Rozdział III 4 okresy kształtowania mowy wg. Kaczmarka: okres melodii ( sygnału, apelu; 0-1 r.z) - następuje wraz z urodzeniem się dziecka, krzyk- jest ćwiczeniem narządu oddechowego, podczas którego można dostrzec krótki wdech i znacznie dłuższy powolny wydech. Płacz dziecka jest odruchem bezwarunkowym, traktuje się go jako zaczątek mowy. 2 - 3 miesiąc pojawia się głużenie- odruch bezwarunkowy, towarzyszący życiowym funkcjom niemowlęcia, nieskoordynowanym ruchom jego kończyn i tułowia. Głużenie jest treningiem narządów artykulacyjnych, w jego wyniku powstają dźwięki zbliżone do samogłosek i spółgłosek. 6 -9m dostrzegamy gaworzenie- jest czynnością zamierzoną i polega na powtarzaniu i naśladowaniu dźwięków mowy. W toku głużenia i gaworzenia dziecko zaczyna kojarzyć obraz otaczających je przedmiotów z ich odpowiednikami. Pod koniec pierwszego roku pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba. okres wyrazu 1- 2 r.ż. dziecko używa wielu samogłosek i spółgłosek np. b, m, p, t, d, n, ś. Trudniejsze zastępuje innymi o zbliżonym, miejscu artykulacji. Dziecko coraz precyzyjniej posługuje się narządami mowy. W tym okresie rozwój mowy postepuje w 4 kierunkach: *rozszerzania zakresu rozumianych słów i wypowiedzi *wzbogacania używanego słownika *opanowania struktury gramatycznej *doskonalenia mowy. Okres zdania 2-3r.ż- wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne, ustala się system fonologiczny. Wymawia wszystkie samogłoski prócz nosowych i spółgłoski: wargowe: p,b,m ( zmiękczone) wargowo- zebowe v, v', f , f', środkowo- językowe ś, ć, ń,ź,i,k',g', tylno-językowe: k,g,x, przednio-językowo-zębowe: t,d,n,przednio-językowo-dziąsłowe: l. Bardzo istotna dla tego okresu jest świadomość wymawiania głosek: dziecko wie jak należy wymawiać, choć realizuje to nieprawidłowo. Pod koniec okresu mowę cechuje: zmiękczanie głosek: s,z,c,ś,ź,ć, r może być wymawiane jako „i” lub „l”lub „u”, zamiast f wystepuje x, uproszczanie grup spółgłoskowych w nagłosie, bądź śródgłosie, brak wyraźnych końcówek w wypowiadanych wyrazach. Okres swoistej mowy dziecięcej- 3-6,7 r.ż. częste zjawiska to metateza- przestawianie głosek, lub sylab np. kolomotywa- lokomotywa, asymilacja- upodobnienia bebek- chlebek i kontaminacja -budowanie wyrazów na zasadzie łączenia dwóch wyrazów w jeden np. zatelefonić- telefon +dzwonić, w tym okresie dziecko zaczyna odróżniać głoski szeregu syczącego :s, z,c, od szeregu ciszącego; ś,ź,ć, a więc ich miękkich odpowiedników. Pod koniec 4 r. ź. Pojawia się „r”, 4-5 r. szereg głosek dziąsłowych: ź,ć,ś choć jeszcze mogą być wymawiane jako: s,c,z. ROZDZ. IV Zaburzenia mowy można rozpatrywać z punktu widzenia objawów (odnosi się do szczegółowego opisu realizacji strony wymowy danej osoby) i z punktu widzenia etiologii i patomechanizmów (wymaga ustalenia przyczyn nieprawidłowej wymowy). Zaburzenia mogą być wywołane uszkodzeniem centralnego systemu nerwowego, uszkodzeniem struktur korowych mózgu, bądź dysfunkcją ośrodków korowych. KLASYFIKACJA PRZYCZYNOWA: wg. Styczek: wewnątrzpochodne( endogenne), zewnątrzpochodne ( egzogenne- ujemne wpływy środowiska, zaniedbania, wadliwe wzorce wymowy). W kategorii przyczyn endogennych wyróznia: *nieprawidłową budowę narządów mowy lub obniżenie słyszalności powodujące dysglosję (polega na zniekształceniu dźwięków mowy np. wymowa rozszczepowców osoby z uszkodzonym językiem, narośl na języku) *uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne powodujące dysartrię( polega na zniekształceniu dźwięków lub niemozności ich