Sejm konwokacyjny i Stanisław August Poniatowski
Na początku 2 poł XVIII w. nastąpiły istotne zmiany na mapie. Prusy utrzymały Śląsk, rosła potęga Rosji, chciała zdobyć władzę nad Rzeczpospolitą. W to włączył się siostrzeniec Czartoryskich, Stanisław Poniatowski. W 1755-1758 był w Petersburgu jako poseł RP. Był kochankiem Katarzyny II i gdy zdobyła tron, zyskał szansę zdobycia korony polsko-litewskiej. Opozycja Potockich nie miała silnego kandydata, o jej poparcie zabiegali synowie Augusta III i hetman Jan Klemens Branicki.
Sejm konwokacyjny obradował 05-06.1746r., ustanowił ok. 200 ustaw (konstytucji), które miały być wstępem do reformy państwa. Zlikwidowano obowiązek składania przez posłów przysięgi na instrukcje sejmikowe, zniesiono liberum veto na sejmikach elekcyjnych. Utworzono komisje skarbowe (koronną i litewską) które miały podejmować uchwały większością głosów. Powołano komisję wojskową, która ograniczała władzę hetmanów. W miastach były komisje dobrego porządku. Uchwalono jednolite cła generalne, obowiązujące także szlachtę.
We wrześniu 1764 sejm elekcyjny wybrał Stanisława Poniatowskiego na króla RP. Przez otrzymanie poparcia od Familii i Rosji musiał współpracować z nimi. Był przekonany, że Katarzyna II pozwoli mu wprowadzić do RP reformy, ale szybko stracił poparcie. Był zwolennikiem idei oświecenia. Doceniał edukację i wprowadził wiele reform. Utworzył Szkołę Rycerską w Warszawie(pierwsza świecka uczelnia w RP), z jego inicjatywy powstało czasopismo „Monitor”. Powołał pierwszy państwowy Teatr Narodowy. Rosja zaniepokojona była planami zniesienia Liberum Veto w sprawach aukcji wojska i skarbu. Do starcia doszło podczas obrad sejmu w 1766. Rosyjski ambasador Repnin zażądał równouprawnienia dla innowierców. Król zgodził się, ale najpierw chciał zniesienia liberum veto, czemu sprzeciwiała się magnateria i państwa ościenne. Zawiązały się dwie innowiercze konfederacje (w Słucku prawosławni, w Toruniu protestanci). Katolicka szlachta była przeciwna równouprawnieniu, poparł ich w tym Repnin doprowadzając do powołania konfederacji antykrólewskiej w Radomiu. Wywołało to wojnę domową. Katolicy walczyli z innowiercami, a wszyscy razem walczyli z królem i uważali Rosję za sojusznika. Poproszono Rosję o przysłanie wojsk i rozsądzenie sporu. Powstał sejm „pacyfikacyjny”. Repnin w celu uzyskania przewagi sam wybrał grupę posłów i senatorów - delegację.
Sejm Delegacyjny obradował w latach 1767-68. Zaakceptował protektorat Rosji nad RP. Gwarantem ustroju państwa stała się Katarzyna II. Uchwalone zostały prawa kardynalne. Utrzymywały wolną elekcję, ograniczały zasadę stosowania liberum veto do podstawowej działalności ustawodawczej, szlachta zachowała wyłączność w sprawowaniu urzędów i posiadaniu dóbr ziemskich oraz prawo do wypowiadania nieposłuszeństwa królowi. Nadano prawa innowiercom, ale katolicyzm uznano za religię panującą. Równouprawnienie wywołało sprzeciw konfederacji Radomskiej. Na salę obrad sejmowych wniesiono drugi tron, dla Repnina, któremu Stanisław oddał prawie całą władzę w obawie przed represjami.
