IV. Rzeczypospolita szlachecka:
Przeobrażenia ustrojowe od Kazimierza Wielkiego do Henryka Walezego: czyli przejście od monarchii patrymonialnej do stanowej
Monarchia patrymonialna - wprowadzona w Polsce przez Mieszka I
Państwo jest własnością króla
System grodowy (GRÓD - ośrodek administracji i władzy monarszej, obowiązki ludzi zamieszkujących pobliża grodów - wykarmienie, wyposażenie i dbanie o godne życie w grodach, Chłopi płacili dziesięciny i skupiali się we wsie służebne, których zadaniem było wytwarzanie dóbr i usług na potrzeby władcy.
Nacisk możnych na króla
Wybór nowego władcy - najstarszy syn, jeśli synów było więcej - podział kraju między nich -> wzrost rozbicia dzielnicowego. Dopiero Władysławowi Łokietkowi udało się w 13/14 w. zjednoczyć część państwa i koronować się w 1320 r. na Wawelu -> koniec monarchii patrymonialnej !
Monarchia stanowa - związana z wyodrębnieniem się stanów. Monarchia stanowa w Polsce trwała od 1320 roku (koronacja Władysława Łokietka 20 stycznia) do roku 1454 (przywilej cerekwicko - nieszawski). Powstała w typowy dla krajów europejskich sposób tzn. na drodze współdziałania władców z przedstawicielami stanów w trakcie jednoczenia państwa polskiego. Koncepcja Korony Królestwa Polskiego, założenia:
niepodzielność państwa - rozwiązanie problemu rozbicia
suwerenność - królowie polscy nie składają hołdów lennych
niepozbywalność terytorium państwowego - 1) Nie można było darować lub sprzedawać kawałka terytorium państwa polskiego 2) Kolejni królowie Polski składali w momencie koronacji przysięgę, iż spróbują odzyskać utracone ziemie (etniczne i historyczne).
Zgromadzenia stanowe - nie było jednolitego organu (np. we Francji były Stany Generalne, a w Anglii Parlament).
ZJAZD - zwoływane przez króla w razie potrzeby, dla całego państwa lub dla określonych prowincji, brak cykliczności obrad i stałego składu. Np. Zjazd w Sulejowie 1318 - Łokietek potrzebował poparcia w staraniach o koronę
SEJM WALNY
SEJMIKI - złożone wyłącznie ze szlachty
Etapy:
I etap (1320-1370) Pierwsze 50 lat monarchii stanowej to wyraźna przewaga władzy królewskiej nad przedstawicielstwem stanowym, bo na tronie zasiadali monarchowie, którzy ten tron dziedziczyli i byli to Piastowie (Władysław Łokietek i jego syn Kazimierz Wielki).
II etap (1370-1454) osłabienie władzy królewskiej gdyż na tronie pojawili się przedstawiciele nowych dynastii. Najpierw była to dynastia Andegawenów (Ludwik Węgierski i jego córka Jadwiga), potem byli przedstawiciele Jagiellonów (Władysław Jagiełło i jego dwaj synowie: Władysław Warneńczyk i Kazimierz IV Jagiellończyk). Królowie z nowych dynastii zabiegali o umocnienie swojej pozycji i dlatego szli na ustępstwa. Nadawali przywileje, przy czym nadawali ja nierównomiernie tzn. nadawali je najsilniejszemu stanowi - szlachcie. A więc już w okresie monarchii stanowej obserwujemy wzrost znaczenia szlachty i stopniowe osłabienie duchowieństwa i mieszczaństwa poprzez przywileje.
Przywilej cerekwicko - nieszawski - nadany przez Kazimierza Jagiellończyka na początku wojny trzynastoletniej w 1454 roku, celu uzyskania od szlachty wsparcia w wojnie. Król mógł zwołać pospolite ruszenie, nakładać nowe podatki, stanowić nowe prawo i decydować o wojnie i pokoju tylko za zgodą sejmików szlacheckich. Od tego momentu najważniejsze decyzje zależały od organów czysto szlacheckich i dlatego przywilej cerekwicko-nieszawski uważa się za koniec monarchii stanowej i początek Rzeczypospolitej Szlacheckiej w Polsce, bo już nie ze wszystkimi stanami król musiał się liczyć; tylko ze szlachtą..
2. Rozwój i znaczenie przywilejów szlacheckich w XIV-XV w.,
PRZYWILEJ W BUDZIE- 1355
Nadany w: Budzie na Węgrzech
Przez: Ludwika Węgierskiego
W celu: uznania Ludwika Węgierskiego w przyszłości królem.
