Arteterapia jako

Arteterapia jako

forma wspierania

forma wspierania

rozwoju dzieci z

rozwoju dzieci z

rodzin

rodzin

patologicznych

patologicznych

Opracowała

Opracowała

Dr Diana Gulińska-Grzeluszka

Dr Diana Gulińska-Grzeluszka

Działanie plastyczne dziecka charakteryzuje się

Działanie plastyczne dziecka charakteryzuje się

prostotą, bogactwem barw, naiwnością i

prostotą, bogactwem barw, naiwnością i

uproszczeniami. Rysunek dziecka jest uproszczonym

uproszczeniami. Rysunek dziecka jest uproszczonym

obrazem rzeczywistości wyrażonej przez schemat.

obrazem rzeczywistości wyrażonej przez schemat.

Jest on swoistym oryginalnym sposobem przekazu.

Jest on swoistym oryginalnym sposobem przekazu.

Prace dziecka zawierają dowolne proporcje, nie

Prace dziecka zawierają dowolne proporcje, nie

uwzględniają zjawisk perspektywicznych, użyty

uwzględniają zjawisk perspektywicznych, użyty

kolor nie zawsze odpowiada rzeczywistości.

kolor nie zawsze odpowiada rzeczywistości.

Początkowo użycie koloru jest przypadkowe, dopiero

Początkowo użycie koloru jest przypadkowe, dopiero

starsze dzieci używają barw które odzwierciedlają

starsze dzieci używają barw które odzwierciedlają

ich emocjonalny stosunek do świata. Wynika to z

ich emocjonalny stosunek do świata. Wynika to z

faktu, iż określone zjawiska jak i nastroje maja już

faktu, iż określone zjawiska jak i nastroje maja już

przypisane sobie barwy.

przypisane sobie barwy.

Swój smutek przedstawiają za

pomocą barw ciemnych i złamanych,

sugerują barwą grozę, tajemnicę albo

przedstawiają radość dobierając wesoła
harmonię kolorów.Rysunek dziecka jest

swoistym przekazem, w którym dziecko

dąży do podania możliwie największej

ilości informacji przy znacznej

oszczędności środków. Dzieci starają się

przedstawić rzeczy tylko podstawowe

według przekonania dziecka. Stąd

nieoczekiwany dla dorosłych dobór

szczegółów. Przedmioty maja informować

jedynie o rzeczywistości. Umieszczając

obok siebie kształty małe i duże, które

zresztą nieraz odbiegają od proporcji

rzeczywistych, dzieci chcą wywołać

wrażenie zależności: dominacji i

podporządkowania.

W działaniu plastycznym dziecko nie

W działaniu plastycznym dziecko nie

odczuwa trudności, trudnością staje się to,

odczuwa trudności, trudnością staje się to,

jak obrazowo wyrazić na papierze myśli i

jak obrazowo wyrazić na papierze myśli i

uczucia. Poprzez trud wypowiedzenia

uczucia. Poprzez trud wypowiedzenia

swoich emocji i uczuć dziecko uświadamia

swoich emocji i uczuć dziecko uświadamia

sobie własne problemy, emocje.Ta

sobie własne problemy, emocje.Ta

świadomość własnych przeżyć, którą

świadomość własnych przeżyć, którą

dziecko poprzez tworzenie plastyczne może

dziecko poprzez tworzenie plastyczne może

osiągnąć, ułatwia dziecku określenie

osiągnąć, ułatwia dziecku określenie

siebie, świata, przyczynia się do

siebie, świata, przyczynia się do

podporządkowania pojęć i do stałego

podporządkowania pojęć i do stałego

rozszerzania umysłowych zainteresowań.

rozszerzania umysłowych zainteresowań.

 

 

Poznanie dziecka umożliwia zaplanowanie pracy

wychowawczej w taki sposób, że możliwym staje

się dostosowanie form, metod pracy do jego

poziomu rozwojowego. W pracy z dzieckiem

ważne jest dotarcie do jego wnętrza, poznanie

jego osobowości, a więc potrze, postaw,

zainteresowań, temperamentu i charakteru.

