Literatura sowizdrzalska (produkcja literacka małopolskich "klechów" i "rybałtów") jest pod względem socjologicznym, jednym z nurtów staropolskiej literatury plebejskiej, z uwagi zaś na charakter literacki i przeznaczenie, należy do piśmiennictwa popularnego, jarmarcznego czy straganowego. Wśród najciekawszych i najbardziej znaczących utworów literatury sowizdrzalskiej należy wymienić na pierwszym miejscu dwa dialogi o przygodach Szwejka- klechy Albertusa: "Wyprawę plebejską" (1590) i "Albertusa z wojny" (1596), tego samego, najpewniej anonimowego autora, wydane w słynnej Drukarni Łazarzowej, kierowanej przez Jana Januszowskiego (przyjaciel Jana Kochanowskiego, wydawca jego dzieł). Oba utwory odbiły się echem w literaturze i publicystyce staropolskiej, wywołały liczne przeróbki, kontynuacje, naśladownictwa. Dały one początek długiej serii tzw. "albertusów", a więc utworów, w których występował ucieszny klecha we własnej osobie bądź w postaciach swoich obficie rozrodzonych literackich potomków. Do "albertusów" sowizdrzalskich (inne to: kościelne, dworskie, jezuickie) nalezą również: "Komedia rybałtowska nowa" (1615), "Zwrócenie Matyjasza z Podola" (1619), "Albertus- rotmistrz" (1640).
Czołową pozycję w literaturze sowizdrzalskiej zajmują zbiory Jana z Kijan: "Nowy Sowiźnał abo raczej Nowyźnał" (1596). Osobną grupę wśród tekstów sowizdrzalskich stanowią kalendarze z przepowiedniami- humorystyczne i parodystyczne: "Minucje Sowiźnałowe A" i "Minucje Sowiźnałowe B" (ok. 1605).
Należą ponadto do literatury sowizdrzalskiej: "Kiermasz wieśniacki" (ok. 1613-1615) Jana z Wychylówki, "Sejm białogłowski" (przed 1617), "Peregrynacja dziadowska" (1612) drukowana wspólnie z "Peregrynacją Maćkową", "Sejm piekielny" (po 1615), trzy ostatnie utwory podpisał zagadkowy Januarius Sowizralius, "Carmen polsko- latinum cechu pijackiego" (1600), "Naenia abo wiersz żałosny na śmierć wielomożnego pana, jegomości Matysa Odludka, książęcia ultajskiego, wielkiego hetmana łotrowskiego" oraz dialogi rybałtowskie, z reguły poświęcone szkolnej i plebejskiej mizerii: "Potkanie Jannesa z Gregoriasem klechą" (1588), "Synod klechów podgórskich" (ok.1607), "Nędza z Bieda z Polski precz idą" (ok.1624), "Rybałt stary wędrowny" (1632), "Szkolna mizeria" (1633), "Genealogia Nisidesa z Gratisem" (1635), a także liczne inne utwory.
Termin "literatura sowizdrzalska" wywodzi się od imienia Sowizdrzała (Sowiźnała)- bohatera polskiej wersji głośnego niemieckiego zbioru opowiastek, traktujących o przygodach Tilla Eulenspiegla. Literatura sowizdrzalska tworzy nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujących, ustabilizowanych i bogatych. Prowokacyjnie ośmiesza mity i ideały kultury "oficjalnej", zarówno szlacheckiej i kościelnej, jak też mieszczańskiej, parodiuje pojęcia etyczne i estetyczne, drwi z poetyki i ideologii, złośliwie deprecjonuje świat wartości społecznych, politycznych, moralnych i obyczajowych w tej kulturze uznawanych i cenionych. W przeciwieństwie do literatury dworskiej i szlacheckiej, była to literatura demokratyczna i ludowa. Twórcy wywodzili się ze środowiska małopolskich klechów i rybałtów.
BIOGRAFIA NOWEGO SOWIZDRZAŁA. Przebija z tekstów Jana z Kijan gorycz doświadczeń i rozczarowań, niedoli i poniżenia. Odtworzyć z nich można również życiorys rybałtowskiego autora. Motywem stałym w autobiografii "Nowego Sowiźnała" jest ustawiczna wędrówka w poszukiwaniu chleba i znośnych warunków pracy oraz związane z tym kłopoty. Zaczynały się one dla małych żaczków już w szkole. Ukończywszy lub po prostu porzuciwszy szkołę, zazwyczaj ze skutkiem nie najlepszym, potem ucieka na wieś. Wspólne wreszcie tym środowiskom było umiłowanie wolności i niezależności osobistej. Wspólne też było dążenie do wyłamania się z więzów pańszczyźnianej niewoli.
Działalność autorów sowizdrzalskich przypada na ostatnie lata XVI wieku i pierwsza połowę XVII wieku, a wiąże się najściślej z rozkwitem małopolskiego szkolnictwa parafialnego.
"Wyprawa plebańska". Nieznany z nazwiska autor przedstawił w niej komiczne perypetie wiejskiego księdza i jego niezbyt rozgarniętego sługi na krakowskim bruku, wśród przekupniów, handlarzy. Pleban przyjechał do podwawelskiego grodu, aby "wyprawić" żołnierza na wojnę z Tatrami, na Podole. Upatrzył on najlepszy materiał na "prawego rycerza" w żaku Albertusie. Pleban uzbraja mianowicie swego klechę w stare żelastwo i kupuje mu szkapę.. Drwiąca i prowokacyjna rozprawa z mitami i świętościami kultury rycersko- ziemiańskiej, wystawiająca na pośmiewisko jej ideały, z politycznym podtekstem.
Miejsce i znaczenie literatury sowizdrzalskiej w piśmiennictwie polskim. "Wyprawa plebańska" jest pierwszym wielkim utworem staropolskiej groteski. Literatura sowizdrzalska przyniosła nowy obraz świata. Stworzyła bohatera; typ bohatera, który nie powielał mechanicznie wzorów, choć do nich nawiązywał, wyrastał zaś najpełniej z polskiego gruntu i z polskich problemów.
Gatunki:
Adynata (łacińskie adýnatos - bezsilny, niemożliwy), brednie, niedorzeczności. Nazwa występująca w odniesieniu do anegdot, facecji, komicznych opowiadań literatury staropolskiej. Zastosowany w nich absurdalny dowcip był efektem zderzenia wykluczających się wzajemnie sytuacji lub pojęć. Popularne w folklorze, stanowiły ważny element w literaturze sowizdrzalskiej.
Albertusy, nazwa obejmująca popularne dialogi komiczne i satyryczne, począwszy od Wyprawy plebańskiej (1590), których bohaterami byli klecha Albertus i jego liczne potomstwo. Zaliczane do literatury sowizdrzalskiej, posługiwały się groteską i drwiną, ośmieszając kulturę i obyczajowość rycersko-ziemiańskią, fałszywe autorytety i stereotypy moralne. Później miały także charakter kontrreformacyjny, wprowadzając w miejsce Klechy i Plebana protest. Ministra i jego syna Matyjasa (np. Walna wyprawa do Wołoch ministrów na wojnę 1617). Zebrane w tomie Polska komedia rybałtowska (1931) oraz w Antologii literatury sowizrzalskiej XVI i XVII w. (1966).
Rybałtowska komedia, anonimowy satyryczny utwór dramatyczny z życia bakałarzy, żołnierzy, służby dworskiej, kościelnej. Należał do literatury sowizdrzalskiej ("albertusy", farsa mięsopustna).