Opis: Określił świadczenia szlachty na rzecz państwa. Ustanowił wynagrodzenia za straty w wyprawach poza granicami kraju. Król zobowiązał się także, że po objęciu tronu polskiego zniesie podatki z wyjątkiem starych, zwyczajowych, skasuje obowiązek "stacji" w dobrach rycerskich (było to bezpłatne korzystanie przez króla i jego urzędników z gościny u rycerza w czasie podróży).
PRZYWILEJ KOSZYCKI - 1374
Nadany przez: Ludwika Węgierskiego
Opis: Nadany szlachcie w celu zapewnienia tronu jednej ze swoich córek. Szlachta została zwolniona ze wszystkich podatków i danin oprócz podarku w wysokości 2 groszy z każdego łanu chłopskiego. Urzędy zostały powierzone Polakom. Wypłacono odszkodowania za straty w wyprawach poza granicami kraju i zagwarantowano wykup szlachcica z niewoli. Zamki warowne od tej pory budowano na koszt króla.
PRZYWILEJ KRAKOWSKO-PIOTRKOWSKI - 1386, 1388
Nadany w: Krakowie i Piotrkowie
Przez: Władysława Jagiełłę
Opis: Potwierdzono dotychczasowe przywileje. Król zobowiązuje się do wykupienia szlachcica, który trafiłby do niewoli podczas wyprawy poza granicami kraju oraz do wypłacenia żołdu (3 grzywny od kopii) podczas wyprawy zagranicznej. Nie powierzano zamków osobom obcej narodowości.
PRZYWILEJ CZERWIŃSKI - 1422
Nadany w: Czerwińsku
Przez: Władysława Jagiełłę
W celu: wyprawy na wojnę z Krzyżakami
Opis: Król zobowiązał się, że żaden szlachcic nie będzie pozbawiony swojego majątku bez wyroku sadowego. Zapewnił nietykalność majątkową. Zakazano łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku. Król musiał uzyskać zgodę Rady Królewskiej na bicie monety (dotychczas były to regalia królewskie). Sądy miały być sprawowane według prawa pisanego (statuty nadane przez Kazimierza Wielkiego).
STATUT WARCKI - 1423
Nadany w: Warcie w Sieradzkiem
Przez: Władysława Jagiełłę
Opis: Szlachta mogła wykupić majątki sołtysów "krnąbrnych i nieużytecznych" i sama wyceniała wartość tych sołectw. Ograniczono wychodźstwo chłopów ze wsi. Wprowadzono taksy wojewodzińskie - wojewodowie ustalali miary oraz maksymalne ceny na wyroby rzemieślnicze. Ograniczono władzę sądowniczą starostów poprzez tak zwane "4 artykuły starościńskie" - gwałt, rozbój na drodze publicznej, podpalenie i najście domu.
PRZYWILEJ JEDLNEŃSKO-KRAKOWSKI - 1430, 1433
Nadany w: Jedlnie i Krakowie
Przez: Władysława Jagiełłę
W celu: zapewnienia swoim synom tronu polskiego
Opis: Przywilej został sformułowany w 1425 roku w Brześciu Kujawskim, nadany w Jedlnie i potwierdzony trzy lata później w Krakowie. "Neminem captivabimus nisi iure victum" - "Nikogo nie będziemy więzić bez wyroku sądowego". Zapewniono nietykalność osobistą. Tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym. Poza tym tylko szlachta osiadła na danej ziemi mogła sprawować w niej urzędy. Ustanowiono także urząd podkomorzego, który rozgraniczał dobra szlacheckie od królewskich. Król potwierdził przywileje i nadania dla duchowieństwa. Zapewniono również bezpłatną i obowiązkową obronę granic przez szlachcica. Zakazano obiecywania przez władcę urzędów czy posad.
PRZYWILEJE NIESZAWSKO-CERKWICKIE - 1454
Nadany w: Cerekwicy i Nieszawie
Przez: Kazimierza Jagiellończyka
W celu: udziału szlachty w wojnie trzynastoletniej z Krzyżakami.
Opis: Potwierdzono dotychczasowe przywileje. Bez zgody szlachty nie mogły być odtąd ustanawiane nowe prawa i podatki. Zgody sejmików ziemskich wymagało także powoływanie jej pod broń, tzw. pospolite ruszenie. Przywilej ten stał się podstawą polskiego parlamentaryzmu. Poza tym zaostrzono kary dla chłopów za zbiegostwo.
