Części mowy

Części mowy odmienne (odmieniają się przez przypadki - deklinują się):
• rzeczownik,
• przymiotnik,
• zaimek,
• liczebnik,
• czasownik osobowy (koniuguje się w formach osoby, strony, czasu, liczby, rodzaju, trybu).

Imiesłów przymiotnikowy (forma czasownika) czynny i bierny też odmienia się przez przypadki.

Części mowy nieodmienne (nie podlegają ani deklinacji, ani koniugacji):
• przysłówek,
• przyimek,
• spójnik,
• partykuła,
• wykrzyknik,
• czasownik nieosobowy:
- bezokolicznik,
- imiesłów przysłówkowy współczesny i uprzedni,
- nieosobowa forma czasownika zakończona na -no, -to.

Części mowy -

Rzeczownik

Nazwy przedmiotów, pojęć, osób, zwierząt, roślin i zjawisk dzielimy na różne kategorie znaczeniowe:
• osobowe - ojciec, uczeń, sportowiec, Włoch,
• nieosobowe - wszystkie poza nazwami osób,
• imiona własne - Warszawa, Wisła,
• pospolite - miasto, rzeka, dom,
• żywotne - elegant, koń, pies, ojciec, dziecko (Bóg, anioł, duch - nazwy pojęć upostaciowanych jako kategoria wyższej wartości),
• nieżywotne - kształt, plac, rzeka, drzewo,
• jednostkowe - człowiek, żołnierz,
• zbiorowe - rój, tłum, gawiedź, ciżba, las, sad,
• oderwane - ból, śmiech, zapał, spanie, miłość, rozum, białość,
• materialne - żelazo, piasek, powietrze.

Liczba rzeczownika

W liczbie pojedynczej rzeczownik występuje jako jeden przedmiot. Są rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej np. Europa, Wisła, Polska, żelazo, woda, dobroć, miłość, gawiedź.

W liczbie mnogiej jest wiele przedmiotów. Tylko w liczbie mnogiej występują rzeczowniki: Tatry, Kielce, Węgry, usta, nożyce, spodnie, drzwi, imieniny, drwa, plecy itp.

Rodzaje rzeczownika
Rzeczownik wpływa na rodzaj stojącego obok przymiotnika: biały śnieg, dobra matka, wysokie drzewo.

W liczbie pojedynczej i mnogiej rzeczowniki występują w trzech rodzajach:

Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
(rzeczowniki zakończone spółgłoskami) dobry ojciec, wierny pies, zielony las, uczynni sąsiedzi, znani naukowcy, rącze konie, białe śniegi	(rzeczowniki zakończone samogłoskami -a, -i oraz spółgłoskami) głęboka rzeka, dobra pani, biała kość, piękne kobiety	(rzeczowniki zakończone samogłoskami -o, -e, -ę, oraz -um) duże okno, jasne słońce, małe jagnię, bogate muzeum, szerokie pola

Odmiana rzeczowników (deklinacja)
Końcówki wraz z tematami tworzą formy przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej. Odchylenia w końcówkach są odbiciem tradycji.

Nazwy przypadków:
- Mianownik (nominativus) kto? co?
- Dopełniacz(genetivus) kogo? czego nie ma?
- Celownik(dativus) komu? czemu się przyglądam?
- Biernik (accusativus) kogo? co widzę?
- Narzędnik (instrumentalis) kim? czym się posługuję? lub z kim? z czym idę?
- Miejscownik (locativus) o kim? o czym mówię?
- Wołacz o!

Przykłady deklinacji rzeczowników
 
Rodzaj męski
Liczba pojedyncza

M	stół	mąż	koń	brat	sędzia	przyjaciel	książę
D	stołu	męża	konia	brata	sędziego	przyjaciela	księcia
C	stołowi	mężowi	koniowi	bratu	sędziemu	przyjacielowi	księciu
B	stół	męża	konia	brata	sędziego	przyjaciela	księcia
N	stołem	mężem	koniem	bratem	sędzią	przyjacielem	księciem
Mc	stole	mężu	koniu	bracie	sędzi	przyjacielu	księciu
W	stole!	mężu!	koniu!	bracie!	sędzio!	przyjacielu!	książę!

