Imię Nazwisko

Kierunek - sem. I

ELBLĄSKA UCZELNIA HUMANISTYCZNO - EKONOMICZNA

WYDZIAŁ PEDAGOGIKI 2003/2004

AGRESJA U DZIECI I MŁODZIEŻY. CHARAKTERYSTYKA, ŹRÓDŁA ORAZ FAZY JEJ ROZWOJU I SPOSOBY ZAPOBIEGANIE DALSZEMU ROZWOJOWI.

Praca zaliczeniowa z przedmiotu

„............................”

Wykładowca:................

1. Swoistość zachowań agresywnych uczniów w starszym wieku szkolnym.

Okres dorastania jako szczególna faza w życiu człowieka.

Spośród wszystkich faz rozwojowych dojrzewanie stanowi, zdaniem wielu badaczy i praktyków, szczególną fazę w życiu człowieka. W okresie tym zachodzą nie tylko zmiany fizyczne, ale i psychiczne. Dorastająca młodzież poszukuje i preferuje nowe jakościowo wzory społeczne. Sięga po nowe osobiste i społeczne doświadczenie, wyraża gotowość i niezależność od innych. Nastolatek osiąga nowy status społeczny a tym samym zwiększa się jego możliwość osiągania celów, otrzymywania wzmocnień i kształtowania nowych zachowań. W tym, więc okresie życia dokonują się gruntowne przemiany związane z poczuciem tożsamości osobistej i społecznej. W naukach medycznych mówi się o dojrzewaniu, podkreślając tym terminem fizjologiczne dojrzewanie organizmu, to jest rozwój i doskonalenie poszczególnych jego funkcji. W naukach społecznych, w tym także psychologii, najczęściej używa się nazwy dorastanie, obejmując nią zarówno dojrzewanie jak i związany z nią rozwój psychiczny i społeczny.

Okres dojrzewania można podzielić na różne stadia rozwojowe. B. Varenhorst wyróżnił trzy podstawowe fazy:

- wczesną adolescencję - między 12 a 15 rokiem życia.

- środkową adolescencję - między 15 a 18 rokiem życia.

Z kolei w zrozumieniu I. Obychowskiej dorastanie to wiek od około 11 - 12 roku życia do około 18 - 19 roku życia. jej zdaniem w okresie tym człowiek uzyskuje dwie istotne dla jego dalszego rozwoju zdolności: zdolność do dawania nowego życia, oraz zdolność do samodzielnego kształtowania życia własnego. Autorka podkreśla, iż niezależnie od różnic związanych z płcią pierwsza faza dorastania bardziej biologiczna, charakteryzuje się ogólnym niezrównoważeniem, wyrażającym się w nadmiernej reaktywności. Dorastający stają się drażliwi, niespokojni ruchowo, cechuje ich zmienność motywacji.

Najpełniej ten okres charakteryzuje P. Bloss. Jego zdaniem w okresie dojrzewania można wyróżnić następujące fazy:

- peradolescencję (między 9 - 11 rokiem życia), w której, zdaniem autora, wyraźnie zaznacza się dojrzewanie fizyczne i związanie z tym narastanie napięć popędowych. Pojawia się wrogość chłopców do dziewcząt, dziewczęta zaś preferują zachowania typowe dla chłopców.

- wczesna adolescencja (między 10 -12 rokiem życia), w której rozpoczyna się okres oddzielania od rodziców, pojawiają się lęki, samotność i skłonność do izolacji a także preferowanie relacji rówieśniczych.

- pełna adolescencja, nasila się tendencja uniezależnienia się od rodziców. Przy podejmowaniu decyzji ważniejsi stają się rówieśnicy. Następują gwałtowne zmiany w sferze życia emocjonalnego.

- późna adolescencja (między 17 - 20 rokiem życia), w fazie tej kończy się proces identyfikacji psychoseksualnej, dalszej przebudowie ulegają relacje z rodzicami i rówieśnikami. Z kolei okres, w którym następuje konsolidacja ról społecznych oraz pojawia się poczucia siły umożliwiające podejmowanie działań w celu realizacji planów. Stabilizuje się pouczycie osobistej godności i szacunek do samego siebie.

Wielu psychologów przyjmuje za podstawę periodyzacji rozwoju system szkolny i wyznaczone przez niego wymagania, co w odniesieniu do młodzieży znajduje wyraz w nazwie: średni i starszy wiek szkolny. W polskiej psychologii M. Przetacznikowa stosuje tę terminologię wyodrębniając średni wiek szkolny (lata 11 - 15), obejmujący pierwszą część dorastania. Autorka wskazuje na odrębne dla tej fazy właściwości rozwoju psychicznego uwarunkowane przede wszystkim dojrzewaniem płciowym i przyśpieszonym tempem wzrastania. Dopiero następna fazę, lata 15 - 18, autorka nazywa dorastaniem

Z kolei I. Obuchowska okresem odrastania nazywa okres zmian w rozwoju psychicznym zapoczątkowanym dojrzewaniem płciowym i przebiegający w sposób indywidualnie zróżnicowany pod wpływem czynników społecznych, przy czym jego zakończeniem jest uzyskanie stanu rozwoju psychicznego, którego właściwością jest zdolność do podjęcia ról społecznych człowieka dorosłego. Okres ten dzieli na dwie fazy: przeddorastanie i dorastanie. Czynniki biologiczne odgrywają pierwszą rzędną rolę w przebiegu pierwszej fazy dorastania. Autorka określa ją jak fazę poczwarki - fazę przekształcenia się organizmu dziecka w organizm dojrzały. Szybkim zmianą fizjologicznym towarzyszą wtedy zmiany w obrębie czynności psychicznych. Faza właściwego dorastania społecznego to faza motyla charakteryzująca się bogactwem życia wewnętrznego i intensywnością działań. Przebieg jej jest w znacznym stopniu zróżnicowany indywidualnie, zależnie od oddziaływań środowiskowych, w czym istotną rolę odgrywają wymagania oraz wzory kulturowe funkcjonujące w danym kręgu społecznym.

