METRUM (takt) - podstawowe rodzaje i oznaczenia

Termin "metrum" (lub "takt") oznacza ile jednostek czasu trwa każdy takt w da-

nym utworze (w nutach poszczególne takty oddzielone są pionowymi "kreskami

taktowymi").

Potocznie używa się też określenia "rytm", ale termin ten jest bardziej odpowiedni

dla określenia charakterystycznego rytmu danego utworu, n.p. rytmu bolera, tanga,

poloneza, krakowiaka i t.p.

Nim przejdziemy do dalszego omawiania metrum, poznajmy wartości czasowe nut.

Współcześnie, nutą o najdłuższej wartości jest "cała nuta" (1) - pokazana na poniż-

szej ilustracji w pierwszej lini.

Dalsze, drobniejsze nuty otrzymujemy przez dzielenie na pół nuty o większej war-

tości, I tak otrzymujemy kolejno : "półnuty" (2) (druga linia), "ćwierćnuty" (4) (trze-

cia linia), "ósemki" (8) (czwarta linia), "szesnastki" (16) (piąta linia), "trzydziesto-

dwójki" (32) (szósta linia), "sześćdziesięcioczwórki" (64) (siódma linia).

Wszystkie powyższe nuty mogą być przedłużane o połowę swej wartości przez do-

danie kropki, co (między innymi) pozwala na uproszczenie zapisu - patrz ilustracja

poniżej - w dolnej linii mamy równoważny zapis nutami z kropką :

Dla formalności wspomnimy tylko, że sporadycznie spotykane są też dwie kropki.

Druga kropka przedluża o połowę wartości tej drugiej nuty, czyli w pierwszym

przykładzie będzie to przedłużenie o ósemkę a w drugim o szesnastkę (moim zda-

niem, zapis z dwoma kropkami utrudnia czytanie i wykonanie takiego fragmentu

utworu).

Stosowany jest też często podzial nut bez kropki na 3 części i towarzyszy temu

specjalne oznaczenie - klamra z cyfrą 3, lub tylko cyfra - patrz dolna pięciolinia

na poniższej ilistracji :

W ozdobnikach, a szczególnie w pasażach, spotyka się podział na 5, 7, 9 ... części

i towarzyszy temu oznaczenie analogiczne jak na powyższej ilustracji.

Oprócz dźwięków, zapisanych odpowienimi nutami, muzyka zawiera też przerwy

zwane "pauzami". I tak, każdej z wymienionych nut odpowiada pauza : całonutowa,

półnutowa, ćwierćnutowa i t.d. - patrz ilustracja poniżej :

Powracając do tematu metrum, rozróżnia się dwie zasadnicze grupy - metrum pa-

rzyste i nieparzyste.

Podstawowe metrum parzyste to "4/4", czyli takt trwa 4 jednostki czasowe (j.cz.)

odpowiadające "ćwierćnutom" (4) (mówi się też - zwłaszcza w trakcie ćwiczenia -

że taki takt liczymy na 4 - raz, dwa, trzy, cztery, albo - że np. gitarzysta uderza

akord 4 razy). Bardzo rozpowszechnione jest też oznaczenie tego metrum jako "C".

Na pięciolinii oznaczenie metrum występuje tuż za znakiem "klucza" (o ile za klu-

czem nie występują znaki chromatyczne - krzyżyki, lub bemole) i wygląda nieco

inaczej niż w teksie - patrz ilustracja poniżej :

Cyfra górna podaje prawidłową liczbę w takcie jednostek oznaczonych przez liczbę dolną, czyli w tym przykładzie takt zawiera 4 ćwierćnuty (ściślej - czas trwania

taktu wynosi 4 jednostki czasowe odpowiadające ćwierćnucie).

Do tej grupy zalicza się też metrum pochodne 2/4 (można powiedzieć, że to poło-

wa z 4/4) oraz 4/8 (matematyk zwróciłby nam uwagę, że 2/4 = 4/8 i miałby rację

jeśli mowa o matematyce, natomiast w muzyce oznacza to, że w metrum 4/8 jed-

nostką czasu jest nuta "ósemka" a w metrum 2/4 "ćwierćnuta").

Do taktów o metrum parzystym zalicza się też 6/8 i 12/8, które zawierają - odpo-

wiednio - 2 i 4 ćwierćnuty z kropką (praktycznie bardzo często są to 2, lub 4 gru-

py "ósemek" łączonych po trzy). Takt 6/8 liczymy raz i i, dwa i i, gitarzysta ude-

rza 6 razy z akcentem na raz i cztery a takt 12/8 liczymy raz i i, dwa i i, trzy i i,

cztery i i, gitarzysta uderza 12 razy z akcentem na raz, cztery, siedem, dziesięć).

Podstawowe metrum nieparzyste to 3/4, czyli takt trwa 3 jednostki czasowe (j.cz.).

Liczymy takt na 3 (gitarzysta uderza akord 3 razy). Metrum pochodne to 3/8, 9/8,

3/2, 6/4.

W praktyce takty mogą być wypełnione dowolnymi kombinacjami nut o różnej

długości, byle tylko suma jednostek czasowych była zgodna z metrum. Ręczne pi-

sanie ułatwi nam poniższe zestawienie :

- cała nuta (1) = 4 j.cz.

- półnuta (2) = 2 j.cz.

- ćwierćnuta (4) = 1 j.cz.

- ósemka (8) = 1/2 j.cz.

- szesnastka (16) = 1/4 j.cz.

- trzydziestodwójka (32) = 1/8 j.cz.

- cała nuta z kropką (1.) = 6 j.cz.

- półnuta z kropką (2.) = 3 j.cz.

- ćwierćnuta z kropką (4.) = 1,5 j.cz.

- ósemka z kropką (8.) = 3/4 j.cz.

- szesnastka z kropką (16.) = 3/8 j.cz.

- trzydziestodwójka z kropką (32.) = 3/16 j.cz.

Jeżeli n.p. takt 4/4 wypelnimy następującymi nutami (ewentualnie pauzami) :

półnuta, ćwierćnuta, ósemka, 2 szesnastki,

to suma j.cz. wyniesie 2 + 1 + 1/2 + 2x1/4 = 4, czyli takt jst wypełniony prawidłowo.

Jeśli zaś piszemy w jakimś programie (edytorze nut), to w większości z nich kres-

ki taktowe są stawiane automatycznie i takt nie zostanie zamknięty jeśli jest wy-

pelniony nieprawidłowo.

Opracował KLEZMER 01.02.2010 r.

---