Konfederacja Barska
Szlachcie nie podobała się silna zależność Polski od Rosji. Konflikt zaostrzała agitacja duchowieństwa przeciwko równouprawnieniu innowierców. Konserwatyści wystąpili przeciwko królowi w Barze powołując w 02.1768 konfederację. Na czele - biskup Adam Stanisław Krasiński i Józef Pułaski. Walki zbrojne trwały w 1768-1772. Po stronie króla były wojska rosyjskie i część armii RP. Konfederatów poparła Turcja wypowiadając wojnę Rosji w 10.1768 i Francja. Najbardziej wsławił się syn Pułaskiego, Kazimierz (zdobył klasztor na Jasnej Górze). Przez stosunek Konfederatów do chłopów nasilał się bunt ludności, co wywołało powstanie zwane koliszczyzną. Chłopi pod dowództwem Maksyma Żelaźniaka i Iwana Gronty zdobyli Humań. Mimo klęsk na Ukrainie i upadku Baru konfederacja przetrwała. W 1770 ogłoszono detronizację Stanisława, w 1771 próbowano go porwać i zmusić do abdykacji. Porwanie udało się, ale Stanisław uciekł. To zaostrzyło konflikt między konfederatami a szlachtą. Do klęski przyczyniły się silne odziały rosyjskie pod wodzą Aleksandra Suworowa i porażka Turcji w wojnie z Rosją. 1772 - poddaje się Jasna Góra, konfederaci zostają pokonani.
I Rozbiór
Problemy Polski stały się rzeczą międzynarodową. Austria zaanektowała Spisz, Podhale i Sądecczyznę(1769-1770), Fryderyk II(Prusy) odciął Prusy Królewskie „dla ochrony ludności przed zarazą”. Katarzyna II była początkowo przeciwna, ale zagrożona wizją antyrosyjskiego porozumienia Prus i Austrii zmieniła zdanie. Zażądali oni terenów RP w zamian za nabytki Tureckie. Konwencję rozbiorową podpisano 5.08.1772 w Petersburgu. Rosja - na zachód od Dźwiny i Dniepru. Prusy - Warmia, Pomorze Gdańskie bez Gdańska i Torunia, obszar nadnotecki. Austria - Część woj. Krakowskiego, sandomierskiego i prawie całe woj. Ruskie ze Lwowem po rzekę Zbrucz. RP utraciła 210 tys km i 4,5 mln ludzi.
Sejm Rozbiorowy
Zaborcy zmusili szlachtę do wyrażenia zgody na zmiany terytorialne. 1773 zwołany zostaje Sejm Rozbiorowy w Warszawie. Posłowie pod przywództwem Tadeusza Rejtana sprzeciwiali się ratyfikowaniu konwencji rozbiorowej, ale nie miało to znaczenia. Na sejmie zatwierdzono traktaty rozbiorowe i przeprowadzono reformy ustrojowe. Powołano Radę Nieustającą, która rządziła między obradami sejmu. Składała się z 36 posłów i senatorów. Dzieliła się na 5 departamentów : policji, wojska, sprawiedliwości, skarbu i interesu cudzoziemców. Miała być instytucją kontrolującą działania króla i uniemożliwiającą mu przeprowadzenie większych reform. W 1773 powołano Komisję Edukacji Narodowej, która miała zająć się reformą oświaty. Na sejmie ustalono liczbę stałego wojska - 30 tyś. Potwierdzono prawa kardynalne, dodając prawo o zakazie powoływania na tron cudzoziemców i dzieci lub wnuków panującego. Gwarantem byli zaborcy.
Przemiany oświeceniowe w RP
Polskie oświecenie ukształtowało się pod wpływem idei z Francji, Anglii i Niemiec. Prekursorem już w czasach saskich był Stanisław Leszczyński. Zaczęto wydawać pisma, powstały szkoła Konarskiego - Collegium Nobilituj i publiczna Biblioteka Załuskich w Warszawie (1747), nastąpił rozwój ruchu wydawniczego, opublikowano wiele dzieł naukowych. Działalność Stanisława Augusta Poniatowskiego też była zgodna z tymi ideami. Z jego inicjatywy utworzono Teatr Narodowy i Szkołę Rycerską, wydawano „Monitor”. Największe zmiany nastąpiły po I rozbiorze.