Osiągnięcia rozwojowe tego okresu przedstawił Cz. Czapów, wymieniając dziedziny okresy dorastania, w szczególności, których zachodzą zmiany. Zmiany te polegają, zdaniem autora, na przejściu od uczuć destrukcyjnych i braku równowagi do uczuć konstrukcyjnych i osiągnięcia równowagi emocjonalnej. Drugą dziedziną przemian jest zainteresowanie płcią przeciwną i uświadomienie sobie przemian seksualnych. Po trzecie autor wymienia dojrzewanie społeczne, które charakteryzuje się ustąpieniem poczucia niepewności w grupie rówieśniczej na rzecz poczucia pewności. Młody człowiek staje się coraz bardziej zdolny i skłonny do umiejętnego współżycia w społeczeństwie. Po czwarte zachodzi także proces emancypowania się spod kontroli domu rodzinnego. Nastolatek coraz rzadziej szuka oparcia w rodzinie a częściej polega na sobie. Dojrzewanie intelektualne to następna dziedzina przemian w okresie dorastania. Ustępuje wiara w autorytety i młodzież zaczynają interesować nie tylko obiekty i zdarzenia, ale i wyjaśnienie rzeczywistości. Jednocześnie autor podkreśla, iż w okresie dorastania następuje przecenianie lub niedocenianie swoich zdolności a także ustalają się preferencje w zakresie rozrywek i form rekreacji. Zatem w okresie dorastania kończy się ważny etap w wybieraniu i przyswajaniu sobie przez jednostkę sposobów opisywania i wartościowania rzeczywistości.

2. Okres dorastania jako czas przemian, buntu, potrzeby niezależności.

Młodzież w okresie dojrzewania, jest to grupa społeczna o dużym indywidualnym zróżnicowaniu. Nastolatek wchodzący w ten burzliwy etap rozwoju zabiega o uznanie i utrzymanie należnego statusu społecznego. W jego psychice dokonują się gruntowne zmiany związane z poczuciem tożsamości osobistej i społecznej. Dorastający walczy o swą niezależność i wyraża gwałtownie swój protest przeciwko ograniczającej jego swobodę władzy grupy dorosłych. Często jego zachowanie charakteryzuje impulsywność i chaos w sferze celów. Zmaganie się w tym okresie z trudnościami i zagrożeniami o charakterze społecznym stanowi trudność dla dorastających, ze względu na brak umiejętności i możliwości komunikowania się w sposób otwarty i bezpośredni ze swym otoczeniem oraz trudności radzenia sobie w sposób dojrzały i racjonalny z piętrzącymi się trudnościami. Właśnie sfera reakcji społecznych, zdaniem E. Hurlock, z blkiższym i dalszym otoczeniem stanowi źródło najczęstszych nieporozumień i konfliktów ze względu na niemożność lub niechęć młodzieży do podporządkowania się, oczekującym dorosłego zachowania, rodzicom - negatywizm i inne formy agresji mogą stanowi próbę odpowiedzi i swoiste rozwiązanie problemu. Kres dorastania jest, jak sądzi wielu autorów, okresem najwyższego zainteresowania wartościami i normami moralnymi. Wpływa to na rozwój myślenia, wzmożona reaktywność emocjonalna, popadująca zabarwienie emocjonalne zdarzeń, skokowo zmieniające się w tym okresie wymagania społeczne, zawierające wiele sprzeczności, które wyzwalają wewnętrzne konflikty, a których rozwiązanie łączy się ze stawianiem pytań natury moralnej, w specyficzne właściwości dążeniowe dorastających, związanych z poszukiwaniem sensu życia. Okres dorastania jest dla rozwoju moralnego okresem próby, w której sprawdza się wartość wychowania w wieku młodszym. W okresie tym, jak podkreśla I. Obuchowska, jednostka staje przed koniecznością dokonywania samodzielnych wyborów, zachodzi niebezpieczeństwo załamania się dotychczasowych dziecięcych wartości i norm. Ogólnie rozwój moralny przebiega od wewnętrznego sterowania zachowaniem dziecka do jego wewnątrz sterowanego postępowania. Można sądzić, że wczesna orientacja moralna, którą dziecko wynosi z domu rodzinnego, stanowi punkt odniesienia w nowych, trudnych sytuacjach, w których ludzie muszą podejmować samodzielne decyzje natury moralnej. Zdaniem H. Muszyńskiego wiek dorastania charakteryzuje się z autonomią moralną, którą autor nazywa stadium ideowości moralnej.

Rozwój moralny w okresie dorastania jest w większym stopniu zróżnicowany kulturowo i indywidualnie niż jakikolwiek inny proces rozwoju psychicznego. Istotą okresu dorastania jest rozwój emocjonalny. Emocje należą do tych kategorii psychologicznych, za pomocą, których ujmujemy stosunki między człowiekiem a światem zewnętrznym, a także wewnętrzne stosunki człowieka z samym sobą.