Takie możliwości daje – zdaniem wielu

psychoterapeutów – rysunek. Jak żadna inna

technika pozwala on wyrazić to, czego nie

potrafimy ująć w słowa. Stanowi łatwiejszą

sposób komunikacji, jest zarazem ekspresją

bardzo osobistą i przy odpowiedniej interpretacji

może być bogatym źródłem informacji.

Technika ta okazuje się pomocna z

dziećmi, które maja trudności z

werbalizacją własnych uczuć, z

nawiązywaniem kontaktów z

otoczeniem. Nie zabiera on dużo

czasu i jest prosty w zastosowaniu.

Każdy rysunek jako środek wyrazu,

nawet przy dowolnym temacie daje

możliwość interpretacji zawartych

w nim elementów.

Celowym staje się uświadomienie wartości

ekspresyjnej, asocjacyjnej, projekcyjnej

rysunku. „ Wartość ekspresyjna rysunku

zależna jest od „gestu graficznego”. Charakter

kreski, linie, plamy, kompozycja, proporcje,

kształty, kolor, rysunek analityczny lub

syntetyczny daje z jednej strony obraz psychiki

dziecka, z drugiej jest środkiem ekspresyjnego

wyrazu. Wartość asocjacyjna rysunku pozwala

na zrekonstruowanie pełnego obrazu przebiegu

procesów psychicznych, a tym samym na

wypełnienie luk w ciągłości łańcucha

myślowego, umożliwiając utworzenie hipotezy

wyjaśniającej ten przebieg. Wartość

projekcyjna dotyczy rzutowania w rysunku

niektórych cech osobowości.

Warunkiem wieloaspektowo

Warunkiem wieloaspektowo

przeprowadzonej analizy twórczości

przeprowadzonej analizy twórczości

plastycznej dzieci jest obserwacja

plastycznej dzieci jest obserwacja

procesu twórczego. Jest to trudne,

procesu twórczego. Jest to trudne,

gdyż „(...) wstępne fazy procesu

gdyż „(...) wstępne fazy procesu

twórczego przebiegają w sposób

twórczego przebiegają w sposób

uwewnętrzniony, niemożliwy do

uwewnętrzniony, niemożliwy do

uchwycenia nie tylko przez

uchwycenia nie tylko przez

obserwatora, ale także przez podmiot

obserwatora, ale także przez podmiot

działający twórczo” (Popek S., 1985,

działający twórczo” (Popek S., 1985,

s.99).

s.99).

Dotyczy to głównie fazy preparacji (w

Dotyczy to głównie fazy preparacji (w

której powstaje pomysł), inkubacji i

której powstaje pomysł), inkubacji i

iluminacji (w początkowej fazie

iluminacji (w początkowej fazie

podświadoma, pod koniec świadoma

podświadoma, pod koniec świadoma

krystalizacja wizji twórczej). Pełne

krystalizacja wizji twórczej). Pełne

ujawnienie i realizacja zamysłu

ujawnienie i realizacja zamysłu

następuje w fazie kreacji.

następuje w fazie kreacji.

Analiza formy artystycznej wytworu wymaga uwzględnienia

następujących elementów:

a)

Kształt – proporcje, kierunki, zgodność lub

niezgodność z typem charakterystycznym, konstrukcja;

b)

Kompozycja – wzajemny układ wszystkich elementów

względem siebie, rozmieszczenie na płaszczyźnie lub w

przestrzeni, harmonia układu na zasadzie opozycji lub

analogii;

c)

Kolorystyka – temperatura, relacja barw, lokalność lub

abstrakcyjność zestawu, symbolika barw;

d)

Walor – światło, cień w tonacji jedno – lub

wielobarwnej;

e)

Charakter środków wyrazowych – plam, linii, kresek,

kropek, brył, faktury;

f)

Jedność ideowa treści i formy (Popek S., 1985, s. 33).