Reforma oświaty
W 1773 powołana zostaje Komisja Edukacji Narodowej. Podlegały jej dwie prowincje szkolne - koronna i litewska. Na ich czele postawiono uniwersytety w Krakowie i Wilnie. Szkołom głównym podlegały szkoły wydziałowe, będące odpowiednikiem szkół średnich. Im podporządkowano szkoły podwydziałowe. Szkoły parafialne podlegały Kościołowi, ale nauczyciele musieli trzymać się odgórnie ustalonych zasad. System edukacyjny został ujednolicony. Nauka nie była obowiązkowa, obejmowała jedynie mężczyzn. Dziewczęta uczono w prywatnych szkołach żeńskich - dobre maniery, taniec, muzyka, j. francuski, haft. 1775 powołane zostaje Towarzystwo do spraw Ksiąg Elementarnych, w jej skład weszli pedagodzy i uczeni. Sekretarzem został ksiądz Grzegorz Piramowicz. Ilość uczniów wzrosła do ponad 17 tys w 1790r.
Literatura i publicystyka
Oświeceniowi twórcy propagowali wzorce światłego, pozbawionego przesądów myślenia i postępowania w duchu patriotycznym i obywatelskim. Odnosili się do tradycyjnej obyczajowości szlachty i duchowieństwa. Najpopularniejsze: oda, bajka, satyra, sielanka, epigramat, poemat heroikomiczny, tragedia, esej, felieton literacki, powieść, romans. W Polsce - Ignacy Krasicki - poeta, prozaik, komediopisarz, publicysta, autor bajek, satyr, powieści i poematów. Adam Naruszewicz - poeta i historyk, autor sielanek, bajek, epigramatów, satyr, tragedii, ód. Rozwijał się teatr i czasopisma.
Mecenat Stanisława Augusta
Stanisław August otoczył mecenatem wiele dziedzin życia. Starał się ożywić kulturę przez system stypendiów zagranicznych i udzielanie pomocy młodym artystom. Umożliwiał im kształcenie się na akademii sztuk pięknych we Francji, Włoszech, Anglii lub Niemczech. Stypendystą był m. in Tadeusz Kościuszko. Głównym realizatorem polityki artystycznej króla był Włoch Marcello Bacciarelli. Król miał dużą wiedzę o malarstwie. Zainicjował w stolicy rozległe prace architektoniczne i urbanistyczne. Realizowali je: Dominik Merlini i Jan Christian Kamsetzer. Ukształtował się styl zwany stanisławowskim. Zapoczątkował w Polsce okres klasycyzmu. Pierwszym dziełem był zespół parkowo-pałacowy w Łazienkach, później zmiana wnętrz w Zamku Królewskim w Warszawie. Zaczęła się zmieniać architektura rezydencji magnackich i gmachów użyteczności publicznej. Np. budynek Teatru Wielkiego. Symbolem mecenatu stały się obiady czwartkowe(król z uczonymi, artystami, pisarzami) Założono czasopismo „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, uznawane za organ prasowy obiadów.