Zdaniem niektórych psychologów, przemiany hormonalne we wczesnej fazie dorastania powodują przewagę emocji ujemnych, w okresie późniejszym natomiast przewagę emocji o zabarwieniu dodatnim. Współcześnie wielu autorów uważa, że dominacja rodzaju emocji w okresie dorastania jest wyznaczana przede wszystkim doświadczeniem społecznym młodzieży, zależnym od warunków środowiska, w jakim ona żyje.

Pobudzenie emocjonalne jest w okresie dorastania zazwyczaj nasilone. W jego pierwszej fazie oscyluje ono często od stanów afektu (skrajne silne pobudzenie) do stanów jak gdyby sennej obojętności. Pobudzenie emocjonalne u dorastających przejawia się, zdaniem I. Obuchowskiej, w intensywności zachowania. Obserwujemy ją szczególne wtedy, gdy młodzież przebywa w grupie. Głośny śmiech, krzyki, popychanie się, przejawy agresji, mogą służyć jako codzienny przykład.

Wielu badaczy stwierdza, że charakterystyczne dla dorastania jest znaczna labilność emocji. I. Obuchowska podkreśla, iż od wszechogarniającej radości młody człowiek potrafi przejść do bezgranicznej rozpaczy. Tak zmienność znaku emocji charakteryzuje młodzież w pierwszej fazie dorastania, czyli fazie biologicznej. Natomiast w fazie drugiej, właściwego bardziej kulturowego zdeterminowanego dorastania, charakterystyczna jest dominacja nastrojów nad zmiennością emocji.

Warte podkreślenia jest, iż w okresie dorastania następuje wyraźny wzrost uczuć, których źródłem są sytuacje społeczne. Oprócz uczuć społecznych o zabarwieniu pozytywnym, często występują uczucia społecznie negatywne, jak lęk, gniew, wstyd, zazdrość, agresja czy nienawiść. J. Lipińska uważa, iż przemoc i agresja stosowana jest przez nastolatków dla sprawdzenia siebie, często w połączeniu z chęcią zaimponowania innym rówieśnikom, zdobycia ich uznania, uzyskania swej wartości i silnej pozycji w grupie. Nierzadko, jak podkreśla autorka, przemoc i agresja to akty zemsty powiązane z nienawiścią, u źródeł, której leży poniżanie, uczucie krzywdy, niesprawiedliwość a także zazdrość. Poza tym może być patologicznym sposobem rozwiązywania konfliktów oraz usuwania stanu napięcia i frustracji.

Psychologowie zajmujący się okresem dorastania podkreślają specyfikę motywacji i aktywności dorastających. Negatywizm, nieposłuszeństwo, arogancji, upór i inne zbliżone właściwości zachowania dorastających to cechy, które wielu badaczy tłumaczy w różny sposób. Jednym z wyjaśnień jest rodzące się poczucie własnej mocy u dorastających, pociągające za sobą potrzebę niezależności i swobody, które w zetknięciu z ograniczeniami i zakazami dorosłych prowadzą do konfliktu z nimi. Większość jednak autorów ujmuje negatywizm młodzieży nie jako wynik jej rozwoju, ale jako rezultat konkretnych wpływów środowiskowych. R. Łapińska, rozumie pokorę dorastających jako skutek nieuznawania przez dorosłych dojrzałości młodocianych, ich prawa do samodzielności i szacunku.

W miarę dorastania negatywizm młodzieży zmienia swoje formy. Taką skrajną formą negatywizmu jest bunt polegający na całkowitym odrzuceniu wymagań osób dorosłych. Jeżeli bunt staje się przeżyciem pozytywnym zapewnia poczucie mocy, wtedy może doprowadzić do dalszych nieuzasadnionych ani sytuacyjnie ani racjonalnie buntów i wówczas dorastający staje się niebezpieczny.

Istotną rolę w procesie dorastania dziecka pełni rodzina. Rozpatrując rodzinę jako środowisko, w którym dorasta młoda dziewczyna czy chłopak, należy wziąć pod uwagę zmiany, jakie w niej zachodzą. Wielokrotnie opiekuńczy i raczej jednorodny stosunek rodziców do dziecka ulega zmianie. Również samo dziecko odrzuca dotychczasowe postawy wychowawcze rodziców, niekiedy wstydzi się ich aspektów uczuciowych. Ponadto dorastające dziecko inaczej spostrzega rodziców, widzi ich niedoskonałości. Powoduje to chwiejność rodziców i niekonsekwencję w stosunku uczuciowym do dorastających i w postępowaniu z nimi. Natomiast u młodzieży powstaje chwiejne uczucie swojej pozycji w rodzinie i konfliktowe przeżywanie roli dziecka.

Według B. Zazzo, trudności w porozumiewaniu się z rodzicami są wyrazem szerszych problemów, z jakimi boryka się młodzież. Zdaniem autorki, dorastający traktują rodziców jako wrogie pokolenie, młodzież zarzuca rodzicom, brak zrozumienia, konserwatyzm, sztywność myślenia, przestarzały tradycjonalizm. Jednocześnie autorka uważa, że stosunek młodzieży d rodziców zmienia się wraz z wiekiem oraz w zależności od różnic kulturowych.