wytwarzania np. osoby z mózgowym porażeniem dziecięcym, zespoł wiotkości mięśni) *opóźnienie funkcji pewnych struktur mózgowych, które może powodować trudności w opanowaniu języka, opóźnienia w jego przyswajaniu czyli dyslalia *uszkodzenie pewnych struktur mózgowych doprowadzające do częściowej lub całkowitej utraty mowy będące przyczyną afazji np. osoby z chorobami mózgu, powypadkowy, po udarze, wylewie. * nerwice, stanowiące przyczynę jąkania( logoneuroza), mutyzmu, afonii i wielu innych zaburzeń na tle nerwicowym ( np. bradylalia- spowolnienie, tachylalia- przyspieszenie, kiksy- załamania głosu) *upośledzenie umysłowe zaburzenia zwane oligofazją *choroby psychiczne związane z zaburzeniami myślenia - tu schizofazja. KLASYFIKACJA SYMPTOMATOLOGICZNA : *zakłócenia znajomości języka, polegające na opóźnionym przyswajaniu go, *zakłócenia w realizacji głosek i cech prozodycznych( melodii, akcentu, rytmu) *zakłócenia treści *zakłócenia mieszane. KLASYFIKACJA OBJAWOWA Kaczmarek - zaburzenia mowy polegają albo na braku umiejętności właściwego budowania wypowiedzi, albo tez na niewłaściwym jej percypowaniu. Wg. Kaczmarka każda wypowiedź ma trzy części składowe: treść, formę językową, substancję foniczną. Treść i forma stanowią językowo zorganizowaną informację, którą chcemy przekazać ( myśl). Substancja f, jest tylko nośnikiem. Wszystkie trzy części składowe wypowiedzi determinują trzy rodzaje zaburzeń mowy: Zaburzenia treści- powstają w wyniku chorób umysłowych, psychicznych, objawy: zakłócenia w procesie uogólniania i abstrakcji, brak logiki. Zaburzenia językowe- skutek ogniskowych uszkodzeń mózgu tj. mikrouszkodzeń, objawy: niedokształcenie mowy, lub jej brak. Zaburzenia substancji fonicznej suprasegmentalnej ( objawy: jąkania, rynolalia, bełkot, bradylalia, tachylalia) i segmentalnej ( spowodowane upośledzeniem słuchu, uszkodzeniem obwodowych narządów mowy, wpływami środowiska. Objawy: nieprawidłowa wymowa, która ma odbicie w piśmie ( kakografia) i czytaniu ( kakoleksja)). JĘZYKOZNAWCZA KLAS. ZAB. MOWY. Zaburzenia suprasegmentalne : *hiperprozodie (nasilenie cech prozodycznych w wypowiedzi np. nadakcent) *hipoprozodię (osłabienie cech prozodycznych) i aprozodię (zaburzenia dotyczące rozumienia i generowania intonacji) *dysprozodię. Zakłócenia segmentalne: *paradygmatyczne (naruszenie jednostek fonicznych) *syntagmatyczne (naruszenie zasad łaczenia jednostek fonicznych w większych strukturach- wyrazach. Podział wad wymowy (wg foniatrii): Elizja (mogilalia) - brak realizacji jakiegoś fonemu w postaci osobnego segmentu. Dostrzega się to przy zniekształceniach fonemów spółgłoskowych na podstawie ich zachowania się w pozycji : pre-, Inter-, Wyróżnia się: *pełna *ograniczona (obej określona pozycję) *całkowita (zaburzenie typu fonem spółgłoskowy) *częściowa (zmianie ulegają sąsiedni segment wokaliczny- wzdłużenie zastępcze). Substytucja (paralalia) - zamiana głosek jednych na inne, np. ś-s, substytucjom ulegaja zarówno fonemy spółgłoskowe jak i samogłoskowe. Deformacja- zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści się też w polu realizacji innych fonemów. Grupa zaburzeń syntagmatycznych: *odkształcenia ilościowe (uszczuplenia, wzbogacanie wyrazów), *odksz. Jakościowe (zmiana miejsca fonemow w wyrazie) *zmiany liniowego uporządkowania fonemów, *odksz. niesystemowe, *różnorakie zmiany kombinowane. NEUROFIZJOLOGICZNA KL. ZB. MOWY Szumska: *zaburzenia pochodzenia mozgowego (w wyniku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, w różnym okresie życia. Tu można