Chcąc poznać treść wewnętrzną i zewnętrzną,
przesłanki psychologiczne warunkujące
powstanie plastycznej wypowiedzi, trzeba
przeanalizować cechy formalne, za pomocą
których dziecko wypowiada się, ukazuje swój
stan „wewnętrzny”.
Cechy formalne (forma, kolor, kompozycja)
pozwalają na empiryczne określenie: jaki
temperament, wyobraźnia, pamięć, myślenie
warunkowały powstanie tej pracy, będącej
„uzewnętrznianiem” wewnętrznej struktury
psychicznej autora.

W literaturze najczęściej spotykanymi technikami plastycznymi

są:

1)

Techniki rysunkowe: rysowanie ołówkiem, kredką, węglem,
kredą, piórkiem, patykiem, pędzlem, pisakiem, „mokre w
mokrym”.

2)

Techniki malarskie: malowanie „na sucho” kredkami
ołówkowymi lub świecowymi, akwarelą, farbami, tuszami, na
szkle, na tkaninach.

3)

Techniki powielane i druk: odbijanie płótnem z rysunkiem,
tiulem lub gazą, monotypia, linoryt, drukowanie stemplem.

4)

Techniki dekoracyjne na płaszczyźnie i pisanki: są to różnego
rodzaju mozaiki, wycinanki, wyklejanki, witraże, aplikacje.

5)

Modelowanie – formowanie bryły: lepienie z gliny, plasteliny,
formowanie z gazet, masy papierowe, z kawałków
poklejonego papieru, płaskorzeźby z gipsu i piasku,
modelowanie z gliny

6)

Formowanie przestrzenne z różnych materiałów:
formułowanie z pasków papieru, sznurka, drutu, gipsu,
papieroplastyka, wytłaczanie w blaszce (Lewicka J., 1973s.
73-75).

Każde dziecko posiada olbrzymi potencjał twórczy i

pragnie przekazać światu jak najwięcej.
Zastosowanie ciekawej techniki plastycznej może
zrównoważyć tą potrzebę. Wszystko co wiąże się ze
sztuką sprawia dziecku wielką radość, może również
całe bogactwo swojej wyobraźni przedstawić w
postaci ukształtowanego dzieła sztuki. Wielokrotnie
podkreślano, że małe dziecko rozwija się i wzbogaca
swoją wiedzę przez doświadczenie, działanie,
przeżywanie, a nie przez przyswajanie gotowej
wiedzy. Techniki plastyczne są najlepszym sposobem
zdobywania wiedzy o świecie. Na uwagę zasługuje
również walor społeczny i edukacyjny działań
plastycznych, podejmowanych w grupach. Działania
takie dają możliwość łączenia różnorodnych technik
plastycznych, wykorzystania całego bogactwa
pomysłów dzieci. Wspólna praca integruje grupę i
sprawia dzieciom ogromną radość.

C.J. Jung na podstawie własnych obserwacji i

doświadczeń wskazuje, że mandale ukazują
dynamikę jaźni tworzącej matrycę, w której
ujawnia się unikalna tożsamość człowieka.
Koło jest odzwierciedleniem jaźni jako
ramowej przestrzeni, natomiast motywy
formalne (kształty, barwy) mają charakter
indywidualny. Owo wypełnienie, a nawet
próby przekraczania rysunku koła są
zarazem ekspresją i projekcją. Rysowanie
mandali jest czynnością prostą, ma u dzieci
charakter spontaniczny, nie wyuczony i
powtarzający się we wszystkich kulturach
świata. Dziecko w wieku od 3-4 lat zastępuje
miejsce bazgrot formą koła.

Właściwości ekspresyjno-projekcyjne mają jedynie

mandale dzieci tworzone spontanicznie. Człowiek

dorosły musi wyzbyć się schematyzacji, wyuczenia

„tworząc mandale, komponujemy osobisty symbol,

który ujawnia, kim jesteśmy w danym momencie.