O okresie dojrzewania mówi się jako o okresie trudnym. Nie ulega wątpliwości, że młody człowiek w tym wieku przeżywa specyficzny i skomplikowany okres, w którym kształtuje się jego osobowość, poszukuje on własnego „ja”, sensu swej działalności, szuka ideałów. Dlatego w tym okresie jako bardzo podatny na wszelkiego rodzaju wpływy, szczególnie wpływy grupy rówieśniczej. J. Lipińska sądzi, iż aby zaistnieć w grupie zaimponować rówieśnikom, zdobyć ich uznanie, ukazać swą ważność i silną pozycję w grupie często ten młody człowiek staje się agresywny i stosuje przemoc.

Bardzo ważne jest, więc, aby nie traktować okresy dojrzewania jako biernego oczekiwania na dorosłość i dojrzałość. Wręcz przeciwnie w tej fazie życia młodzi ludzie są bardzo aktywni, eksperymentują z nowym zachowaniami, nabywają nowych doświadczeń a tym samym stają się innymi ludźmi, o nowych prawach i obowiązkach, mającymi nowe potrzeby i oczekiwania. To swoiste przechodzenie od fazy bycia dzieckiem do fazy bycia dorosłym, często, zdaniem Z. Gasia, łączy się okresowym manifestowaniem zachowań, które w opinii dorosłych autorytetów są zachowaniami dewiacyjnymi a tym samym wyzwalają niepokój i przeciwdziałanie otoczenia. Autor uważa, że owe zachowania stanowią element rozwoju życia nastolatka i odgrywają bardzo ważną rolę w osiąganiu dorosłości. Dlatego należy pamiętać, że młodzież ta dąży d autonomii, do pokazania własnej woli i mocy.

3. Charakterystyczne typy nadmiernej agresji uczniowskiej występujące w typowych szkołach podstawowych.

Agresja Fizyczna.

W ostatnich latach obserwujemy wyjątkowy wzrost zachowań agresywnych dzieci i młodzieży. Zachowania agresywne mają miejsce w instytucjach edukacyjnych, szkołach, placówkach opiekuńczo - wychowawczych i resocjalizacyjnych. Bez wątpienia celem agresji jest wyrządzenie szkody podmiotowi agresji; określonym osobom lub grupom społecznym. Repertuar intencji stosowania przemocy i agresji przez dzieci i młodzież jest bardzo bogaty. Często okrucieństwo jest traktowane jako możliwość dobrej zabawy i zaspokojenia potrzeby doznawania przyjemności. Charakterystyczne dla okresu dorastania są przemoc i agresja stosowane dla sprawdzenie siebie, często w połączeniu z chęcią zaimponowania rówieśnikom, zdobycia ich uznania, ukazania swej ważności i silnej pozycji w grupie. Chęć panowania nad innymi osiągana jest poprzez wzbudzanie atmosfery grozy lub podziwu dla zuchwałości. Nierzadko przemoc i agresja to aspekty zemsty powiązane z nienawiścią, u źródeł, której leży poniżanie, poczucie krzywdy, niesprawiedliwość a także zazdrość. Poza tym może by patologicznym sposobem rozwiązywania konfliktów oraz usuwania stanów napięcia i frustracji. Analizując literaturę przedmioty można stwierdzić, iż formy i częstotliwość ataków przemocy posiadają znamiona patologii.

W środowisku szkolnym spotkać się można zarówno z formami agresji fizycznej jak i słownej. Wśród najczęściej wymienianych typów agresji w szkole podstawowej znalazła się agresja fizyczna. Agresja fizyczna zdaniem Z. Skornego może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Do bezpośrednich zachowań napastliwych należą te proste zachowania, które przybierają formę trwających stosunkowo krótko ruchów poszczególnych części ciała: rąk (uderzenie, trącenie, szarpanie, wyrywanie, rozdzieranie, ciąganie, ściskanie, duszenie), nóg (nastąpnięcia na nogę, podstawianie nogi, kopnięcie), mięśni twarzy (wykrzywianie się, przedrażnienie kogoś za pomocą gestów, plucie, gryzienie). Atak może odbywać się, zdaniem Skornego, przy użyciu narzędzi agresji, takich jak szpilka, linijka, kamień, kij, woda itp., przybiera wtedy formę rzucania, kłucia, oblewania czy poparzenia. Agresja fizyczna wyraża się w formie złożonych zachowań napastliwych i przybiera wtedy postać bójek, pobić, przestraszenia kogoś, niesprawiedliwego traktowania. Pośrednie zachowania napastliwe występują zazwyczaj jako: dokuczanie, przeszkadzanie, chowanie lub zamiana przedmiotów. Agresor działa tu niejednokrotnie anonimowo. Według autora do zachowań destrukcyjnych należą: uderzanie, kopanie, wybuchy złości. Pośrednie zachowania destrukcyjne polegają na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji, np. psucie, darcie, brudzenie, wybijanie szyb.

Z przeprowadzonych badań w 1997 roku przez Z. Brańkę uczniów klas V - VIII szkoły podstawowej wynika, iż wśród form zachowań agresywnych w zakresie agresji fizycznej dominują: popychanie, uderzanie, szczypanie, szarpanie odzieży, drapanie, plucie, kopanie.