Liczba mnoga

M	stoły	mężowie	konie	bracia	sędziowie	przyjaciele	książęta
D	stołów	mężów	koni	braci	sędziów	przyjaciół	książąt
C	stołom	mężom	koniom	braciom	sędziom	przyjaciołom	książętom
B	stoły	mężów	konie	braci	sędziów	przyjaciół	książąt
N	stołami	mężami	końmi	braćmi	sędziami	przyjaciółmi	książętami
Mc	stołach	mężach	koniach	braciach	sędziach	przyjaciołach	książętach
W	stoły!	mężowie!	konie!	bracia!	sędziowie!	przyjaciele!	książęta!

 
Rodzaj żeński
Liczba pojedyncza

M	mama	pani	wieś	noc	mucha	niania	noga	ręka	idea
D	mamy	pani	wsi	nocy	muchy	niani	nogi	ręki	idei
C	mamie	pani	wsi	nocy	musze	niani	nodze	ręce	idei
B	mamę	panią	wieś	noc	muchę	nianię	nogę	rękę	ideę
N	mamą	panią	wsią	nocą	muchą	nianią	nogą	ręką	ideą
Mc	mamie	pani	wsi	nocy	musze	niani	nodze	ręce	idei
W	mamo!	pani!	wieś!	nocy!	mucho!	nianiu!	nogo!	ręko!	ideo!

Liczba mnoga

M	mamy	panie	wsie	noce	muchy	nianie	nogi	ręce	idee
D	mam	pań	wsi	nocy	much	niań	nóg	rąk	idei
C	mamom	paniom	wsiom	nocom	muchom	nianiom	nogom	rękom	ideom
B	mamy	panie	wsie	noce	muchy	nianie	nogi	ręce	idee
N	mamami	paniami	wsiami	nocami	muchami	nianiami	nogami	rękami	ideami
Mc	mamach	paniach	wsiach	nocach	muchach	nianiach	nogach	rękach	ideach
W	mamy!	panie!	wsie!	noce!	muchy!	nianie!	nogi!	ręce!	idee!

 
Rodzaj nijaki
Liczba pojedyncza

M	sit-o	pol-e	imię	oko	-	ucho	-
D	sit-a	pol-a	imienia	oka	-	ucha	-
C	sit-u	pol-u	imieniu	oku	-	uchu	-
B	sit-o	pol-e	imię	oko	-	ucho	-
N	sit-em	pol-em	imieniem	okiem	-	uchem	-
Mc	sici-e	pol-u	imieniu	oku	-	uchu	-
W	sit-o!	pol-e!	imię	oko!	-	ucho!	-

Liczba mnoga

M	sit-a	pol-a	imiona	oczy	oka (w rosole)	uszy	ucha(w dzbanie)
D	sit	pól	imion	oczu	ok	uszu (-ów)	uch
C	sit-om	pol-om	imionom	oczom	okom	uszom	uchom
B	sit-a	pol-a	imiona	oczy	oka	uszy	ucha
N	sit-ami	pol-ami	imionami	oczami	okami	uszami	uchami
Mc	sit-ach	pol-ach	imionach	oczach	okach	uszach	uchach
W	sit-a!	pol-a!	imiona!	oczy!	oka!	uszy!	ucha!

Części mowy -

Przymiotnik

Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników: dobry, mądry, ciężki, leśny itp. oraz w krótkiej formie: rad, wesół, zdrów, godzien, wart.
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej.

Przykład 1.

Liczba pojedyncza

	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
M	stary	stara	stare
D	starego	starej	starego
C	staremu	starej	staremu
B	stary (but) lub starego (człowieka)	starą	stare
N	starym	starą	starym
Mc	starym	starej	starym
W	stary!	stara!	stare!

Liczba mnoga

	Rodzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	starzy	stare
D	starych	starych
C	starym	starym
B	starych	stare
N	starymi	starymi
Mc	starych	starych
W	starzy!	stare!

Przykład 2.

Liczba pojedyncza

	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
M	wielki	wielka	wielkie
D	wielkiego	wielkiej	wielkiego
C	wielkiemu	wielkiej	wielkiemu
B	wielki (las) lub wielkiego (psa)	wielką	wielkie
N	wielkim	wielką	wielkim
Mc	wielkim	wielkiej	wielkim
W	wielki!	wielka!	wielkie!