PRZYWILEJ PIOTRKOWSKI - 1493
Nadany w: Piotrkowie
Przez: Jana Olbrachta
Opis: Ustanowiono oddzielene obrady przedstawicieli średniej szlachty - izby poselskiej i magnaterii - Senatu - tradycyjny początek Sejmu Walnego (parlamentu)!
PRZYWILEJ PIOTRKOWSKI - 1496
Nadany w: Piotrkowie
Przez: Jana Olbrachta
W celu: wzięcia udziału szlachty w wyprawie na Mołdawię.
Opis: Szlachtę zwolniono z opłat celnych na towary własne i sól. Dla niej została zastrzeżona większość urzędów w państwie. Mieszczanie nie mogli nabywać dóbr ziemskich. Ceny towarów ustanawiali urzędnicy szlacheccy. Chłopi bez zgody pana nie mogli wyprowadzać się ze wsi. Tylko jeden syn chłopski mógł opuścić wieś w ciągu roku. Tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i iść do miasta, jeśli był to jedynak nie mógł opuszczać wsi. Wprowadzono taksy wojewodzińskie na towary miejskie. Rozkwitała gospodarka folwarczano-pańszczyźniana.
3. Stan szlachecki - jego zróżnicowanie i hegemonia w państwie,
Zdobycie szlachectwa przez nobilitację lub wraz z urodzeniem. Podział na:
Arystokrację
Średnią
Drobną
4. Wolna elekcja (elekcja viritim, elekcja vivente rege) - jako jedna z przyczyn słabości państwa,
Elekcja vititim (każdemu z osobna) - osobisty udział całej szlachty w wyborze króla. Ustalona na pierwszym sejmie konwokacyjnym zwołanym na 6 stycznia 1573 roku. Pierwsza odbyła się 11 maja 1573 r. (Kamień k. Wawy), wybrany został Henryk Walezy. Tradycyjnym miejscem wyborów na tron stała się Wola pod Warszawą. Ostatecznie ten typ elekcji został zniesiony w 1791 roku przez Sejm Wielki.
Elekcja vivente rege - elekcja i koronacja króla za życia poprzednika. Podczas obrad sejmu walnego w Piorkowie, 18 grudnia 1529 roku król Zygmunt I Stary i królowa Bona nakłonili posłów i senatorów do wybrania ich syna, Zygmunta Augusta, na króla Polski jeszcze za życia panującego ojca. 20 lutego 1530 roku Zygmunt August został koronowany na Wawelu przez prymasa Polski Jana Łaskiego i, formalnie, współrządził wespół z ojcem. Taki sposób rozstrzygnięcia o sukcesji wywołał ostry sprzeciw sporej części szlachty, wobec czego już podczas sejmu koronacyjnego Zygmunt Stary musiał zapewnić, iż elekcja następcy Zygmunta Augusta odbędzie się według tradycyjnych zasad[3]. Pod koniec panowania Jana Kazimierza projekt elekcji vivente rege wysunęła jego żona, królowa Ludwika Maria Gonzaga. Spory o osobę kandydata do sukcesji doprowadziły jednak do wybuchu rokoszu Lubomirskiego i ostatecznego odrzucenia reformy w 1666 roku.
5. Władza królewska i reprezentacja stanowa (rada królewska, sejm walny i sejmy prowincjonalne oraz konfederacje jako ograniczniki)
Rada królewska - grupa najwyższych dostojników, w których gronie panujący podejmował najważniejsze decyzje; w wielu krajach przekształciła się w wyższą izbę parlamentu. W Polsce we wczesnym średniowieczu skład Rady zależał wyłącznie od woli monarchy - powoływał on do niej ludzi, których darzył swym zaufaniem. Z czasem zaczęto przyjmować, iż niektórzy najwyżsi urzędnicy (kanclerz, podkanclerzy, marszałek i podskarbi, dygnitarze ziemscy, arcybiskup gnieźnieński i lwowski oraz biskupi katoliccy) wchodzą do niej z racji sprawowanych funkcji, zaś król ma prawo powoływać do rady nowych członków wedle swego uznania. Rada zajmowała się decydowaniem o najważniejszych sprawach państwa. Jej prawa nie były prawnie ustalone - określał je zwyczaj i praktyka. Jedyna prawna regulacja kompetencji Rady pochodzi z 1422 r., gdy postanowiono, iż król musi uzyskać zgodę rady w sprawach dotyczących bicia monety. Pod koniec XV wieku Rada przerodziła się w senat. Rada wraz z królem tworzyła sąd królewski.
