NAJWAŻNIEJSZE SOCJOLEKTY W HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO.

1. Doba staropolska:

• Słownictwo prawnicze:

• ukształtowało się w średniowieczu

• prawo, zakon, obrzęd, mir, rota, rząd;

• pojęcia prawno publiczne: władca i władyka, wielkorządca, gospodyn, żupan, starosta, cześnik, ród, rodzina, plemię, lud, ziemia, żupa, obcy, opole, targ, rataj, miasto, sioło, wieś, włości, pobór, poddany, pospólstwo, sejm, wiec

• prawo prywatne: małżeństwo, własność, dziedziczenie, wiano, posag, rękojmia, zastaw, zakład, opieka, zaręczyny, imię ruchome i nieruchome, najem, puścizna, służebnik, dług, dziewosłęb, dożywocie, pożyczka, wymowa, czeladź, darowizna

• prawo karne: wina, krzywda, kaźń, pokuta, zemsta, klątwa, gorący uczynek, potwarz, główszczyzna,

• zakres procesowy: pozew, świadek, przysięga, uraza, chromota, nagana, swara, rota przysiężna, przewód, powód, przysąd, wyrok

• Górnicy:

• XI i XII w., dowodzą tego liczne terminy w dokumentach łacińskich, rozporządzeniach, statutach.

• Wyrazy związane z budownictwem: buda, chałupa (lichy dom), chycze- zagroda chłopska, chyżek- domek, cieplica- łaźnia, jata, jatka- namiot, schronienie, trzem- sala, sień, tym- płot, mur, chlew, chlewnia- pomieszczenie dla zwierząt gospodarskich

• Nazewnictwo roślin leczniczych, zwierząt, minerałów itp., utrwalane w postaci polskich dopisków w łacińskim tekście dzieł medycznych i przyrodniczych.

2. Doba średniopolska:

• Słownictwo prawnicze: głównym źródłem nowych wyrazów jest łacina; zapożyczało się je z łaciny, wcielając do polskich grup fleksyjnych (apelacyja, konkluzyja, dekret, kauza, cyrograf, testament, legat, przywilej, mandat, plenipotencyja, protestacyja, hipoteka, rezygnacyja, konfiskata, inkwizycja, prokurator, regestr, sesyja, egzekucyja, kaduk, ordynacyja, jurysdykcyja, arenda, degradacyja, preskrypcyja, respons).

• Słownictwo myśliwskie: myślistwo, łowy, polowanie; ludzkie siły pomocnicze: psarze, bobrownicy, sokolnicy, łowcy, dojeżdżacze, szczwacze; psy: ogary, charty, wyżły; dużo zwrotów dotyczących ptaków pomagających w polowaniu; gatunki sieci: podrgubna, dziwocza, obojętka, rozjazd, zawiasy, brożek, kaszerz, kutnia, sak; pułapki i sidła: dołek, klatka, kołowrot, krąg, niecka, obręcz, pomek, tajnik, ponoże, potrzask, pręzyny, sidło, słopiec, sto proza, wiecha;

• Słownictwo kuźnicze: o tym słownictwie możemy poczytać w epickim utworze Walentego Roździeńskiego; bana- płaszczyzna kowadła lub młota; błotnica- ruda błotna, kowalno- kowadło; łupa- zlepek żelaza i żużlu; sadzielnik- kominiarz; kurzenie- wypalanie węgla;

• Wyrazy techniczne: początki słownictwa mierniczego (Stanisław Grzebski Geometria, to jest niemiecka nauka, po polsku krótko napisana z greckich i łacińskich ksiąg, 1566; Stanisław Solski Terminy geometry;) wiele wyrazów z zakresu budownictwa kościołów, cerkwi, kaplic, dworów i folwarków; mechanika i budowa maszyn (Stanisław Solski Architekt polski);

• Słownictwo rzemiosł: gwara obciążona naleciałościami obcymi, głównie niemieckimi;

• Słownictwo wojskowe: pełne zapożyczeń niemieckich i francuskich; wysiłki spolszczenia słownictwo wojskowego przypadają na początek doby nowopolskiej;

3. Doba nowopolska

• Słownictwo techniczne: działalność na tym polu rozpoczęła się od wprowadzenia polskiego języka wykładowego w Politechnice Lwowskiej w 1871 r.; w 1878 powołano Komisję Słownikową i rozpoczęto zbieranie wyrazów z różnych działów wiedzy technicznej; w latach 1879- 1886 ogłoszono w dodatkach do czasopism fachowych przeszło 6000 wyrazów; w 1899 utworzono Wydział Słownictwa Technicznego przy Stowarzyszeniu Techników w Warszawie; powstawało w tym czasie wiele słowników specjalnych; w 1923 powstała w W-wie Komisja Polskiego Słownictwa technicznego Akademii Nauk Technicznych pod kierunkiem prof. Adama Wasiutyńskiego;

• Ważniejsze działy słownictwa technicznego: budownictwo dróg i mostów; kolej; budownictwo wodne; słownictwo morskie; lotnictwo; miernictwo; architektura; górnictwo; hutnictwo; węglarstwo; leśnictwo; włókiennictwo; tkactwo; młynarstwo; technologia metali, drewna, włókna, zboża; mechanika; elektrotechnika; radio;

• Dzieła prof. Karola Stadtműllera i inż. Karola Stadtműllera zbierają wyniki prac różnych badaczy oraz własne zdobycze autorów Słownik techniczny. Część niemiecko- polska i Słownik techniczny. Część polsko- niemiecka.

• Słownictwo wojskowe było przepełnione obcymi nazwami; o spolszczenie terminologii artyleryjskiej pokusił się J. jakubowski; razem z J. Łęskim tłumaczyli wyrazy obce, tworzyli nowe polskie, wprowadzali zapomniane terminy wojskowe staropolskie; słownictwo wojskowe czasów Księstwa Warszawskiego naśladowało wzory francuskie; w okresie Królestwa Kongresowego przyłączyły się wpływy rosyjskie; Fortyfikacja polowa F. Meciszewskiego (1825) i Dykcjonarz podręczny dla inżynierów M. Rougeta; w 1918 powstał w W-wie Referat do Spraw Słownictwa Wojskowego; z jego ramienia wydał S. Malinowski Słownik wojskowy niemiecko- polsko- francusko- rosyjski. Część techniczno- woskowa; A. Chmielowski Podręczny słownik wojskowy rosyjsko- polski; w 1920 została utworzona przy Ministerstwie Spraw Wojskowych Centralna Komisja Słownictwa Wojskowego (T. Bałaban, W. Berka, T. Frasunkiewicz Słownik taktyczny polsko- francusko- niemiecko- rosyjski); współpracowała Komisja przy ogłaszaniu instrukcji, regulaminów, podręczników, katalogów materiałowych gospodarki wojskowej-> wpływ na bogacenie i ustalenie słownictwa wojskowego;

• Terminologia lekarska: J. Kurpiński Anatomija czyli nauka o kościach, myszkach i ścięgnach, o trzewiach i naczyniach w ciele człowieczym się znajdujących, krótko dla potrzeby cyrulików i powszechnej potrzeby zebrane Lwów 1774- 1777; ożywiony ruch na polu lekarskiego słownictwa powstał już w XX wieku; przedstawiciele: T. Browicz, F. Giedroyć; odnotowano próby słownictwa aptekarskiego;