wskazać zaburzenia mowy typu afatycznego (afazja dziecięca) i zaburzenia mowy typu rozwojowego ( afazja rozwojowa) *zaburzenia mowy pochodzenia obwodowego (wady głosu, wady wymowy spowodowane rozszczepem, lub uraz aparatu mownego) *zaburzenia mowy o trudnej do ustalenia etiopatogenezie (spowodow. uszkodzeniem centralnego i obwodowego układu nerwowego tu zaliczamy; jąkanie, zab. Mowy spow. Urazami słuchu.) Termin ”dyslalia” po raz pierwszy został użyty w1823r.przez J.Franka jak mówił”błędy mowy nazywa dyslaliae i odróżnia je od utrudnionego wymawiania oddzielnych głosek mogilaliae”. W lit. polskiej termin dyslalia wyst. w dwóch znaczeniach: 1)jako zejściowa lub nasilona postać alalii, tj.niedokształcenia mowy w wyniku uszkodzeń korowych mózgu; 2)jako jednostka wyodrębniona w objawowej(symptomatologicznej)klasyfikacji zaburz. mowy. L.Kaczmarek twierdzi, że dyslalia jest wadą wymowy polegającą na realizacji fonemów w sposób niezgodny z ustaloną przez zwyczaj społeczny normą.Ze względu na ilość zniekształconych głosek (fonemów) wyróżniamy: *dyslalię jednoraką, gdy tylko jeden fonem jest realizowany odmiennie; *dyslalię wieloraką, gdy kilka lub kilkanaście realizuje się niezgodnie z normą; *dyslalię całkowitą (alalię motoryczną) gdy realizowane są tylko elementy prozodyczne wypowiedzi (melodia, akcent, rytm); wymowa jest niewyraźna, niezrozumiała, bełkotliwa. Dyslalia jednoraka prosta to taka, gdy w realizacji pojedynczej głoski zanika tylko jedna cecha (np. wibracja czy dźwięczność). W dyslali jednorakiej złożonej w realizacji głoski zanika kilka cech naraz (np.dźwięcznośc i miękkość czy nosowość i bezdźwięczność).
RODZ V - Dyslalią całkowitą (bełkotem)nazywamy nieprawidłową wymowę polegającą na opuszczaniu (elizja), substytuowaniu (zastępowanie) lub deformowaniu wszystkich bądź prawie wszystkich głosek. Terapie rozpoczynamy zazwyczaj od inspirujących dziecko zabaw spełniających różne funkcje. Na ich bazie stopniowo porządkujemy inwentarz samogłosek(wywołanie lub skorygowanie). Opanowanie przez dziecko samogłosek jest sygnałem rozpoczęcia pracy nad spółgłoskami. Wadliwe artykulacje mogą też polegać na substytucji (paralalii) czyli zastępowaniu jednych głosek przez inne,zwykle łatwiejsze do wymówienia (np.zamiast ”r”mówi”l”lub”i”). Substytucja daje także odbicie w piśmie(tzw.paragrafia)i w czytaniu(tzw.paraleksja). W dyslalii występować może także elizja(mogilalia) czyli opuszczanie głosek(np.r,s).Głoski detalizowane oznaczają zamianę głosek jednego szeregu na inny(np.skoua=škoua,desc=dešč). Terapie logopedyczną zaczynamy od: najprostszych ćwiczeń słuchowych (rozróżnianie dźwięków akustycznych); różnicowania dźwięków z próbą ich naśladowania(usypiania lalki:a-a-a; warkotuAuta:b-m-m; ruszania pociągu:puf-puf,paw-paw,pach-pach; syczenia węża:ssss; pisku kurcząt:pi-pi; wołania kury:ko-ko; tykania zegara:tik-tak); próby budowania wyrazów(łatwych)-w związku z uczeniem się, poznawaniem koleżanek,kolegów, środowiska społeczno-przyrodniczego,itp. Ze względu na etiologię(przyczyny)wyróżnia się: 1)dys.centralną-uszkodzenie struktur korowych; 2)dys.mechaniczną(motoryczną)uszkodzenie obwodowego systemu nerwowego,uszkodzenie lub dysfunkcja narządów mowy; 3)dys.audiogenna-zaburzenia i wady słuchu; 4)dys.funkcjonalna (środowiskowa) brak podniet do mówienia,nadmiar bodźców słownych,nieodpowiednie wzorce mowy, niewłaściwa reakcja otoczenia towarzysząca pierwszym próbom mówienia dziecka; 5)dys. asocjalna-przyczyny psychiczn w znaczeniu niechęci do mówienia;6)dys.sprzężona(zespoły wad).