Koło które rysujemy zawiera, a niekiedy prowokuje

wyłamanie się skłóconych elementów naszej natury.

Lecz nawet kiedy na powierzchnię wydobywa się

konflikt, przy tworzeniu mandali występuje

niezaprzeczalne złagodzenie napięcia. Być może,

dzieje się tak dlatego, że forma mandali kojarzy się

z naszą przestrzenią zamkniętą, którą w sposób

symboliczny otwieramy i poszukujemy na zewnątrz.

Sam akt rysowania w obrębie koła daje przy tym

poczucie jedności i wyrażania siebie (projekcja), a

uwalnianie się od napięć staje się ekspresją, która

jako proces spontaniczny posiada właściwości

terapeutyczne (Popek S., 1999, s. 178)”.

S.F. Fincher na podstawie badań J. Kellega (1978)

określa następujące zasady (etapy) pracy: wstępna
relaksacja i medytacja; praca w ciszy i odosobnieniu;
działanie spontaniczne i kreatywne, bez jakichkolwiek
prób naśladowania wzorów i bez wcześniejszej oceny
krytycznej wykonywanej pracy, opieranie się na
własnej wyobraźni; operowanie kolorami i zestawami
barw, które w danej chwili najbardziej odpowiadają;
praca od środka do zewnątrz koła lub odwrotnie;
obracanie kartonem w trakcie wykonywania mandali
do czasu, gdy układ góra – dół będzie – zdaniem
tworzącego – właściwy; literką g zaznaczamy górę i
zapisujemy datę wykonania kompozycji; nadanie
tytułu pracy; utworzenie listy kolorów, począwszy od
dominującego, a kończąc na zaznaczonym śladowo;
zaznaczanie kolorów centralnych i peryferyjnych;
można również zanotować słowa, skojarzenia, myśli i
emocjonalny nastrój.

Zdaniem C.G. Junga „cały proces

spontanicznego tworzenia barwnych mandali
jest już sam w sobie wypowiedzią,
wydobyciem na zewnątrz tych wszystkich
emocjonalnych treści podświadomych, które
z jakiś powodów uległy stopniowemu
„wyparciu” do podświadomości” (Popek S.,
1999, s. 180)

Test projekcyjny „Narysuj rodzinę”
Technika ta (tzw. Technika Rysowania Rodziny)

umożliwia wykorzystanie portretów najbliższych
osób jako projekcyjnych wskaźników osobowości
badanego. W rysunku rodziny dziecko dokonuje
zapisu własnego w niej zachowania, utrwala swoje
doświadczenia, przeżycia, potrzeby, postawy wobec
najbliższych. Relacje panujące w rodzinie możemy
rozpoznać po wzajemnych proporcjach członków
rodziny, ich rozmieszczeniu, a także dzięki
zabiegom substytucji lub wyolbrzymienia osób.
Czasami dziecko nie umieści na rysunku siebie, co
może świadczyć o poczuciu odrzucenia. Zdarzają
się również rysunki, na których dziecko umieszcza
postacie nie istniejące w rodzinie.

Na podstawie rysunku można również określić

wzajemne relacje zachodzące pomiędzy badanym
a jego rodzicami oraz rodzeństwem. Warto tu
zwrócić uwagę na następujące kwestie:

1)

Czy badany narysował siebie blisko rodziców, by
podkreślić swój wyjątkowy status wśród
rodzeństwa, czy daleko, co wskazuje na poczucie
odrzucenia;

2)

Czy częściowo albo nawet całkowicie pominął
swoje rodzeństwo, usiłując w ten sposób
wyeliminować współzawodnictwo;

3)

Czy przedstawiając członków rodziny zachował
właściwe proporcje, czy też zniekształcił je,
demonstrując postrzeganą przez siebie dominację
jednych lub brak znaczenia innych;

4)

Czy uwzględnił swój portret, czy pominął go, aby
wskazać na poczucie braku przynależności.