6. Program ruchu egzekucyjnego w XVI w.
Ruch średniej szlachty celem przeprowadzenia reform w sądownictwie, skarbowości, wojsku (wzmocnienie państwa i ograniczenie wpływów magnaterii i duchowieństwa).
* wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach sejmikowych (czyli dawnych aktach prawnych), a także kodyfikacji prawa, stąd - 'egzekucja praw'
* egzekucja dóbr (zwrotu królowi królewszczyzn, nielegalnie trzymanych przez wielu magnatów), stąd - 'egzekucja dóbr'
* przestrzegania prawa o tzw. incompatibiliach (z 1504), czyli zakazie sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów, i reguły osiadłości (urzędy ziemskie mogą być obejmowane tylko przez szlachtę zamieszkałą na danej ziemi)
* zwiększenia uprawnień Sejmu; programowi egzekucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi (nic nowego bez izby poselskiej) i wysuwali postulaty silnego rządu. Egzekucjoniści domagali się udziału całej szlachty w stanowieniu praw. Król ma reprezentować monarchię, senat magnaterię, izba poselska demokrację, a z tych trzech najistotniejszą siłą państwa miała być izba poselska
* zniesienia uprzywilejowania duchowieństwa, opodatkowania go i sekularyzacji dóbr kościelnych (a konkretnie: sprzeciwiano się egzekucji wyroków sądów kościelnych w sporach o dziesięcinę i inne kwestie ekonomiczne; domagano się, by sołtysi z dóbr kościelnych odbywali służbę wojskową; żądano opodatkowania dziesięcin; postulowano przegląd darowizn na rzecz kościoła; sprzeciwiano się przechodzeniu dóbr szlacheckich na rzecz kościoła; domagano się przestrzegania porozumienia z papieżem w sprawie nominowania na urzędy i godności kościelne; opłaty za objęcie biskupstwa (annaty), dotąd wysyłane do Rzymu, miały być przeznaczane na obronę przed Tatarami)
* unowocześnienia procedury sądowej
* zacieśnienia unii z Litwą
* likwidacji odrębności Prus oraz księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego
* potwierdzenia elekcyjności (sprzeciw wobec vivente rege)
* uporządkowania skarbu - rozdzielenia dochodów króla i dochodów państwa oraz przeznaczenia czwartej części państwowych dochodów na wojsko (tzw. wojsko kwarciane)
* utworzenia stałego wojska
* zagwarantowania wolności wyznania
* całkowitej wolności celnej, zwolnienia z podatków wewnętrznych, takich jak myta, cła mostowe
* wzmocnienia pozycji szlachty wobec mieszczan: likwidacji cechów, zakaz posiadania ziemi przez „nieszlachtę”, zwiększenia wolności handlowej dla Żydów (współpracujących ze szlachtą przeciw mieszczanom) oraz wciągnięcie mieszkających w dobrach szlacheckich pod jurysdykcję patrymonialną, ograniczenia odnośnie obejmowania stanowisk kościelnych przez nieszlachtę.
V. Wojsko polskie i polska myśl wojskowa do końca XVIII w.:
1. Organizacja i uzbrojenie wojska (próby reform)
2. Fortyfikacje
3. Staropolska sztuka wojenna,
4. Główne kierunki polskiej myśli wojskowej
XVIII. Polska polityka wschodnia - źródła sukcesu i porażk:
1. Poczatki ekspancji polskiej na wschód - opanowanie Rusi Halickiej przez Kazimierza Wielkiego,
2. Wojna o Inflanty z Rosją za panowania Zygmunta Augusta (wciągnięcie do konfliktu Danii i Szwecji) i jej następstwa
3. Sukcesy Batorego w zmaganiach z Rosją o Inflanty,
4. Wojny polsko-rosyjskie w XVII w. (od "Dymitriad" po rozejm w Andruszowie,
5. Wojny polsko-rosyjskie w XVIII w.(wojna północna i wojna 1792 r.).
IX. Polska granica południowa:
1. Mołdawia w polityce polskiej
2. Stosunki z Krymem,
3. Wojny z Turcja w XVII w. (wiktoria wiedeńska - wzrost znaczenia Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej)
4. Relacje polsko-tureckie na przestrzeni XVIII w.:
X. Polska granica północna i problem bałtycki
1. Agresywna polityka państwa brandenbursko-pruskiego,
2. Wojny Polsko-Szwedzkie o Inflanty i Pomorze Gdańskie,
3. "Potop szwedzki", pokój w Oliwie i utrata przez Polskę większości Inflant.
XI. Dyplomacja polska w okresie staropolskim (organizacja, zasady i główne kierunki działania, sukcesy i porażki).