Agresja Słowna

Charakterystyczne dla okresu dorastania jest również agresja słowna, przejawiająca się w różnych formach. Agresja słowna, czyli werbalna, zdaniem Z. Brańki, może przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwe, to jest, grożenie, straszenie, odpędzanie, wypowiedzi szkodzące, takie jak odbieranie uprawnień przysługujących danej osobie, podawanie nieprawdziwych informacji oraz wypowiedzi poniżające takie jak wyzywanie, wyśmiewanie, wysuwanie nieuzasadnionych wątpliwości. Pośrednia agresja słowna to wypowiedzi agresywne mające wyrządzić przykrość lub szkodę danej osobie. Są one skierowane do osób trzecich. Przejawem agresji werbalnej jest również wykłócanie się podniesionym tonem głosu, krytykowanie, złośliwa skarga do nauczycielki (z intencją spowodowania ukarania innego dziecka, a także wyśmiewanie fizycznych ułomności).

Sytuacjami szczególnie sprzyjającymi zachowaniom agresywnym są lekcje przedmiotowe i przerwa międzylekcyjna. W czasie lekcji szczególnie często występują sytuacje trudne, powodujące frustrację i gniew. Do najczęstszych przyczyn agresji w czasie lekcji należą, zdaniem G. Miłkowskiej - Olejniczak, obawa przed niską ocenę, brak swobody w wyrażaniu własnego zdania, antypatia nauczyciela wobec ucznia, lęk przed naganą. Ponadto obawa przed złośliwymi uwagami pod adresem ucznia a także przed pogorszeniem stosunków z kolegami. Sytuacją szkolą charakteryzującą się wysokim wskaźnikiem zachowań agresywnych jest przerwa międzylekcyjna. Wśród form i rodzajów, według Mikołajwskiej - Olejniczak dominują przejawy agresji fizycznej takie jak, poszturchiwanie, popychanie, szczypanie, kopanie. Spośród form agresji słownej występują przezwiska i wyśmiewanie.

Nie ulega wątpliwości, że przerwa międzylekcyjna to najczęściej krótki ( 5- 10 -

15 minutowy) czas, w którym uczniowie mogą zaspokoić tkwiącą w nich potrzebę ruchu, tak mocno hamowną i krepowaną podczas zajęć dydaktycznych. Oczekują, zatem nieskrępowanej swobody, możliwości biegania, hałasowania. Ważne podkreślenia jest, że szczególne zagrożenie podczas przerw stanowią dla uczniów takie miejsca jak toalety, szatnia oraz korytarz. Znacznie rzadziej zachowania agresywne przejawiane są przy wejściu do szkoły a sporadycznie występują w stołówce szkolnej. Łatwo zauważyć, że miejscami nasilonej agresji są pomieszczenia odosobnione, małe, w których uczniowie przebywają bez obecności nauczyciela. W nich to dominują szczególnie formy agresji fizycznej, np. oblewanie wodą, wkładanie głowy do muszli klozetowej, czy zamykanie w toalecie.

Owe wyniki zmuszają do zastanowienia się nad przyczynami i mechanizmami agresji oraz podjęcia działania w celu zapobiegania i zmniejszania tego zjawiska. Kwestia podjęcia działań jest trudna i złożona, ale wymaga szybkich rozwiązań. Brak reakcji to przyzwolenie na przemoc, na rozwijanie się zachowań agresywnych. Jeżeli dojdzie do takiej sytuacji, to przemoc i agresja będą jeszcze częstsze a ich formy będą bardziej okrutne. Agresja stanie się po prostu normalnością i środowisko uczniowskie w szkole środowiskiem patogennym.

4. Źródła nadmiernej agresji

Agresywne zachowanie się dzieci i młodzieży bywa następstwem oddziaływania wielu czynników, z jakimi dziecko styka się w ciągu swojego życia. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych poglądów za zagadnienie przyczyn agresji wiąże się z domniemaniem, że jest ona przede wszystkim wynikiem wadliwego oddziaływania środowiska rodzinnego. Liczni autorzy zajmujący się tą problematyką przytaczają w swych badaniach szereg szczegółowych czynników występujących w środowisku rodzinnym i związanych z agresją, jak np. styl wychowania w rodzinie, alkoholizm rodziców, zachowanie agresywne rodziców, stosowanie surowych kar wobec dzieci, pozwalanie na agresję, zachęcanie do agresji i wiele innych.

Na rozwój dziecka i jego zachowanie, zdaniem Z. Skornego, mogą wpływać w życiu rodzinnym takie czynniki jak: nieszczęśliwy wypadek, śmierć jednego z członków rodziny, gwałtowny konflikt czy niespodziewana rozłąka z rodzicami. Autor twierdzi, iż czynniki te wywierają szczególnie niekorzystny wpływ na dziecko wtedy, gdy łączy je silne więzy uczuciowe z członkiem rodziny. Według L. Kirwil wpływ na powstanie agresji u dzieci ma klimat rodziny, w której się wychowują. Jej zdaniem podstawowymi własnościami klimatu są spójność, oraz plastyczność relacji między członkami rodziny. Przez spójność autorka rozumie odczuwanie przez wszystkich członków rodziny emocjonalnej i behawioralnej wspólnoty; wspólnotę tę określa jako wzajemna wspieranie się, harmonię, przyjaźń, oraz brak konfliktów pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny. Z kolei plastyczność rodziny to zdolność do zmieniania swojej struktury organizacyjnej w odpowiedzi na najważniejsze wydarzenia, zachodzące wewnątrz rodziny i poza nią. Autorka stwierdziła, iż wzrastanie w czasie wkraczania w wiek dorastania w klimacie rodziny ograniczającym możliwości intensyfikacji roli płci, specyficznej dla dziecka, prowadzi do manifestacji agresji przez dziecko w fazie wczesnej adolescencji.