Inną wskazówką kliniczną, której dostarcza

rysunek, jest wyraz twarzy rodziców – o

ile można go odczytać z dzieła pacjenta.

Informacja, czy badany postrzega jednego

z rodziców jako surowego, a drugiego

jako łagodnego, albo uważa że jeden z

nich udziela mu większego wsparcia,

staje się punktem odniesienia w trakcie

dalszych badań zmierzających do

ustalenia kierunku przyszłej terapii

(Oster D., Gould P., 2003, s. 56).

Wykorzystując kryteria proponowane przez A.

Frydrychowicza w książce „Rysunek rodziny”.
Projekcyjna metoda badania stosunków
rodzinnych:

-

Kolejność rysowania postaci

-

Wielkość rysowanych postaci

-

Pominięcie postaci

-

Relacje odległości

-

Ozdobienie postaci

-

Duży dominujący dom – wg L. Cormana
rysunek dużego domu jest symbolem braku
poczucia bezpieczeństwa dziecka

-

Osoby dodane na rysunku.

Technika „Dom – drzewo – osoba”

Metoda ta pozwala zebrać dane dotyczące stopnia integracji

osobowości, dojrzałości i skuteczności działania

jednostki. Rysowanie tych trzech elementów pozwala na

większa swobodę ekspresji, szczególnie dla osób

zahamowanych emocjonalnie. Wszystkie trzy tematy

(dom, drzewo i osoba) są znane nawet małym dzieciom i

wywołują więcej skojarzeń niż inne obiekty. Prósząc o

narysowanie domu, spodziewamy się, że polecenie to

wzbudzi skojarzenia dotyczące więzi i konfliktów

rodzinnych. Charakter takiego rysunku zależy od tego, jak

dziecko postrzega rodziców i rodzeństwo, rysowanie

drzewa wiąże się z założeniem, że temat ten odzwierciedla

głębsze i mniej uświadomione uczucia względem

własnego „ja”. Wydaje się, że łatwiej jest przypisać

niezbyt pożądane cechy osobowości takiemu obiektowi

jak drzewo, jako że mniej się z nim identyfikuje.

Rysowanie osoby jest bardziej bezpośrednim wyrazem

uczuć na co dzień (Oster D., Gould P., 2003, s. 31, 43).

Dom

Rysunek domu zazwyczaj oddaje kwestie dotyczące rodziny

i doświadczonej przez dziecko interpersonalnej dynamiki
tego środowiska

Drzewo

Związane jest z życiową rolą rysującego, dostarcza

materiału na temat „treści życiowych”, co oznacza, że
odsłania sytuacje z przeszłości lub też sugeruje cechy
osobowości badanego. Odzwierciedla długotrwałe
nieświadome uczucia w stosunku do własnego „ja”

Osoba

Rysowanie osoby pobudza świadome uczucia dotyczące

obrazu własnego ciała oraz obrazu „ja” pod względem
zarówno fizycznym jaki i psychologicznym. (...) rysowanie
ludzkiej

postaci stymuluje też emocje związane z

relacjami interpersonalnymi a także uczucia
skierowane do idealnego „ja” (tamże, s. 31,51).

Rysunek na dowolny temat

Rysunki na dowolny temat czy rysowanie metodą

swobodnych skojarzeń wprowadza się na początku
sesji poświęconej terapii przez sztukę. Technika ta
jest szczególnie użyteczna w odniesieniu dzieci,
gdyż pozwala im uporządkować świat według
własnego upodobania. Dzieci wolą rysować to co
chcą. Kiedy dzieci rysują to co chcą swobodnie bez
dostosowywania się do cudzych poleceń, mają
możliwość do pełniejszego wyrażania swojej
osobowości, sposobu postrzegania świata.
Rysunek staje się chwilą niezależnego myślenia i
działania, które stanowią podstawowy cel
interwencji terapeutycznej. Prekursorką tej
techniki była Margaret Naumburg (1966), która
jako pierwsza potraktowała sztukę jako metodę
terapeutyczną (tamże, s. 60-61).