Liczba mnoga
Rodzaj męskoosobowy Rodzaj niemęskoosobowy

	Rodzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	wielcy	wielkie
D	wielkich	wielkich
C	wielkim	wielkim
B	wielkich	wielkie
N	wielkimi	wielkimi
Mc	wielkich	wielkich
W	wielcy!	wielkie!

Przymiotniki obcego pochodzenia są nieodmienne (występują zawsze po wyrazie określanym np.: kostium bikini, suknia bordo, mundur khaki).

Stopniowanie przymiotników

Cechy określane przymiotnikiem mogą być intensywne lub osłabione. Tę właściwość przymiotnika nazywamy stopniowaniem prostym lub opisowym.
W każdym stopniowaniu wyróżniamy trzy stopnie intensywności: równy, wyższy, najwyższy.

W stopniowaniu prostym przymiotniki stopniują się regularnie lub nieregularnie.

Stopniowanie regularne w stopniu wyższym dodajemy przyrostek -szy, w stopniu najwyższym przedrostek naj-.

W stopniowaniu nieregularnym następuje zmiana wyrazu.

W stopniowaniu opisowym do przymiotnika w stopniu równym dodajemy wyrazy bardziej, najbardziej lub mniej, najmniej.

Części mowy - Zaimki Zaimek (po łacinie pronomen - zamiast imienia) wskazuje przedmiot lub sytuację.

Zaimki dzielimy na:
• osobowe - ja, ty, my, wy, oni, ci, tamci, owi,
• zwrotne - się, siebie, sobie,
• dzierżawcze - mój, twój, nasz, wasz, ich, jego, jej,
• wskazujące - ten, tamten, ów, taki,
• pytające - kto, co, komu, czemu, kogo, gdzie, kiedy,
• względne - (pytające bez znaków zapytania) kto, co, komu,
• nieokreślone - nikt, coś, ktoś, nic, cokolwiek, pewien.

Inny podział rozróżnia zaimki:
• rzeczowne - ten, to, ta, ów,
• przymiotne - taki, taka, owaki,
• liczebne - tyle, ile, ileś,
• przysłowne (nieodmienne) - tak, owak, wszak, wtedy, tu, tam, stąd,
dotąd, tędy, tamtędy, jak, kiedy, gdy,
odtąd, gdzieś, kiedyś, nigdy, wszędzie.

Odmiana zaimków

Liczba pojedyncza

	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
M	ten	ta	to
D	tego	tej	tego
C	temu	tej	temu
B	tego/ten	tę	to
N	tym	tą	tym
Mc	tym	tej	tym

Liczba mnoga

	Rdzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	ci	te
D	tych	tych
C	tym	tym
B	tych	te
N	tymi	tymi
Mc	tych	tych

 
   
Liczba pojedyncza

	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
M	on	ona	ono
D	jego, go, niego	jej, niej	jego, go, niego
C	jemu, mu, niemu	jej, niej	jemu, mu, niemu
B	jego, go, niego	ją, nią	je, nie
N	nim	nią	nim
Mc	nim	niej	nim

Liczba mnoga

	Rdzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	oni	one
D	ich, nich	ich, nich
C	im, nim	im, nim
B	ich, nich	je, nie
N	nimi	nimi
Mc	nich	nich

 
 
Liczba pojedyncza

	Rdzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	ja	ty
D	mnie	ciebie
C	mnie, mi	tobie, ci
B	mnie, mię	ciebie, cię
N	mną	tobą
Mc	mnie	tobie

Liczba mnoga

	Rdzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	my	wy
D	nas	was
C	nam	wam
B	nas	was
N	nami	wami
Mc	nas	was

 
 
Zaimek zwrotny "się"

M	-
D	siebie
C	sobie
B	się, siebie
N	sobą
Mc	sobie

Uwaga!
W bierniku (kogo? co? widzę) liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego mówimy:
tę książkę, tę panią, tę suknię.

