woli - w ramach obowiązującego porządku prawnego - kształtować te stosunki, doprowadzając do ich powstania, zmiany lub ustania. Podstawowym więc fundamentem, na którym wznosi się jurydyczna konstrukcja czynności prawnych, jest uznanie przez porządek prawny - w wyznaczonych przez siebie granicach - autonomii osoby dokonującej czynności prawnej, w zakresie kształtowania swoimi decyzjami dokonującej czynności prawnej, w zakresie kształtowanie swoimi decyzjami stosunków prawnych. Zasięg tej autonomii może być w konkretnym systemie prawnym bardzo różny, szeroki lub wąski, przy czym zależy to od ustroju społeczno - gospodarczego, który leży u podstaw tego systemu prawnego, i akceptowanych w nim wartości; a w jego ramach - od sfery stosunków (własnościowe, rodzinne itd.) i typu czynności prawnej.

Wprowadzony w ramach tzw. małej reformy prawa cywilnego z 1990 r., determinowanej zmianą ustroju politycznego i gospodarczego Polski art. 353 k.c. stanowi, że „strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia”. Z takiego uregulowania bezspornie wynika, że obowiązujący porządek prawny w zakresie obligacyjnych stosunków prawnych uznaje autonomię stron w sferze zawierania umowy, osoby partnera i treści, oczywiście z przewidzianymi w powołanym przepisie ograniczeniami. Jednakże w innych działaniach prawa cywilnego, np. w prawie rzeczowym, rodzinnym czy spadkowym zasada swobody umów nie obowiązuje w takich rozmiarach. Istnieje w tych stosunkach numerus clausus dopuszczalnych przez prawo typów czynności prawnych; w rezultacie strony nie mają w ogóle wpływu lub mają ograniczony na treść powołanego przez nie do życia stosunku cywilnoprawnego. Podobnie ograniczenie (numerus clausus typów czynności) dotyczy również - jak się na ogół przyjmuje w literaturze - kształtowanie stosunków zobowiązanych w drodze czynności jednostronnych.

Zmniejszenie zakresu autonomii stron może być następstwem nie tylko przepisu prawnego, ale faktycznego układu stosunków gospodarczych. Jak dla stosunków prawnych masowych, takich jak przewóz kolejowy, dostawa prądu, gazu itp. wytworzyła się konstrukcja umów przez przystąpienie (adhezyjnych), przy których osoba, na rzecz której dane świadczenie ma być wykonane, ma praktycznie swobodą jedynie co do tego, czy zawrzeć umowę, nie może natomiast wybierać sobie kontrahenta (najczęściej faktyczny monopol) ani (zwłaszcza) decydować o treści umowy, utrwalonej generalnie w najróżniejszych regulaminach, ogólnych warunkach czy wzorach umów.

Bez względu jednak na wspomnienie, prawne i faktyczne, ograniczenia autonomii stron w zakresie kształtowania swoich stosunków prawnych, występujące w danym porządku prawnym, autonomia ta stanowi zasadnicze założenie cywilistycznej koncepcji czynności prawnej. Nie przeczy temu założeniu bynajmniej fakt, że prawo może łączyć z czynnością prawną również skutki prawne, których zamiar (wola) osiągnięcia nie wynika z zachowania (oświadczenia) strony. Artykuł 56 k.c. wyraźnie stanowi, że czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynika z ustawy, z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów; np. z umową sprzedaży związana jest z mocy prawa rękojmia sprzedawcy za wady rzeczy, chyba że została ona w granicach wyłączona. W istocie rzeczy wszystkie skutki czynności prawnej wynikają z ustawy. Jednakże określone skutki powstają dlatego, że ustawodawca, uznaje moc stron czynności do kształtowania swojej sytuacji prawnej, sankcjonuje to, co one postanowiły; inne zaś skutki ustawodawca narzuca, ale w związku z dokonaniem przez podmiot danego typu czynności prawnej.

Przechodząc obecnie do jurydycznego określenia czynności prawnej na podstawie przedstawionego założenia można ja zdefiniować następująco.