Dosyć konkretnie i szczegółowo o czynnikach środowiska rodzinnego, mających wpływ na postawę dzieci pisze E. Jackowska. Wymienia ona między innymi; czynniki ekonomiczno - społeczne, określające pozycję społeczną rodziny jak warunki bytowe, poziom dochodów, sytuacja mieszkaniowa. Czynniki kulturowe określające poziom kultury życia codziennego jak wykształcenie rodziców, wzorzec kulturowy obowiązujący w rodzinie, zasady wychowania dzieci i sposób spędzania czasu wolnego. Czynniki pedagogiczne określające metody i środki stosowane w wychowaniu dzieci a także wymienia czynniki psychiczno - społeczne określające strukturę rodziny i stosunki wewnątrzrodzinne.

Środowisko rodzinne wywiera decydujący wpływ na rozwój społecznej osobowości dziecka. Badania dotyczące problemu zaspakajania potrzeba w rodzinie wykazały, że istnieje związek między zachowaniem agresywnym dzieci i młodzieży, a nie zaspokajaniem potrzeb biologicznych i przede wszystkim psychicznych, takich jak miłość i bezpieczeństwo. Atmosfera wychowawcza domu rodzinnego wytwarza pewien specyficzny klimat, który albo sprzyja rozwojowi psychicznemu lub go hamuje. Mówiąc o atmosferze wychowawczej mamy na myśli styl wychowania - przejawiający się stosunkiem rodziców do dzieci, sposobami nagradzania i karania oraz znajomością potrzeb dziecka.

Badania wielu autorów dowiodły, iż istotnym czynnikiem wpływającym na powstawanie zachowań agresywnych jest styl wychowania w rodzinie. Wśród wyodrębnionych w literaturze systemów wychowawczych można wyróżnić takie, które wpływają pozytywnie na rozwój osobowości dziecka, które są dla psychiki dziecka szkodliwe. Najczęściej wyróżniane są style wychowawcze: demokratyczny, autokratyczny, liberalny, okazjonalny i niekonsekwentny. W stylu demokratycznym naczelną zasadą jest poszanowanie praw wszystkich członków rodziny. Zakres obowiązków przywilejów jest dla każdego ustalony przez rodziców dzieci. Rodzice uczą się poszanowania pracy, szanują pracę dziecka, rozwijają jego aktywność, współdziałają z nim, cieszą się z jego sukcesów, sukcesów razie porażki wspierają radę lub zachęcają. Demokratyczny styl wychowania używa sięga najbardziej korzystny dla rozwoju osobowości dziecka.

Założeniem stylu autokratycznego jest stwierdzenie, że rodzice zawsze mają rację a obowiązkiem dziecka jest bezwzględne posłuszeństwo. Decyzje w sprawach rodziny i dzieci podejmują rodzice. Rodzice karzą dziecko za wszelkie wykroczenia w przekonaniu, że tylko surowe kary przynoszą najlepsze efekty w wychowaniu. Dziecko żyje obok rodziców, wciąż przez nich strofowane i zmuszane do posłuszeństwa. W rodzinie autokratycznej, kary, nagrody i inne środki wychowawcze stosuje się konsekwentnie i dziecko zdaje sobie sprawę, że nie ma od nich odwołania. Wie też, że rodzice kontrolują jego postępowania i żadne wykroczenia nie ujdzie ich uwadze. Zdaniem M. Przetecznikowej, autokratyczny styl wychowania, zwłaszcza w jego skrajnej postaci, nie sprzyja na ogół osiąganiu pozytywnych efektów w dziedzinie kształtowania osobowości dziecka. Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego posłuszeństwa, a darzące rodziców uczuciem przejmują często wzorce postępowania rodziców, zachowują się despotycznie i okrutnie wobec młodszych lub starszych kolegów. Z kolei inne, zdaniem autorki, są zastraszanie i uleganie, a jeszcze inne buntują się przeciw ustawicznemu przymusowi i stają się agresywne w sposób jawny lub ukryty.

Z pozostawieniem dziecku całkowitej swobody wiąże się styl wychowania liberalnego. Rodzice nie hamują aktywności dziecka i spełniają wszystkie zachcianki, okazują zainteresowanie jego sprawami wtedy, gdy samo tego żąda. Wpajanie norm i zasad moralnych zaczyna się w tym systemie wychowawczym późno, opóźniony jest także proces socjalizacji dziecka. Dziecko przywykłe do takiego sposobu wychowania niełatwo wyzbywa się swojego egocentryzmu i z trudem przystosowuje się do grupy rówieśniczej. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez R. Pawłowską, postawa liberalna najczęściej była prezentowana przez matki i ojców. Autorka podkreśla, iż w odczuciu badanych następował brak kontroli ze strony rodziców czasu wolnego dzieci, oraz nawiązywanie kontaktów z grupami nieformalnymi, co wprowadziło wiele młodzieży na drogę przestępczą. Rodzice nie byli konsekwentni w przestrzeganiu ustalonych reguł wobec dzieci. Dorastający nie byli wdrażani do prac domowych a także nie posiadali w domu żadnych stałych obowiązków.

