Arteterapia jako forma rewalidacji
osób niepełnosprawnych intelektualnie
Czym jest arteterapia?
Słowo arteterapia złożone jest z dwóch członów: słowa arte i słowa terapia. Arte, z łac. ars, artis, oznacza sztukę, rzemiosło, rękodzieło, sztuki piękne i umiejętności a także dzieło sztuki. Pojęcie „arteterapia” oznacza więc terapię poprzez sztukę, inaczej jest to połączenie dwóch dyscyplin - sztuki i psychiatrii.
Terapię przez twórczość, bądź terapię twórczością czyli arteterapię należy zaliczyć do terapii kreatywnej lub terapii niesłownej.
Wąskie znaczenie terminu „arteterapia” oznacza terapię stosującą sztuki plastyczne i nosi nazwę „plastykoterapii” lub „terapii malarskiej”.
Historia arteterapii sięga ponad stu lat. Ogromną rolę odegrali francuscy psychiatrzy A. Tardieu i M. Simon, którzy pod koniec XIX w. opublikowali swoje prace na temat znaczenia dzieł plastycznych osób chorych psychicznie . Naukowe określenie zaproponował w 1942 roku w Wielkiej Brytanii Adrian Hill, a pierwsze próby stosowania odnotowano już w latach 30, ubiegłego wieku w Stanach Zjednoczonych. Pierwsze stowarzyszenie zawodowych arteterapeutów powstało tam w latach 60.
Adrian Hill, z zawodu nauczyciel sztuki, był też pierwszym zatrudnionym w szpitalu arteterapeutą. W latach 40. i bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej była bardzo potrzebna i dynamicznie rozwijała się rehabilitacja medyczna. Wielu artystów zgłaszało się do szpitali i sanatoriów, głównie psychiatrycznych i przeciwgruźliczych, by swoimi umiejętnościami służyć pomocą lekarzom w rehabilitowaniu pacjentów. Nazywano ich przeważnie konsultantami. Powstała w ten sposób nowa procedura terapeutyczna polegająca na tworzeniu przez pacjentów różnych form wizualnych, które następnie były z konsultantem analizowane i interpretowane pod kątem ich znaczeń. Do powstania arteterapii przyczynili się także pionierzy psychoterapii opartej na teoriach Freuda i Junga, którzy podkreślali wielką siłę ekspresji dzieł sztuki i wyobraźni. W polskim piśmiennictwie pojęcie to zaczęło funkcjonować nieco później i było zamiennie określane jako: kulturoterapia, arterapia, artterapia, artoterapia, czy terapia rysunkiem.
Arteterapia jako funkcja sztuki sięga do podstawowych form autoekspresji. Metodę tą może stosować każdy, niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia. Termin arteterapia odnosi się do wykorzystania sztuki w celach diagnostycznych i terapeutycznych. Należy podkreślić, że dotyczy ona tworzenia, jak również korzystania z istniejących działań twórczych.
Arteterapia daje możliwość symbolicznego wyrazu trudnych przeżyć, doświadczeń i emocji w bezpiecznych warunkach, w formie mówienia „nie wprost”. Obniża napięcie i pomaga nazwać problem. Terapia poprzez kontakt ze sztuką zakłada swoiste odreagowanie w samym procesie tworzenia, bez nastawienia na efekt zadania. Zajęcia kreatywne mogą przyczynić się do ekspansji i rozwoju osobowości, są także elementem dającym „siłę”. Arteterapia pomaga zapobiegać pogłębianiu się stanów chorobowych, wpływa na rozwój zdolności, które mają urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia dziecka. Pomaga uzewnętrznić emocje, myśli, pragnienia, spojrzeć na nie z bliska oraz pomóc w dostrzeżeniu ich przez innych - wychowawców i rodziców. Arteterapia zatem formą komunikacji.
Cele arteterapii:
ujawnienie odczuć - proces twórczy (malowanie, rysowanie) ułatwia ujawnienie wypartych często zalegających jakiś czas uczuć, które z różnych względów nie mogą być wyrażane w inny sposób. Są to np. złość, lęk, niepewność, poczucie zagubienia.
oczyszczanie - ujawnienie uczuć w formie plastycznej powoduje jednocześnie pozbycie się ich, co przejawia się często jako uczucie ulgi, lekkości.
uświadomienie - namalowanie swoich uczuć, wyrzucenie ich z siebie powoduje ich uprzedmiotowienie w gotowym wytworze. Autor rysunku poprzez jego oglądanie uświadamia sobie własny sposób przeżywania.
porównanie - w przypadku systematycznie prowadzonych zajęć arteterapii obrazki stają się jakby kroniką zmian zachodzących w uczniu.