Części mowy - Liczebniki Liczebniki to nazwy liczb i cech związanych z liczeniem. Dzielą się na:
• proste - jeden, sto,
• złożone - trzysta, pięćset,
• główne - jeden, pięć, sto, tysiąc,
• porządkowe - pierwszy, piąty, siódmy, setny,
• zbiorowe - dwoje, troje, pięcioro, dziesięcioro,
• mnożne - pojedynczy, poczwórne, jednokrotny, stokrotny,
• wielorakie - dwojaki, trojaki,
• ułamkowe - (nie odmieniają się) pół, półtora.

Liczebniki - jedni, dwaj, dwóch, obaj, obydwaj, obydwóch (obydwu), trzej, trzech, czterej, czterech - łączą się z rzeczownikami męskoosobowymi: dwaj panowie poszli, dwóch panów poszło; pozostałe liczebniki łączą się z rzeczownikami niemęskoosobowymi: jedne książki, dwa konie, dwie linie itp.

Liczebniki odmieniają się przez przypadki następująco:

M	jeden chłopiec	jedni chłopcy	dwaj panowie	obaj mężczyźni	obydwaj przyjaciele
D	jednego chłopca	jednych chłopców	dwóch/dwu panów	obu mężczyzn	obydwóch przyjaciół
C	jednemu chłopcu	jednym chłopcom	dwom panom	obu mężczyznom	obydwom przyjaciołom
B	jednego chłopca	jednych chłopców	dwóch/dwu panów	obu mężczyzn	obydwóch przyjaciół
N	jednym chłopcem	jednymi chłopcami	dwoma panami	obu mężczyznami	obydwoma przyjaciółmi
Mc	jednym chłopcu	jednych chłopcach	dwóch panach	obu mężczyznach	obydwóch przyjaciołach
W	chłopcze!	chłopcy!	dwaj panowie!	obaj mężczyźni!	obydwaj przyjaciele!

 

M	dwóch/dwu braci	obydwu/obydwóch rycerzy	dwa dęby	oba młyny	obydwa woły
D	dwóch braci	obydwu/obydwóch rycerzy	dwóch dębów	obu młynów	obydwu wołów
C	dwom/dwu braciom	obydwu/obydwom rycerzom	dwom dębom	obu młynom	obydwu wołom
B	dwóch braci	obydwu/obydwóch rycerzy	dwa dęby	oba młyny	obydwa woły
N	dwoma braćmi	obydwu/obydwoma rycerzami	dwoma dębami	obu młynami	obydwoma wołami
Mc	dwóch braciach	obydwu/obydwóch rycerzach	dwóch dębach	obu młynach	obydwu wołach
W	bracia!	obydwaj rycerze!	dwa dęby!	oba młyny!	obydwa woły!

 

M	dwie linie	obie ćmy	obydwie koleżanki	trzy, cztery okna	trzej, czterej sąsiedzi
D	dwóch linii	obu ciem	obydwu koleżanek	trzech, czterech okien	trzech, czterech sąsiadów
C	dwom liniom	obu ćmom	obydwu koleżankom	trzem, czterem oknom	trzem, czterem sąsiadom
B	dwie linie	obie ćmy	obydwie koleżanki	trzy, cztery okna	trzech, czterech sąsiadów
N	dwiema liniami	obiema ćmami	obydwiema koleżankami	trzema, czterema oknami	trzema, czterema sąsiadami
Mc	dwóch liniach	obu ćmach	obydwóch / obydwu koleżankach	trzech, czterech oknach	trzech, czterech sąsiadach
W	dwie linie!	obie ćmy!	obydwie koleżanki!	trzy, cztery okna!	trzej, czterej sąsiedzi!