Jest to stan faktyczny, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli, stanowiące uzewnętrznioną decyzję podmiotu prawa cywilnego wywołania określonych skutków cywilnoprawnych, z którym to stanem faktycznym ustawa wiąże skutki wyrażone w tym oświadczeniu, a także skutki prawne oświadczeniem woli nie objęte, lecz wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego lub ustalonych zwyczajów, ujmując rzecz bardziej lapidarnie i nieco upraszczają, można powiedzieć, że czynność prawna to takie zdarzenie prawne, które polega na świadomym zachowaniu się osoby fizycznej, w którym przejawia się dążenie do osiągnięcia określonych skutków cywilnoprawnych, np. przeniesienia własności, rozwiązania najmu itp. Określenie to wymaga bliższego wyjaśnienia:

- Czynność prawna jest stanem faktycznym; ażeby więc konkretna czynność prawna doszła do skutku, muszą być zrealizowane wszystkie te elementy, które norma prawna dla niej przewiduje.

- Nieodzownym elementem każdej czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli. Z punktu widzenia gospodarczego najważniejszym rodzajem czynności prawnej jest umowa, której przesłanką są zgodne oświadczenie woli dwóch, niekiedy więcej, stron.

- Oprócz oświadczenia woli czy oświadczeń woli stan faktyczny czynności prawnej obejmuje niekiedy inne jeszcze elementy (np. do ustanowienia zastawu na rzeczy ruchomej potrzebna jest umowa między zastawcą, a zastawnikiem oraz wydanie rzeczy zastawnikowi albo osobie trzeciej, na która strony się zgodziły). Nie należy natomiast do stanu faktycznego czynności prawnej zdarzenie, od którego uzależnione jest tylko powstanie skutku prawnego dokonanej już czynności prawnej (np. testament jest zakończoną czynności prawną z chwilą jego sporządzenia w formie prawnej przepisanej, ale jego skutki prawne nastąpią dopiero z chwilą śmierci testatora).

- Podobnie jak przy wszystkich zdarzeniach prawnych, skutek czynności prawnej następuje dlatego, że jego powstanie wiąże z realizacją stanu faktycznego norma prawna. Cechą charakterystyczną czynności prawnej jest jednak to, że ustawa wiąże z nią skutki określone przez sam podmiot prawa cywilnego w oświadczeniu woli, a więc zgodne z wynikającą z oświadczenia jego wolą; czy dokonanie i skutki czynności prawnej należy łączyć z rzeczywistym zamiarem strony ich wywołania (z tzw. wolą wewnętrzną), czy raczej z tym, co na zewnątrz, dla innych uczestników obrotu „przedstawia się” jako wola spowodowania określonych skutków - to już zależy od interpretacji pojęcia oświadczenia woli, będącego jądrem konstrukcji prawnej.

2. Forma czynności prawnych.

I.Z powołanego art. 60 k.c. podstawową zasadą polskiego prawa cywilnego, według której oświadczenie woli może być złożone w formie dowolnej (ustanie, pisemnie, per facta concludentia itp.).

Wyjątki od tej zasady polegają na konieczności zachowania formy szczególnej. W poświęconych tej problematyce art. 73 k.c. można, zależnie od skutków, które wywołuje niezachowanie formy szczególnej, odróżnić trzy typy tej formy:

1) forma pod rygorem nieważności (ad solemnitatem);

2) forma do celów dowodowych (ad probationem);

3) forma do wywołania oznaczonych skutków prawnych. (ad eventum).

II. Przez formę ad solemnitatem rozumie formę szczególną, której niezachowanie pociąga za sobą nieważność czynności prawnej. Obowiązek jej zachowania pod rygorem nieważności może wynikać:

1) z przepisu ustawy albo

2) z woli stron

Ad 1) Przewidziana w ustawie forma szczególna inna aniżeli zwykła pisemna ma charakter formy pod rygorem nieważności, chyba że jej zachowanie jest zastrzeżone jedynie dla wywołania oznaczonych skutków prawnych, czyli że w grę wchodzi forma ad eventum; jeżeli natomiast ustawa przewiduje (jako formę szczególną) formę pisemną, jest ona formą ad solemnitatem tylko wtedy, gdy w przepisie wyraźnie statuowany jest rygor nieważności.

Ten typ formy podyktowany jest różnymi motywami legislacyjnymi, jak stworzenie trwałego dowodu, zmuszenie stron dojrzałego namysłu, a przy formie notarialnej - także zapewnienie prewencyjnej kontroli zgodności dokonywanej czynności z prawem.