Ze względu na objawy daje się wyróżnić: seplenienie(sygmatyzm),wymowę bezdźwięczną, reranie(rotacyzm),rynolalię(rynofonia,rynizm, nosowanie) palatolalię (przy wysoko wysklepionym podniebieniu), nieprawidł wymowę tylnojęzykowych k,g,x. Seplenienie(sygmatyzm)nieorawidł wymowa kilkunastu dźwięków.Przyczyną mogą być: wady zgryzu, ubytki zębowe, urazy twarzoczaszki, upośledzenie słuchu,porażenie języka i mięśni twarzy,naśladownictwo wymowy osób wadliwie mówiących,itp.Sepelenienie polega na nieprawidł artykulacji głosek detalizowanych,które w zależności od miejsca można podzielić na trzy grupy: *predniojęzykowo-zębowe(szereg syczący:s,z,c,dz_); *przedniojęzykowo-dziąsłowe (szereg szumiący:ś,ź,ć,dź) *przedniojęzykowo-palatalne(szereg ciszący:sz,ż,cz,dż). Wymowę zastępowaną innym szeregiem głosek nazywamy parasygmatyzmem. Wymowę polegającą na opuszczaniu w wymowie jakiejś głoski nazywa się mogisygmatyzmem.Znaczne deformacje głosek są seplenieniem właściwym,który dzieli się na różne rodzaje: s.międzyzębowe,boczne,wargowo-zębowe, przyzębowe,nosowe,krtaniowe,gardłowe,ostre(świszczące s).
Klasyfikacja seplenienia wg.J.Wulffa:*lekkie-forma seplenienia powstająca w wyniku naśladowania osób wadliwie mówiących; *seplenienie powstałe w wyniku wad autonomicznych(wady zgryzu, anomalie w budowie warg,języka,podniebienia)lub zaburzeń w zakresie percepcji akustycznej,braku koncentracji uwagi oraz wadliwej motoryki narządów mowy; *seplenienie powstałe w wyniku uszkodzenia OUN oraz narządu słuchu.
Bezdźwięczność w wymowie objawia się brakiem realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniem ich bezdźwięcznymi.Przyczyny ubezdźwięcznienia: zaburzenia słuchu mownego;upośledzenie słuchu, niedosłuch lub głuchota;brak koordynacji pracy wiązadeł głosowych i pracy narządów jamy ustnej(tzw.kinestezja artykulacyjna);intercja wiązadeł głosowych oraz zakłócenia w koordynacji mięśni fonacyjnych i oddechowych.
Rotacyzm(reranie)wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski”r”.Zanim dziecko poprawnie będzie wymawiało tą głoskę,przechodzi kolejne etapy kształtowania:i-l-r.Jesli dziecko opuszcza tą głoskę w wymowie nosi to nazwę mogirotacyzmu.Zastępowanie tej głoski nazywa się pararotacyzmem.Przyczyną jest zbyt niska sprawność ruchowa języka,szczególnie jego czubka a także anomalie w budowie języka, upośledzenie słuchu,itp.Rodzaje rotacyzmu: języczkowy-wibracja języczka(tzw.francuskie”r”); policzkowy-drganie jednego z policzków podczas wymowy; wargowy-wibracja wargi; wargowo-zębowy-drganie dolnej lub górnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy; krtaniowy-krtaniowa artykulacja głoski”r”; podniebienny-wibracja całego podniebienia miękkiego; gardłowy-obsada języka zbliżona do tylniej ściany gardła; międzyzębowy-drganie czubka języka wysuniętego między przednie zęby. Terapia:ćwiczenie wymowy naprzemiennie głosek T-D oraz T-D-R.
Rynolalia (nosowanie, rynofonia, poszum nosowy) polega na mówieniu z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Wyróżnia się: rynolalie otwarta, zamkniętą oraz mieszaną postać rynolalii. Przyczyną są zwykle rozszczepy podniebienia, krótkie podniebienie, nieprawidłowa praca pierścienia zawierającego gardła. Przyczyną nosowania zamkniętego może być: niedrożność jamy nosowo-gardłowej, nosowość ta zwana jest jako palatolalia. Przed podjęciem zajęć logopedycznych dziecko powinno być zbadane przez foniatrę i logopedę. Po ustaleniu rodzaju rynolalii należy przystąpić do badania artykulacji głosek uwzględniając ich pozycje w sylabi (wyrazie).W terapii zalecanę są ćwiczenia mięśni zawierającego pierścienia gardła, podniebienia miękkiego.
Nieprawidłowa wymowa głosek tylnojęzykowych: k,g,x jest najczęściej wynikiem nieprawidłowej pracy języka (zbyt sztywny, napięty język),głoski te wymawiane są jak „t,d”. Zdarza się, że są opuszczane lub wymawiane ze zwarciem krtaniowym. taka wymowa przypomina chrząkanie.