Liczebniki od 5-10; od 11-40; od 50-90; od 100-400; od 500-900 mają następujące końcówki w odmianie:

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	pięć koni	pięciu mężczyzn
D	pięciu koni	pięciu mężczyzn
C	pięciu koniom	pięciu mężczyznom
B	pięć koni	pięciu mężczyzn
N	pięcioma (pięciu) końmi	pięciu mężczyznami
Mc	pięciu koniach	pięciu mężczyznach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	dwanaście miesięcy	dwunastu strzelców
D	dwunastu miesięcy	dwunastu strzelców
C	dwunastu miesiącom	dwunastu strzelcom
B	dwanaście miesięcy	dwunastu strzelców
N	dwunastoma/dwunastu miesiącami	dwunastoma strzelcami
Mc	dwunastu miesiącach	dwunastu strzelcach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	pięćdziesiąt dni	pięćdziesięciu marynarzy
D	pięćdziesięciu dni	pięćdziesięciu marynarzy
C	pięćdziesięciu dniom	pięćdziesięciu marynarzom
B	pięćdziesiąt dni	pięćdziesięciu marynarzy
N	pięćdziesięcioma/pięćdziesięciu dniami	pięćdziesięcioma marynarzami
Mc	pięćdziesięciu dniach	pięćdziesięciu marynarzach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	sto godzin	stu mieszczan
D	stu godzin	stu mieszczan
C	stu godzinom	stu mieszczanom
B	sto godzin	stu mieszczan
N	stu/stoma godzinami	stu mieszczanami
Mc	stu godzinach	stu mieszczanach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	pięćset jednostek	pięciuset synów
D	pięciuset jednostek	pięciuset synów
C	pięciuset jednostkom	pięciuset synom
B	pięćset jednostek	pięciuset synów
N	pięciuset jednostkami	pięciuset synami
Mc	pięciuset jednostkach	pięciuset synach

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	dwieście trzydzieści dwa	dziewięciuset czterdziestu żołnierzy
D	dwustu trzydziestu dwóch	dziewięciuset czterdziestu żołnierzy
C	dwustu trzydziestu dwom	dziewięciuset czterdziestu żołnierzom
B	dwieście trzydzieści dwa	dziewięciuset czterdziestu żołnierzy
N	dwustu trzydziestu dwoma	dziewięciuset czterdziestu żołnierzami
Mc	dwustu trzydziestu dwóch	dziewięciuset czterdziestu żołnierzach

Liczebniki: tysiąc, milion odmieniają się jak rzeczownik.

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe odnoszą się do:
a) istot różnych płci np.: ich dwoje siedziało na ławce,
b) dzieci i zwierząt,
c) przedmiotów używanych tylko w liczbie mnogiej.

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	dwoje rodziców	troje dzieci
D	dwojga rodziców	trojga dzieci
C	dwojgu rodzicom	trojgu dzieciom
B	dwoje rodziców	troje dzieci
N	dwojgiem rodziców	trojgiem dzieci
Mc	dwojgu rodzicach	trojgu dzieciach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	czworo źrebiąt	pięcioro sań
D	czworga źrebiąt	pięciorga sań
C	czworgu źrebiętom	pięciorgu sań
B	czworo źrebiąt	pięcioro sań
N	czworgiem źrebiąt	pięciorgiem sań
Mc	czworgu źrebiętach	pięciorgu sań

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniają się jak przymiotniki.

M	ósmy	podwójny	stokrotny	trojaki
D	ósmego	podwójnego	stokrotnego	trojakiego
C	ósmemu	podwójnemu	stokrotnemu	trojakiemu
B	ósmy/ósmego	podwójny/podwójnego	stokrotny/stokrotnego	trojaki/trojakiego
N	ósmym	podwójnym	stokrotnym	trojakim
Mc	ósmym	podwójnym	stokrotnym	trojakim
W	ósmy	podwójny	stokrotny	trojaki

Liczebniki ułamkowe nie odmieniają się przez przypadki, ich forma zależy od rzeczownika:
- półtrzecia roku,
- półtorej mili,
- półtora kilograma,

Części mowy - Czasowniki Wyrazy oznaczające czynność dokonującą się trwającą w czasie. Czasownik odpowiada na pytania: co robi, co się dzieje, np. pisze, myśli. Rozróżniamy czasowniki:

przechodnie (czynność rządzi dopełnieniem) "wziął książkę" - "książka została wzięta"	nieprzechodnie "on śpiewa, on leży"
jednokrotne (czynność wykonywana raz) wiezie, niesie, śpi	wielokrotne (czynność wykonana wiele razy) wozi, nosi, sypia
dokonane (nie występuje w czasie teraźniejszym) rzucić, mignąć	niedokonane (występuje we wszystkich czasach) rzucać, migać

Niedokonaność lub dokonaność czasownika nazywamy aspektem.