Niejednolitość wymagań oraz sposobów oceny i kontroli zachowania się dziecka może cechować postępowanie każdego rodziców albo jednego z nich, ojca lub matki. Styl wychowania w rodzinie jest wówczas niekonsekwentny. Charakteryzuje do zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko. Zależnie od chwilowego samopoczucia rodzice są dla dziecka bardziej lub mniej wyrozumiali, nie zwracając uwagi na jego wybryki lub, kiedy indziej surowo za nie karzą, okazują mu czułoś i darzą zainteresowaniem, to znów w podobnej sytuacji zachowują się wobec dziecka obojętnie lub nawet wrogo. W związku z tym, iż dziecko nigdy nie wie jak zachowają się rodzice, nie jest w stanie przyswoić sobie właściwych norm moralnych. Zagrożone jest także jego poczucie bezpieczeństwa.

Odmianą stylu niekonsekwentnego jest okazjonalny styl wychowanie, charakteryzujący się brakiem sprecyzowanych linii postępowania wobec dziecka. Rodzice przejawiają inicjatywę wychowawczą tylko pod naciskiem konkretnych sytuacji, ich działanie jest doraźne. Dzieci tak wychowywane, jak podkreśla Cz. Czapów, tracą do rodziców szacunek, są agresywne wobec rówieśników. Rówieśników wielu badań wynika, iż dzieci wychowywane w rodzinach o stylu autokratycznym, liberalnym i niekonsekwentnym, ujawniają bardziej różnorodne formy zachowań agresywnych, niż dzieci z domów o demokratycznym charakterze wychowawczym.

W wyniku analiz można stwierdzić istotne różnice w stylach wychowanie rodzinnego dorastających. Dla dorastających przejawiających nadmierną agresję charakterystyczne jest ignorowanie przez rodziców ich potrzeby, także podczas kontaktów emocjonalnych, autorytarne lub surowe, a także niedostateczne przywiązywanie uwagi do wychowania swoich dzieci. Jednocześnie autorka podkreśla, że wysokiej agresywności dorastających sprzyja także zmiana w stylu wychowania, charakteryzująca się przechodzeniem od bacznej uwagi zwracającej na dziecko do emocjonalnego odrzucenia.

W powstawaniu zachowań agresywnych istotną rolę odgrywają rodziny dotknięte alkoholizmem. Rodzina alkoholowa to taka, w której przynajmniej jeden z członków nadmiernie pije alkohol. Naużywanie alkoholu przez któregoś z rodziców ma duży wpływ na atmosferę domową, na naukę szkolną dzieci, na ich rozwój fizyczny jak i emocjonalny. Wśród dzieci obserwuje się niepewność, bezsilność, strach o przyszłość i nieufność wobec otoczenia. Niemożność przewidywania zachowań alkoholika, chaos, brak konsekwencji, arbitralność sprawują, że członkowie rodziny powiązani są węzłami krzywdy, winy, agresji i koncentracją się wokół wstydu, żalu, złości, lęku, poczucia winy i krzywdy. Rodzina taka poprzez zaniedbywanie ról rodzicielskich, nie dostarcza swemu potomstwu prawidłowych wzorów postępowania. Według danych około 60% dzieci charakteryzuje infantylizm uczuciowy, nadpobudliwość psychoruchowa, przejawianie zachowań agresywnych oraz trudności w sferze kontaktów społecznych.

Rodzina czy środowisko nie zapewnia dzieciom należnych warunków do nauki szkolnej, ponieważ nie sprzyjają temu ani warunki mieszkaniowe ani panujące stosunki w rodzinie. Niedostatek materialny rodzin nadużywających alkoholu, pogłębiony ciągłą utratą pieniędzy na alkohol, zaburza gospodarczo - materialną i opiekuńczo - wychowawczą sferę funkcjonowania rodziny. W wyniku tego dzieci te mają zaburzenia w przystosowaniu do środowiska, ponadto są mało staranne w wychowaniu zadań i poleceń. Trudności wychowawcze w stosunku do tych dzieci z rodzin alkoholowych przejawiają się głównie w zachowaniach agresywnych. Ważnym aspektem wychowania w rodzinie jest również to czy jest ona pełna czy niepełna.

5. Agresja jako nawyk

Koncepcja agresji jako nawyku związana jest głównie z nazwiskiem. Bandery i R. H. Waltera. Głosi ona, że zachowania agresywne są jak wszystkie inne zachowania wyuczone i to przede wszystkim w oparciu o warunkowania instrumentalne oraz o modelowanie. Według. Szewczyka nawykiem będziemy nazywali takie zachowanie dobrze utrwalone, do tego stopnia, że jest już zautomatyzowane i realizowane bez pełni kontroli świadomości. Nawykiem nie może być żadna tendencja, czy skłonność.

Zdaniem A. Bussa agresja to nawyk napastowania. Podkreśla on, że agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka. Określa on także cztery czynniki determinujące siłę agresywności u danej jednostki. Jednym z nich jest częstotliwość intensywność doznanych napaści, frustracji i przykrości. Są to warunki, które poprzedzają agresją. A.Buss twierdzi, że: „istnieje większe prawdopodobieństwo, że chronicznie agresywna będzie ta jednostka, na którą działało wiele bodźców wywołujących gniew, niż jednostka, na którą działało niewiele”.

