Osoby z poważniejszymi deficytami intelektualnymi postrzegane są często jako jednostki niesamodzielne, zależne od innych ludzi, biernie odnoszące się do biegu ich własnego życia.

Stwierdzenia, które wysunęli badacze i praktycy ma temat konieczności rozwijania autonomii:

1. Potrzeba autonomii jest ściśle powiązana z naturą człowieka i występuje już u małych dzieci, a także u osób o obniżonej sprawności umysłowej

2. Każdy człowiek ma prawo do decydowania czy współdecydowania o jakości swojego życia

3. Nadmiernie uzależnienie człowieka od decyzji i kontroli ze strony innych prowadzi do powstania wielu niekorzystnych następstw osobistych i społecznych

4. Wśród konsekwencji postępowania prowadzącego do zablokowania autonomii jednostki wymienia się m.in. niedorozwój funkcji osobowego Ja: brak poczucia podmiotowości i tożsamości, wyuczoną bezradność i brak poczucia kompetencji, czyli niedorozwój poczucia sprawczości, ograniczenie rozwoju poznawczego oraz ograniczenie motywacji do działania

5. Uzależnienie od innych ludzi, nawet pozornie akceptowane, jest potencjalnym źródłem frustracji, cierpienia i konfliktów wew z ich negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia psychicznego

6. Człowiek nieautonomiczny nie będzie w stanie rozwinąć swego potencjału określić i realizować swoich zasadniczych celów i dążeń, stanie się raczej przedmiotem niż podmiotem swojego życia

7. Kształtowanie jednostek zależnych i biernych ma również konsekwencje społeczne : buduje niekorzystny wizerunek osoby z upośledzeniem, wpływa na negatywne postawy społeczeństwa wobec tych osób, a pośrednio na proces integracji i normalizacji życia osób N w ich bliższym i dalszym otoczeniu

N-le i wychowawcy są szczególnie predysponowani do kształtowania postaw i zachowań autonomicznych swoich wychowanków. Dysponują oni odpowiednią wiedzą, umiejętnościami i środkami dydaktycznymi. Do zadań szkoły należy stwarzanie warunków i stymulowanie procesów rozwojowych uczniów. Wielu uczniów będzie w przyszłości wychowankami DPS-ów, gdzie będą musieli konfrontować się z rzeczywistością codziennego życia w instytucji cechującej się mniejszą lub większą bezosobowością kontaktów międzyludzkich i tendencją do uniformizacji w zaspokajaniu potrzeb i dążeń jej mieszkańców. Potrzebna im będzie umiejętność wyraźnego określenia swoich potrzeb, negocjowania praw, a także nieustępliwość i upór w sytuacji ignorowania bądź wywierania nacisku ze strony innych osób.

Rozwój autonomii rozpoczyna się w okresie niemowlęctwa, gdy następuje fizyczna separacja od otoczenia. Dlatego praca nad rozwojem zachowań autonomicznych powinna rozpocząć się jak najwcześniej.

Samodzielność w zakresie samoobsługi i poruszania się

Niektórzy uczniowie z NI mają problemy z planowaniem i realizacją swoich działań. Potrzebują oni pomocy w nauczeniu się schematów czynności i wyćwiczeniu ich krok po kroku, tak aby stały się nawykami. Aby zachować stałość postępowania wszystkich osób pracujących z danym uczniem, kroki te warto szczegółowo rozpisać. Pomocne mogą być obrazkowe ilustracje w formie zdjęć poszczególnych elementów czynności, symboli itd.

Opanowanie czynności samoobsługowych przyczyni się do większej niezależności uczniów, ale pozwoli również n-l ograniczyć czas przeznaczany na pomoc wychowankom w tych codziennych, czasochłonnych działaniach.

Warto włożyć wysiłek w przygotowanie materialnych warunków pracy uczniów i n-li, ponieważ dzięki temu mamy duże możliwości uczenia i doskonalenie podstawowych potrzeb dnia codziennego. Uczniowie zyskają optymalna niezależność od zew pomocy,, a pracownicy obarczeni od dużej części dodatkowych czynności wspomagających i przygotowawczych.

Czynności samoobsługowe oraz pomocnicze dla uczniów z gNI będą stanowić w przyszłości podstawowy dostępny obszar samorealizacji i źródło przeżywania satysfakcji z własnego skutecznego działania.

Dla osobowego rozwoju N ucznia równie istotna jak samodzielność w zakresie samoobsług, jest możliwość poruszania się Wiele osób z gNI ma różnego rodzaju problemy z przemieszczaniem się. Każdy uczeń powinien mieć możliwość samodzielnego przemieszczania się, chociażby po ograniczonej przestrzeni, w kierunku wybranego przez siebie celu.

Osoby z ograniczonymi możliwościami samodzielnego poruszania się powinny mieć do dyspozycji różnego rodzaju sprzęt umożliwiający im przeżywanie ruchu ciała i zmianę miejsca przebywania, tak aby zwiększyć zakres ich doświadczeń i stworzyć jak najwięcej okazji do bycia niezależnym także w fizycznym aspekcie działania.