Arteterapia wyzwala aktywność twórczą, wyrównuje braki i ograniczenia psychofizyczne. Pozwala zaakceptować siebie i innych. Nadaje sens i wzbogaca życie człowieka niepełnosprawnego. Celem nadrzędnym arteterapii, która obejmuje różne dziedziny życia, w tym także aspekty medyczne, jest zwalczanie skutków choroby. Może ona również zapobiegać jej powstaniu bądź pomagać w jej przezwyciężaniu.
Funkcje arteterapii:
rekreacyjna - przejawia się głównie w tworzeniu warunków ułatwiających wypoczynek, oderwanie się od codziennych trudności i nabieranie nowych chęci do podejmowania ważnych osobiście problemów życiowych.
edukacyjna - dostarczanie dodatkowych wiadomości pełnej wiedzy i zwiększenie mądrości życiowej. Dzięki temu konkretna osoba zaczyna pełniej orientować się w rzeczywistości, stawiać sobie nowe cele i podejmować najważniejsze problemy i skutecznie je rozwiązywać.
korekcyjna - przekształcenie mniej wartościowych lub wręcz szkodliwych mechanizmów na bardziej wartościowe. Może to być, na przykład zmiana negatywnego nastawienia do niektórych problemów szkolnych na pozytywne ustosunkowanie się do nich.
ekspresyjna - ma ona wpływ na ujawnianie tłumionych emocji, a jej oczyszczający charakter pomaga rozładować niekorzystne stany napięcia,
pragmatyczna - służy zapewnieniu jednostce podstawowych potrzeb,
kompensacyjna - ma na celu zaspokojenie nie realizowanych potrzeb jednostki,
poznawcza - uczy nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć
regulacyjna - umożliwia zaspokojenie potrzeb samorealizacji oraz kompensacji.
Formy arteterapii:
plastykoterapia - w terapii tej wykorzystuje się techniki plastyczne - rysunek, malarstwo, rzeźba, grafika, collage; forma artystyczna jest równie ważna jak i stworzone dzieło, stąd też wybranie samej techniki plastycznej jest już pierwszą wskazówką w rozwikłaniu problemu pacjenta - malowanie farbami lub delikatne użycie miękkiego ołówka pozwala na pewne wnioski dotyczące jego sfery emocjonalnej i samooceny; stopniowo pozwala na coraz pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie. Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla ludzi, którzy czują się ograniczeni i przytłoczeni przez innych, ponieważ dostarcza im przestrzeni, pozwalając na swobodną twórczość. Jest idealną metodą dla ludzi skrytych, nieśmiałych i wycofujących się z kontaktów społecznych.
muzykoterapia - w procesie terapeutycznym wykorzystuje się własny głos, instrumenty muzyczne, lub nagrania. Muzyka jest bardzo dobrym medium w porozumiewaniu się, może służyć nawiązywaniu relacji międzyludzkich i rozwiązywaniu problemów emocjonalnych (szczególnie w wyrażaniu i nazywaniu emocji).
choreoterapia - czyli leczenie poprzez taniec w grupie. Obejmuje taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, improwizacje ruchowe do wybranej muzyki. Wartości lecznicze tańca, które zdecydowało o jego coraz szerszym stosowaniu w psychoterapii, to przede wszystkim: społeczny charakter tańca, różnorodność i atrakcyjność form tanecznych oraz możliwość oddziaływania na psychikę poprzez ruch, muzykę i kontakt psychiczny z ludźmi.
dramatoterapia (teatroterapia) - wykorzystuje różne formy dramatu. Poprzez odgrywanie ról osoby uczestniczące w zajęciach zdobywają samowiedzę, rozwijają wyobraźnię i poczucie sprawstwa; odgrywanie ról pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, jak i pozwala wypróbować nowe sposoby zachowania; często posługuje się mitem lub metaforą - w ten sposób możliwe jest uwolnienie się od wspomnień i niepokojów oraz lepsze zrozumienie siebie.
biblioterapia - terapia z wykorzystaniem literatury - książek, publikacji literackich, albumowych. Taka terapia pobudza wyobraźnię, pozwala utożsamić się z bohaterami literackimi i na tej bazie przepracować własne problemy.