Drugim czynnikiem decydującym o sile agresywności u człowieka jest stopień wzmocnienia agresywnego czy napastliwego zachowania, jak: zmniejszanie gniewu po „wyładowaniu się” w postaci zbicia lub zwymyślania kogoś, wyeliminowania przykrych bodźców zewnętrznych przez zużycie siły fizyczne, czy też słownej, osiągnięcie różnych nagród za pośrednictwem działania a opisany sposób. Nagrody te nie muszą być tak bezpośrednio związane z przejawami gniewu, jak wyrządzanie komuś krzywdy. Nagrodą może byś sukces, dominacja. Kara osłabia zachowanie agresywne w wyniku jego zahamowania wywołanego przez konflikt lub zredukowanie siły nawyku. Nie wzmacnianie agresji, to znaczy stwarzanie takich sytuacji, w których zachowania agresywne nie dopuszczają do osiągnięcia nagród, również zmniejszenia siły nawyku agresji.

Kolejnym czynnikiem determinującym siłę agresywności jest fascylitacja. Fascylitacja według. Szewczyka to „niewyuczone chwilowo trwające zwiększenie siły wskutek wystąpienia, innegobodźca lub innej reakcji; natomiast psychologii społecznej oznacza pobudzenie, wzajemny wpływ członków grupy powodujący wzrost zachowań określonego rodzaju (…) wzajemne pobudzanie się członków grupy do czynów agresywnych”. A. Buss sugeruje, że rówieśnicy i starsi członkowie grupy czy rodziny mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego, na których dana jednostka się wzoruje. W bardzo agresywnej grupie, czy rodzinie, jednostka będzie prawdopodobnie nagradzana za inicjowanie zachowań agresywnych, a także niejednokrotnie atakowana, w związku z tym często odczuje gniew.

Ostatni czynnik wpływający na agresywność jednostki stanowi jej temperament. Według niektórych badaczy zachowania agresywne stanowią wyuczony sposób zachowania się. Uważają oni, że to taki sposób postępowania, który jako reakcja instrumentalna prowadzi dostatecznie często do zaspokojenia takiej czy innej potrzeby, aby utrwalić się jako skuteczny, a więc dobry. Głównymi czynnikami pobudzającymi do uczenia się są kontakty społeczne, obserwacja naśladownictwo otoczenia. Zachowania, które utrwaliły się, musiały być wielokrotnie wzmacniane bezpośrednio lub pośrednio. Bezpośrednie wzmacnianie to takie, kiedy nagroda dotyczy zachowań samego uczącego się. Natomiast wzmocnienie pośrednie odnosi się do zachowania innych osób, które są modelami dla uczącego się.

Utrwalone zachowania agresywne, mogą być likwidowane poprzez uczenie. Takie uczenie, a raczej oduczanie, może polegać na konsekwentnym odmawianiu nagrody albo na aktywnym karaniu. Jeżeli zachowania agresywne są ignorowane, a inne sposoby prowadzące do zaspokojenia potrzeb są nagradzane, to zachowanie nienagrodzone będzie stopniowo zanikać. Kara także może prowadzić do zaniku zachowań społecznie agresywnych, ponieważ jej działanie polega na zahamowaniu zachowań agresywnych, lecz do wyuczenia się sposobów jej unikania. Stosowanie kar i nagród łącznie może znacznie ułatwić proces wyzbywania się agresywnego zachowania.

6. Odmiany Agresji

Tak jak nie ma zgodności, co do źródła agresji, tak i nie ma jasnego stanowiska, co do odmian agresji, ponieważ każda dyscyplina naukowa wprowadza własne pojęcia i rodzaje agresji. W niniejszej pracy przedstawię kilka najbardziej popularnych odmian agresji, z jakimi można się spotkać.

Agresja interpersonalna, jest definiowana jako czynności podejmowane o realizowane przez podmiot wobec innych ludzi - konkretnej osoby, tak zorganizowane, że ich następstwem jest szkoda, utrata cenionych społecznie wartości, cierpienie i ból. Mówiąc o agresji interpersonalnej, należy uwzględnić socjalizacyjne uwarunkowania tego zjawiska, czynniki sytuacyjne i środowiskowe oddziaływujące na jego własność i przebieg. Agresja interpersonalna jest czynnością niespecyficzną, może składać się z bardzo różnych form konkretnego zachowania się, jednakże, gdy zachowania te zostały zorganizowane, wówczas rezultatem ich jest ból, cierpienie, szkoda, które przyjmują postać jednoznaczną, wyróżniającą spośród innych interakcji międzyludzkich.

Niewątpliwie jedną z przyczyn agresywnego zachowania się dzieci są frustracje. Frustracja wywołuje wystąpienie agresji bezpośredniej, skierowanej przeciw osobom lub przedmiotom będących wcześniej powodem frustracji. Z kolei agresja skierowana na podmioty lub osobę nie będąca przedmiotem frustracji to agresja przemieszczona. Wyróżnia się również agresją instrumentalną, spełniającą funkcją narzędzia umożliwiającego osiągnięcie zamierzonego celu. Odmiany agresji możemy rozpatrywać pod kątem pełnionej przez nią funkcji obronnych i adopcyjnych. D. Kubacka - Jasiecka pisze o stanowiącej znaczną część zachowań agresywnych człowieka, których jest celem gotowości do agresji i odreagowanie napięcia. Ponadto autorka mówi o odmianie agresji spontanicznej, tak zwanej agresji dla przyjemności. Ej zdaniem określone właściwości temperamentalne oraz rozwojowe są powodem ukształtowania się mechanizmów, dzięki którym zachowania agresywne oraz ich rezultaty stają się poszukiwaną kategorią nagród.

---