Czasowniki występują w postaci:

odmiennej	nieodmiennej
czasowniki osobowe (koniugują się, czyli posiadają formy strony, rodzaju, trybu, czasu i liczby); liczba - pojedyncza i mnoga; osoba - pierwsza, druga, trzecia; czas - teraźniejszy, przeszły, przyszły (prosty i złożony); rodzaj - męski, żeński, nijaki w l. poj., męskoosobowy i niemęskoosobowy w l. mn.; strona - czynna, bierna, zwrotna; tryb - orzekający, przypuszczający, rozkazujący	bezokolicznik reprezentatywna forma każdego czasownika, figuruje jako hasło słownikowe; ma znamiona rzeczownika i w zdaniu może być: podmiotem - śpiewać jest miło; orzecznikiem - żyć to pracować; dopełnieniem - umiem śpiewać; oraz równoważnikiem zdania - widać, że zaczął wreszcie pracować; końcówki bezokolicznika: -ć,-c; iść, spać, biec
imiesłów przymiotnikowy (deklinuje się) czynny (końcówki: -ący, -a, -e): płynący, widząca, śmiejące się; bierny (końcówki: -any, -a, -e, -ty, -a, -e): widziany, widziana, widziane, wyjęty, wyjęta, wyjęte	imiesłów przysłówkowy współczesny (końcówka -ąc): idąc, śpiąc uprzedni (końcówki: -łszy, -wszy): wziąwszy, wyszedłszy nieosobowa forma czasownika (końcówki -no, -to): mówiono, wyjęto

Jak rozpoznać imiesłów?

Imiesłów jest czasownikiem - ma specjalne końcówki, ale nie od każdego czasownika można utworzyć wszystkie imiesłowy.

Uwaga: Imiesłowy są to nieosobowe formy czasownika.

Przykłady:

Bezokolicznik -ć, -c	Imiesłów przymiotnikowy		Imiesłów przysłówkowy		Nieosobowa forma czasownika o zakończeniach -no, -to -ć, -c
		Czynny -acy, -ąca, -ące	Bierny -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te	Uprzedni -wszy, -łszy		Współczesny -ąc
iść	idący	---	---	idąc	---
pójść	---	---	poszedłszy	---	---
szyć	szyjący	szyty	---	szyjąc	szyto
obszyć	---	obszyty	obszywszy	---	obszyto
obszywać	obszywający	obszywany	---	obszywając	---
spiąć	---	spięty	---	---	---
spinać	spinający	spinany	---	spinając	spinano
wziąć	---	wzięty	wziąwszy	---	wzięto
brać	biorący	brany	---	---	brano
zebrać	---	zebrany	zebrawszy	---	zebrano
zbierać	---	zbierany	---	zbierając	zbierano
odkryć	---	odkryty	odkrywszy	---	odkryto
odkrywać	odkrywający	odkrywany	---	odkrywając	odkrywano
jeść	jedzący	jedzony	---	jedząc	jedzono
zjeść	---	zjedzony	zjadłszy	---	zjedzono
czytać	czytający	czytany	---	czytając	czytano
przeczytać	---	przeczytany	przeczytawszy	---	przeczytano
pominąć	---	pominięty	pominąwszy	pomijając	pominięto
mijać	mijający	mijany	---	mijając	mijano
sądzić	sądzący	sądzony	---	sądząc	sądzono
zasądzić	---	zasądzony	zasądziwszy	---	zasądzono
szeptać	szepczący	szeptany	---	szepcząc	szeptano

Koniugacja czasowników

Czasownik osobowy występuje w formach:
• osoby: pierwsza - idę,
druga - idziesz,
trzecia - idzie,
• czasu: teraźniejszy - idę,
przeszły - szedłem,
przyszły prosty - umyję
przyszły złożony - będę pisać, będę pisał,
• rodzaju: w liczbie pojedynczej rodzaj: męski - szedł,
żeński - szła,
nijaki - szło,
w liczbie mnogiej rodzaj: męskoosobowy - szli,
niemęskoosobowy - szły,
• stony: czynna - myje,
bierna - myta,
zwrotna - myje się,
• tryby: orzekający - idzie, myje,
przypuszczający (warunkowy) - szedłby, szłaby, myłby
rozkazujący - idź, myj.