Efekty arteterapii:
rozwój osobowości,
wzrost własnej kreatywności,
leczy, zapobiega pogłębianiu się stanów chorobowych,
obniża napięcie nerwowe, uspokaja, wycisza,
pomaga zrozumieć codzienne problemy,
pozwala na pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie,
rozwija, pobudza wyobraźnię,
pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, oraz w lepszym zrozumieniu siebie,
uwalnia od przykrych wspomnień i niepokojów,
w wyniku procesu twórczego u osoby tworzącej - zostają uwolnione i odreagowane nagromadzone emocje,
zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej,
rozwijanie własnych działań twórczych,
pozawerbalne porozumiewanie się,
uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i odczuć,
zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia, bycia rozumianym i docenianym,
pobudzenie sensoryczne - wielozmysłowe postrzeganie świata,
poznawanie innych - zmiana optyki widzenia swoich problemów,
akceptacja siebie i innych,
wzmacnia się poczucie sprawstwa i bezpieczeństwa,
zwiększa się poziom samowiedzy i akceptacji siebie,
wzmaga się świadomość motywów własnych działań i zachowań,
kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic,
tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji,
relaks, przyjemność, odpoczynek.
Arteterapia a rewalidacja osób niepełnosprawnych intelektualnie
Pojęcie rewalidacja oznacza długotrwałą działalność terapeutyczno-wychowawczą, a więc wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie i wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości (czyli osób upośledzonych umysłowo, niewidomych i niesłyszących). Rewalidację można ogólnie określić jako „wychowanie specjalne jednostek upośledzonych, zmierzające do najpełniejszego ich rozwoju.” (O. Lipkowski, 1981, str. 41).
Zasadnicze kierunki działania rewalidacyjnego to:
Maksymalne rozwijanie tych sił biologicznych, zadatków i cech , które są najmniej uszkodzone.
Wzmacnianie i usprawnianie uszkodzonych sfer psychicznych lub fizycznych.
Wyrównywanie i zastępowanie deficytów biologicznych i rozwojowych.
W odniesieniu do osób niepełnosprawnych intelektualnie zadaniem rewalidacji jest:
Zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń,
Leczenie i usprawnianie elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmacnianie osłabionych,
Stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju przy wykorzystaniu własnych sił organizmu oraz korzystnych czynników środowiskowych,
Wychowanie i nauczanie specjalne (ogólne i zawodowe), dostosowane do wieku, sprawności fizycznych i umysłowych rewalidowanego oraz zapotrzebowania społecznego,
Kompensowanie istniejących braków i trwałych uszkodzeń organicznych w celu podniesienia ogólnej sprawności tych osób.
Działania rewalidacyjne mają na celu stymulowanie osób upośledzonych, czyli „stworzenie [...] warunków do podjęcia różnorodnych form aktywności, pozwalających na kształtowanie i doskonalenie pewnych umiejętności, kompensowanie braków, niwelowanie negatywnych nawyków itp. - czyli na rozwój tegoż ucznia zgodny z jego możliwościami” (I. Wendreńska, 2004, str. 99). Zgodnie z tą nową koncepcją pracy z osobami niepełnosprawnymi stymulacja rozwoju polega na optymalizacji warunków rozwoju, a zakładanym efektem jest umożliwienie rozwoju na miarę indywidualnych możliwości.
Arteterapia w znaczeniu podanym przez Mariana Kulczyckiego stanowi „układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i (lub) podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawianie sztuki” (M. Kulczycki, 1990, str. 12).
Cele rewalidacji i związanej z nią stymulacji oraz arteterapii są zbieżne !
Czy uczestnicy zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, którzy mają ogólnie słabe możliwości ruchowe, liczne zaburzenia sensoryczne i nigdy nie osiągną odpowiedniego poziomu dojrzałości neuromięśniowej, by chodzić, chwytać, malować, koncentrować uwagę, są twórcze? Tak. Ważne jest jednak, by rodzaj twórczości dostosować do możliwości niepełnosprawnego, tak by czerpał radość ze spotkania z bodźcem, ze swobodnej twórczej ekspresji, by mógł odnieść sukces. Koniecznością więc jest przystosowanie metody do poziomu funkcjonowania zmysłów i możliwości fizycznych osób niepełnosprawnych, lub określonej sytuacji, zachowując jednocześnie jej istotę i główne założenia.