Rzeczpospolita w dobie sejmu wielkiego
Sytuacja polityczna po I rozbiorze
W latach 80 XVIIIw. powstały 2 sojusze polityczne. Do pierwszego należala Rosja i Austria, a do drugiego Anglia, Prusy i Holandia, popierane przez Szwecję i Turcję. Państwa te obawiały się nadmiernego wzrotu potęgi Rosji. W 1787r. Turcja wypowiedziała wojnę Rosji, a w 1788r. Austria zaatakowała Turcję w ramach pomocy dla Katarzyny II. Równocześnie północne tereny Rosji zaatakowały wojska Szwedzkie Gustawa III. Stanisław August Poniatowski i opozycja antykrólewska dostrzegali przed wybuchem wojny narastający konflikt i liczyli, że w jego obliczu Katarzyna II będzie skłonna do ustępstw wobec Rzeczypospolitej. Król obiecując wejście w sojusz antyturecki liczył na zgodę carycy na dalsze reformy, a magnaci oczekiwali ograniczenia władzy króla i Rady Nieustającej. W 1787r. W Kaniowie doszło do spotkania Katarzyny II z Poniatowskim, gdzie caryca zgodziła się na zwołanie sejmu skonfederowanego, który miał zatwierdzić warunki sojuszu Rzeczypospolitej z Rosją przeciwko Turcji. Zasada konfederacji oznaczała, że nie obowiązuje na sejmie liberum veto i decyzja zapadnie większością głosów. Sejm skonfederowany mógł trwać dłużej niż 6 tygodni, co chcieli wykorzystać zwolennicy reform, usiłujący przeforsować chociaż część swojego ambitnego planu uzdrowienia państwa. Jednak caryca obawiała się zbytniej samodzielności Polski i zgodziła sięna udział w wojnie z Turcją niedużego, liczącego 12 tys. Żołnierzy, polskiego kontygentu. Zignorowała postulaty polityczne oraz sprawę ewentualnych nabytków terytorialnych dla RP.
Główne stronnictwa Sejmu Czteroletniego
Rozczarowanie wywołane postawą cesarzowej wpłynęło na zmianę układu sił politycznych w RP. Sejm zebrany jesienią 1788r. Zawiązał się w konfederację. Nazwano go Sejmem Czteroletnim, bo obradował do 1792r. Na marszałków wybrano Stanisława Małchowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehę. Wśród parlamentarzystów ukształtowały się 3 stronnictwa. Pierwsze to grupa skupiona wokół króla, dążąca do zwiększenia kompetencji władzy wykonawczej oraz opowiadająca się za utrzymaniem dotychczasowych stosunków z Rosją. Oprócz króla należał do niego jego brat Michał Poniatowski i kanclerz Jacek Małachowski. Drugie ugrupowanie zwane stronnictwem patriotycznym skupiało się wokół Ignacego Potockiego. Należeli do niego m.in. Adam Kazimierz Czartoryski i marszałek sejmu koronnego Stanisław Małachowski i Hugo Kołłątaj. Stronnictwo patriotyczne wysuwało postulaty zmian ustrojowych np. likwidacji Rady Nieustającej. Jego celem było utworzenie państwa, w którym król nie rządzi, lecz panuje slacheckiemu narodowi. Zwolennicy tych poglądów uważali, że należy uzdrowić wadliwy system parlamentarny, który powinien stać się głównym organem władzy RP. Przywódcy stronnictwa liczyli na wykorzystanie sprzyjającej sytuacji międzynarodowej, szczególnie na poparcie Prus, prowadzących antyrosyjską politykę. Trzecie ugrupowanie ??? hetmańskie ??? było najbardziej zachowawcze. Przewodzili mu Ksawery Franciszek Branicki i Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki. Opowiadali się za zlikwidowaniem Rady Nieustającej oraz za osłabieniem władzy wykonawczej. Chcieli większej samodzielności prowincji państwa, licząc na uzyskanie większych wpływów. Niektórzy sugerowali wprowadzenie republiki. Uważali, że należy współpracować z Rosją, bo gwarantowała ona utrzymanie ustroju RP.
Reformy Sejmu Czteroletniego:
- likwidacja Rady Nieustającej ??? 1789r.