Czasowniki odmieniają się według czterech wzorów, tzw. 4 koniugacji, i obejmują czasowniki mające w 1. i 2. osobie liczby pojedynczej następujące końcówki:

	końcówki	przykład
koniugacja I	-ę, -esz	idę, idziesz
koniugacja II	-ę, -isz	chodzę, chodzisz
koniugacja III	-am, -asz	czytam, czytasz
koniugacja IV	-em, -esz	umiem, umiesz

Przykład:
czasownik kryć, koniugacja I

Tryb orzekający
	Liczba pojedyncza		Liczba mnoga
	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
Czas teraźniejszy	kryję		kryjemy
		kryjesz		kryjecie
		kryje		kryją
	Czas przeszły	kryłem	kryłam	kryliśmy	kryłyśmy
		kryłeś	kryłaś	kryliście	kryłyście
		krył	kryła	kryli	kryły
	Czas przyszły	będę krył (kryć)	będę kryła (kryć)	będziemy kryli (kryć)	będziemy kryły (kryć)
		będziesz krył (kryć)	będziesz kryła (kryć)	będziecie kryli (kryć)	będziecie kryły (kryć)
		będzie krył (kryć)	będzie kryła (kryć)	będą kryli (kryć)	będą kryły (kryć)

 
 

Tryb przypuszczający
	Liczba pojedyncza		Liczba mnoga
	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
Czas teraźniejszy	kryłbym	kryłabym	krylibyśmy	kryłybyśmy
		kryłbyś	kryłabyś	krylibyście	kryłybyście
		kryłby	kryłaby	kryliby	kryłyby
	Czas przeszły	byłbym krył	byłabym kryła	bylibyśmy kryli	byłybyśmy kryły
		byłbyś krył	byłabyś kryła	bylibyście kryli	byłybyście kryły
		byłby krył	byłaby kryła	byliby kryli	byłyby kryły

 

Tryb rozkazujący
kryj!	kryjmy!	kryjcie!

Części mowy - Przysłówki

Przysłówki oznaczają jakość lub okoliczność stanu i każdej czynności. Odpowiadają na pytania: jak, gdzie, kiedy, skąd, dokąd, w jaki sposób.
Przykłady: daleko, naraz, wówczas, naprawdę, wtenczas, gorzko, źle, dobrze, boso, wcześnie, po ludzku, po polsku, na skutek, na przykład, w ogóle, z daleka, z dawna, po staremu, wszerz, wspak.

Niektóre przysłówki stopniują się jak przymiotniki:

Części mowy - Przyimki

Przyimek łączy się z wyrazem i nadaje mu inny sens; np.: rzeczownik stół tworzy z przyimkami wiele zestawień: na stole, o stole, za stołem, obok stołu, po stole, pod stołem, zza stołu, koło stołu, przy stole, ponad stołem, spod stołu, od stołu, ku stołowi, do stołu itd.

Przyimek w połączeniu z rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem tworzy wyrażenie przyimkowe np.: z nudów, ze strachu, sklep z obuwiem, zeszyt w kratkę, z piętnaście, ze sto, z milion.

Części mowy - Spójniki

Spójniki łączą dwa jednorodne wyrazy lub części zdania.
Ten związek może być:
• łączny - i, oraz, ni, też, lub, albo;
• przeciwstawny - a, ale, lecz, jednak, przecież;
• wynikowy - więc, dlatego, toteż, przeto;
• podrzędny - że, bo, jeśli, choć, aby, ażeby, gdyby, ponieważ.

Części mowy - Partykuły

Partykuły zabarwiają i wzmacniają znaczenie wypowiedzi. Przykładowe partykuły: że, iż, li, nie, tu, to, też, no, oby, niech, chyba, lada chwila, tam do licha.

Części mowy - Wykrzykniki

Wykrzykniki wyrażają uczucia, dążą do zwrócenia uwagi, naśladują dźwięki np.: ach, och, ech, oj, brr, hop, halo, hej, trach, puff.

---