Niewątpliwie techniki arteterapeutyczne są atrakcyjnym elementem pracy rewalidacyjnej z osobami z głębokim upośledzeniem umysłowym. Są źródłem niezastąpionych bodźców pobudzających do aktywności zaburzone funkcje emocjonalne, percepcyjne i motoryczne uczniów. Działania arteterapeutyczne pozwalają na kształtowanie i doskonalenie pewnych umiejętności, kompensowanie braków i ograniczeń psychofizycznych, niwelowanie negatywnych nawyków, uwrażliwienie, a jednocześnie wyzwalanie aktywności.
Anna Olas w swoim artykule dochodzi do wniosku, że różne formy terapii twórczością „Niejednokrotnie nadają sens życiu niepełnosprawnych. Twórczy kontakt ze sztuką jest bardzo ważnym ogniwem w procesie rehabilitacji. Stanowi bowiem źródło wiedzy o życiu i psychice chorego. Dzieci czują ogromną radość tworzenia, cieszą się z każdego sukcesu. Wspólne chwile spędzone z rówieśnikami podczas zajęć zbliżają ich do siebie i pozwalają na wyzwolenie się ze smutnego świata izolacji. Zapobiegają poczuciu samotności.” (2006, str. 303).
Dla Olas najbardziej wartościowe pod względem terapeutycznym są: malowanie dziesięcioma palcami i tworzenie w glinie.
Malowanie dziesięcioma palcami - to metoda wprowadzona w celu pobudzenia samorzutnej aktywności u dzieci upośledzonych umysłowo i z mózgowym porażeniem. Gdy dziecko nie musi pokonywać trudności technicznych, może swobodnie skoncentrować się na wykonywanej pracy. Metoda ta służy relaksacji i wyzwoleniu twórczej ekspresji.
Technika ceramiczna jest doskonała zarówno dla osób upośledzonych, jak i chorych psychicznie, nie kontrolujących agresji. Glinę można modelować w dowolny sposób, a każdy najdrobniejszy ruch powoduję zmianę kształtu. Praca w pracowni ceramicznej działa uspokajająco na system nerwowy, uśmierza stany lękowe, depresję, pomaga w nawiązywaniu kontaktu z otoczeniem. Można tu wyrazić uczucia w sposób niewerbalny, poprawić stan psychiczny i fizyczny (manualny).
Wszystkie wspomniane wyżej techniki, jak również inne formy arteterapii kształtują poczucie estetyki i wrażliwość, a wpływając na emocje, wzbogacają życie wewnętrzne.
Irena Wasyluk, nauczyciel Zespołu Szkół Specjalnych w Matczynie bardzo trafnie uchwyciła istotę rewalidacji poprzez sztukę, mówiąc: „Arteterapia i związany z nią świat sztuki pozwoli osobie niepełnosprawnej, narażonej na nieuniknione trudności życiowe, egzystować w kategoriach piękna.”
Opracowała:
Izabela Czapiewska
Bibliografia
Dziedzic S., Rewalidacja upośledzonych umysłowo. W: Pedagogika rewalidacyjna (red.) Hulek A., PWN, Warszawa 1977.
Kulczycki M., Arteterapia i psychologia kliniczna. W: Artererapia (III), Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu nr 57, Wrocław 1990.
Larkowa H., Psychologiczne podstawy rewalidacji. W: Pedagogika rewalidacyjna (red.) Hulek A., PWN, Warszawa 1977.
Lipkowski O., Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. PWN, Warszawa 1971.
Lipkowski O., Pedagogika Specjalna. PWN, Warszawa 1981.
Olas A., Arteterapia inspiracją dla pedagogiki. W: Szkoła specjalna. 2006 nr 4.
Wendreńska I., Świąteczne warsztaty Integracyjne jako jedna z form stymulacji osób o specyficznych możliwościach edukacyjnych. W: Sztuka w edukacji i terapii. (red.) Knapik M., Sacher W. A., Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004.