Ad. 2) W wypadku, gdy strony zastrzegły w umowie, że określona czynność prawna między nimi powinna być dokonana w szczególnej formie (umowa co do formy), czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu tej zastrzeżonej formy; innymi słowy, forma szczególna wynikająca nie z przepisu ustawy, lecz z woli stron ma charakter formy ad solemnitatem. Od tej zasady istnieje jeden doniosły wyjątek, ujęty w postaci reguły interpretacyjnej; polega on na tym, iż przy zastrzeżeniu formy pisemnej bez określania skutków jej niezachowania w razie wątpliwości poczytuje się, że była ona zastrzeżona jedynie jako forma dla celów dowodowych. Nadanie temu wyjątkowi charakteru reguły interpretacyjnej ma to praktyczne znaczenie, iż sam fakt zastrzeżenia w umowie formy pisemnej bez określenie jej skutków nie przesądza typu tej formy; dopiero jeżeli z wykładni treści umowy nie wynika nic innego co do charakteru formy, poczytuje się, że jest to forma ad probationem.

III. Przez formę dla celów dowodowych (ad probationem) rozumie się formę pisemną, jeżeli jej niezachowania nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej. Będzie ona ważna mimo niezachowania formy pisemnej, ale w razie sporu strona nie będzie mogła udowodnić faktu dojścia do skutków czynności prawnej w postępowaniu przed sądem.

Wspomniane dowody są jednak dopuszczalne, jeżeli: albo obie strony wyrażą na to zgodę, albo fakt dokonania czynności prawnej jest uprawdopodobniony za pomocą pisma (np. powodów przedstawia sądowi list pozwanego, w którym prosi on o zwłokę w zapłacie długu) albo sąd uzna, że ze względu na szczególne okoliczności sprawy jest konieczne (np. okaże się, że brak pisma jest następstwem nieświadomości jednej ze stron, przy czym nieświadomość tę wykorzystała druga strona). Według orzeczenia Sądu Najwyższego z 18.05.1979 r. nie jest konieczne, aby pismo uprawdopodabniające fakt dokonania czynności prawnej pochodziło od strony, która fakt ten kwestionuje, ani też, aby było podpisane przez jedną ze stron.

Forma ad probationem może również wynikać:

1. z przepisu ustawy albo

2. z woli stron.

Ad. 1) Ilekroć ustawa wymaga zachowania formy pisemnej bez zastrzeżenia rygoru nieważności, jest ona tylko formą dla celów dowodowych, chyba że została ona zastrzeżona jedynie dla wywołania określonych skutków prawnych.

Generalnie, bez względu na typ czynności, formę pisemną ad probationem przewiduje art. 75 § 1 k.c. dla czynności prawnych rozporządzających i zobowiązujących, jeżeli wartość przedmiotu czynności prawnej przenosi 2000 zł, przy czym przy świadczeniach okresowych decyduje ich wartość za jeden rok, a jeżeli mają one trwać krócej niż rok - wartość za cały czas ich trwania.

Również ogólny charakter ma art. 77 k.c. wymagający, aby w wypadku zawarcia umowy na piśmie (chociażby forma ta nie była wymagana) jej uzupełnienie, zmiana albo rozwiązanie za zgoda obu stron, jak również odstąpienie od niej było stwierdzone pismem.

Ponadto forma ad probationem jest przewidziana dla niektórych typów czynności prawnych; takich jak np.: uchylanie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby, zastrzeżenie przy sprzedaży prawa własności rzeczy sprzedanej sprzedawcy aż do uiszczenia ceny, umowa dostawy, umowa kontraktacji, umowa o roboty budowlane, umowa spółki, odwołanie darowizny.

Ad 2) Jak o tym była już mowa przy analizie formy ad solemnitatem, z art. 76 k.c. wynika, że strony mogą zastrzec formę pisemną dla celów dowodowych w wypadkach przez ustawę nie przewidzianych, przy czym istnieje reguła interpretacyjna, iż w razie wątpliwości taki charakter ma umownie zastrzeżenie formy pisemnej bez równoczesnego określenia skutków niezachowania tej formy.

IV. Forma ad eventum polega na tym, że ustawa uzależnia wywołanie przez czynność prawną niektórych skutków od zachowania formy szczególnej, tzn. że mimo niezachowania formy, czynność prawna będzie ważna i wywoła skutki prawne, ale nie wszystkie

---