Rozwijanie zainteresowań i umiejętności aktywnego spędzania czasu

Osoby z gNi dysponują bardzo dużą ilością czasu wolnego, lecz spędzają go często w sposób bierny, zapewniając schematycznymi, stereotypowymi czynnościami. Uniemożliwia to zdobywanie nowych doświadczeń, prowadzi do zubożenia ich osobowości i do postępującej izolacji społecznej.

Sytuacja taka wynika z m.in. braku umiejętności organizacyjnych i społecznych oraz z braku środków potrzebnych do sensownego, ciekawego spędzania czasu, a niekiedy również wywołuje ją postawa otoczenia niechętnego przejawom samodzielnej aktywności osób N.

Trzeba wspierać rozwój ku niezależności i aktywności uczniów. Należy ich przygotować do tego, aby swój czas wolny potrafili zapełnić zajęciami rozwijającymi ich kompetencje, przynoszącymi satysfakcję i przyjemność, a równocześnie społecznie akceptowanymi.

Wiele osób z N posiada większe możliwości w zakresie własnej aktywności i organizowania sobie czasu wolnego. Należy ten repertuar wzbogacać o nowe formy, pokazywać to, co jest możliwie i ułatwiać wybór. Do problemów osób z N należą trudności w skupieniu uwagi, męczliwość, łatwe uleganie rozproszeniom, mała wytrwałość i systematyczność w działaniach - cechy, które są potrzebne w rozwijaniu stałych zainteresowań i bardziej złożonych czynności organizacyjnych. Pracę nad kształtowaniem tych sprawności należy rozpocząć więc od aktywności znanych i atrakcyjnych dla ucznia, które wzbudzają w nim odpowiedni poziom motywacji.

Uczniów z ograniczonymi doświadczeniami i kompetencjami społecznymi trzeba również nauczyć umiejętności spędzania czasu wspólnie z pełnosprawnymi członkami społeczeństwa.

Generalną zasadą postępowania nauczyciela powinno być dawanie coraz większej swobody działania uczniom i ograniczanie się do dyskretnego czuwania i ingerowania tylko w sytuacjach, w których nie są oni w stanie sami sobie poradzić

Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych i społecznych

Umiejętność kontaktowania się i porozumiewania z ludźmi ma znaczenia podstawowe dla każdego człowieka. Aby w dzieciach i młodzieży z problemami w porozumiewaniu się rzeczywiście ukształtowała się gotowość do kontaktów z innymi ludźmi, konieczne jest, żeby najpierw n-le, a także inne osoby pracujące z dzieckiem potrafiły cierpliwie wsłuchiwać się w komunikaty, jakie przekazuje ono dostępnymi sobie środkami, i na nie reagować.

Ważne, aby uczniowie z gNI potrafili swym zachowaniem komunikować swoje stany, potrzeby, swój stosunek do sytuacji, w której się znajdują, a także aby umieli odbierać podobne sygnały pochodzące od innych ludzi. Mają wtedy większą szansę na to, że otoczenie zrozumie i odpowiednio zareaguje na ich komunikaty.

Do podstawowych umiejętności społecznych należy empatia, z którą osoby z ograniczeniami intelektualnymi mogą mieć poważne trudności. Umożliwia ona rozumienie i branie pod uwagę punktu widzenia innych osób, a konsekwencji ułatwia dobre przystosowanie społeczne. Rozwój empatii zależy też od doświadczeń społecznych.

Osoby z gNI powinny również posiadać umiejętności oceny postępowania własnego i innych osób wg podstawowych kategorii moralnych.

Umiejętnością o zasadniczym znaczeniu w procesie stawania się człowiekiem autonomicznym jest asertywność. Należy uświadamiać fakt posiadania różnych rzeczy na własność i uczyć umiejętności egzekwowania swoich praw. Wiele z tych idei można przełożyć na konkretne zachowania drogą modelowania, naśladowania osób znaczących, treningu zachowań asertywnych prowadzonego w oparciu o rzeczywiste sytuacje z życia, a przede wszystkim poprzez okazywanie im szacunku, unikanie dyrektywności i dominacji, nawiązywanie relacji partnerskich oraz respektowanie prac uczniów przez osoby im bliskie.

Trzeba przygotować by osoby NI radziły sobie ze swoją zależnością, żeby to nie ograniczało osiągniętej przez nie samodzielności oraz poczucia samostanowienia o sobie. Osoby N powinny umieć zwracać się o pomoc do innych ludzi w różnych sytuacjach.

Ważnym zadaniem życiowym jest znalezienie optymalnego dla osoby N poziomu równowagi pomiędzy dążeniem do niezależności a koniecznością uzyskania niezbędnej pomocy i wsparcia od innych ludzi, tak aby zaspokojona została jej potrzeba autonomii i bezpieczeństwa.

Dokonywanie wyborów, podejmowanie decyzji i odpowiedzialność

Niski poziom zaufania do możliwości sensownego kierowania swoim zachowaniem przez osoby z gNI rodzi tendencję, żeby ich zachowaniem sterować, tzn. kontrolować aktywność i pobudzać je w pożądanym kierunku.

Zdolność do racjonalnego, skutecznego działania i brania odpowiedzialności za swoje decyzje jest jednak w dużym stopniu zależna od doświadczeń osobistych i treningu właściwych umiejętności,.

Kształtowanie umiejętności dokonywania wyborów i podejmowania decyzji powinno rozpocząć się jak najwcześniej, kiedy tylko dziecko potrafi wyrazić swoją zgodę lub odmowę

Stymulowanie rozwoju ucznia w kierunku samosterowności będzie na początku polegało na stwarzaniu i wykorzystywaniu wszelkich okazji do dokonywania wyborów spośród dostępnych przedmiotów, miejsc przebywania i osób, z którymi nasz uczeń będzie chciał współdziałać. Kolejnym krokiem będzie stałe poszerzanie zakresu oaz świadomości dokonywanych przez niego wyborów.

Osoby z gNI potrzebują często pomocy w podejmowaniu bardziej złożonych decyzji - w procesie analizy sytuacji i przewidywania konsekwencji działań własnych oraz innych ludzi. Początkowo będą więc głównie współuczestniczyć w decydowaniu, przejmując stopniowo coraz większy zakres odpowiedzialności za podjęte decyzje. Należy tak organizować doświadczenia uczniów, aby mieli jak najwięcej okazji do podejmowania incydentalnych wyborów i poszukiwania kompromisu pomiędzy potrzebami różnych osób.

Na poziom kompetencji zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego postępowania pośrednio wpływają działania rozwijające procesy poznawcze uczniów z NI: kształtowanie wyobraźni, analizy, myślenia przyczynowo-skutkowego i wnioskowania, prowadzone w oparciu i przykłady funkcjonowania w różnych obszarach życia.

Osoba z gNI powinna mieć prawo do przeżycia „na własnej skórze” skutków swego działania, bez możliwości dowolnego zmieniania decyzji, pod wpływem chwilowych impulsów.

Bardziej zaawansowany trening podejmowania odpowiedzialności to przydzielanie uczniom stałych zadań, obowiązków w klasie. Mogą mieć one formę okresowo zmieniających się dyżurów itd. Szczególne znaczenie w treningu odpowiedzialności ma powierzenie opieki nad druga osobą. Jest to okazja, aby wykorzystując naturalną potrzebę udzielania pomocy i wsparcia innym ludziom przygotować uczniów z ograniczeniami intelektualnymi do pełnienia ról społecznych w dorosłym życiu.

Sprawą najważniejszą dla kształtowania samostanowienia i odpowiedzialności jest jakość kontaktów między n-lem a uczniem: obdarzanie go uwagą i akceptacją, okazywanie szacunku dla jego decyzji i poglądów, traktowanie go jako partnera interakcji.

Budowanie realnego i pozytywnego obrazu własnej osoby

Osoby z N cechuje słaba orientacja odnośnie własnych uczuć, myśli i motywów, ich samoocena bywa nierealistyczna, niekiedy są bezkrytyczne w stosunku do własnych możliwości lub przeciwnie, deprecjonują wartość swojej osoby, z czym wiąże się przygnębienie i osłabienie motywacji do działania.

Działania: stawianie uczniów w określonych sytuacjach zadaniowych, tak aby mogli skonfrontować swoje możliwości i posiadane kompetencje oraz wyobrażenia na temat własnych umiejętności z obiektywnymi warunkami i wymaganiami wew. Podobną funkcję pełni odniesienie swoich działań do dokonań pozostałych członków grupy.

Uczeń z gNI powinien otrzymywać obiektywną ocenę swojego zachowania, w formie dla siebie zrozumiałej. Dużą rolę pełni także powtarzalność i stałość „opiniotwórczych” sytuacji i komentarzy nauczyciela.

Uczniowie, którzy osiągnęli już pewien poziom świadomości siebie samego oraz umiejętność tzw. wglądu społecznego, stają się dla siebie nawzajem źródłem informacji o właściwościach swego zachowania i osobowości.

Nawet realistyczny obraz samego siebie może przedstawiać zbyt małą siłę motywacyjną do podejmowania trudnych, emocjonalnie angażujących zachowań autonomicznych. Niezbędna jest do tego samoakceptacja, czyli pozytywne nastawienie wobec własnej osoby i przekonanie, że zakładane cele są ważne i dostępne.

N-le i inne osoby pracujące z uczniem o obniżonej samoocenie powinni wspierać jego poczucie własnej wartości oraz okazywanie mu bezwarunkowej akceptacji i stwarzanie mu możliwości przeżycia satysfakcji i sukcesów w działaniach. Doświadczenie powodzenia i własnego znaczenia jest koniecznym warunkiem budowania poczucia wartości i pewności siebie skłaniających do „obejmowania w posiadanie” coraz to nowych obszarów życia.

Osoba N musi nauczyć się radzenia sobie w sytuacjach trudnych, bolesnych, które pojawiają się w jej życiu, tak aby nie popadać wtedy w depresję i nie utracić motywację do działania, do przezwyciężania trudności.

---