- aukcja ??? podwyższenie liczebności wojska do 100 tys. Żołnierzy
- szlachtę i duchowieństwo obłożono podatkami
- powołano komisje wojskowo-cywilne
- czarna procesja ??? manifestacja w Warszawie, która spowodowała powołanie przez sejm komisji do spraw reformy ustroju miast
- ustawa o sejmikach ??? 1791r. Marzec, ograniczała prawa polityczne gołoty
- mieszczanie posesjonaci uzyskali nietykalność osobistą, prawo do nabywania dóbr ziemskich, dostęp do niższych stopni oficerskich i rang urzędniczych
- zniesiono podział na zajęcia miejskie i szlacheckie
- miasta królewskie wybierały 24 plenipotentów ??? przedstawicieli na sejmy, bez prawa głosowania
- za zasługi mieszczanie mogli być nobilitowani
- 1790r. ??? zasada niepodzielności ziem RP,a także ponowne wybory do sejmu, od tej pory był do Sejm Wielki
Konstytucja 3 maja 1791 roku
Stanisław August Poniatowski i Ignacy Potocki w tajemnicy opracowywali projekt nowej ustawy zaadniczej państwa. Wiedzieli, że ich propozycja natrafi na stanowczy opór sił zachowawczych i dlatego zdecydowali się przedstawić konstytucję sejmowi podczas ferii wielkanocnych. Projekt aktu został przedłożony i zatwierdzony 3.05.1791 w obecności 1/3 posłów. Konstytucja zniosła podział RP na Koronę i Litwę i wprowadziła nazwę ??? Polska. Umacniała zasadę trójpodziału władzy. Władza ustawodawcza ??? 2-izbowy sejm. Najważniejszy organ państwa ??? złożona z 204 posłów, na 2 letnia kadencję izba poselska, podejmująca decyzje większością głosów. Władza wykonawcza ??? król i Staż Praw (5 ministerstw: policji, pieczęci, wojny, skarbu, spraw zagr. Oraz prymas jako przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej). Król przewodniczył rządowi i obsadzał urzędy, kandydatury ministrów musiały zostać zatwierdzone przez sejm. Każdy dokument króla, aby stać się prawomocnym musiał mieć kontrasygnatę odpowiedniego ministra. Po śmierci Poniatowskiego tron miał być dziedziczny w saskiej dynastii Wettinów. Administacja ??? podporządkowana władzy wykonawczej. Zniesiono urzędy starostów, powołano wojewódzkie komisje porządkowe, wybierane przez sejmiki. Chłopi od tej pory zostali ???pod opieką prawa??? ??? sugerowało to aby panowie zawierali umowy pisemne z chłopami. Do Ustawy Rządowej dodano ustawy o sejmikach i miastach królewskich. Religia ??? katolicka, wolność i opieka nad innymi wyznaniami. Zmieniać postanowienia konstytucji może sejm zwoływany co 25 lat. Osoba występująca przeciwko konstytucji ??? zdrajca. 1791r. ??? ???Zaręczenie wzajemne obojga narodów??? ??? szlachta litewska dostała połowę miejsc we władzy centralnej, co drugi sejm w Grodnie, dotrzymano federacyjną unię. 1792r ??? sejmiki akceptują ustawę rządową.
Wojna w obronie Konstytucji 3 maja
Rzeczpospolita po 3.05.1791r.
Po uchwaleniu konstytucji kontynuowano dzieło reform. Dążono do zwiększenia liczebności armii do 100 tys. Żołnierzy, wcielając do niej oddziały prywatne i zaciągając ogromną pożyczkę zagraniczną. Niezależność Polski budziła niepokój Rosji i Prus. Jednak RP uwolniwszy się od dominacji Rosji, nie znalazła wiarygodnych sojuszników, ani dość sił aby utrzymać i obronić konstytucję. Polska dyplomacja nie znałą rzeczywistych zamiarów pruskich i nie uzyskała żadnego wsparcia. Rosja zaczęła szukać pretekstu do zbrojnego ataku na Polskę. Dostarczyła go bardzo szybko grupa magnatów przeciwna reformom, która zgłosiła się do carycy z prośbą o interwencję.
Targowica
27.04.1792r. został podpisany akt konfederacji skierowanej przeciwko królowi, jego doradcom i konstytucji, uznanej za dokument nielegalny i łamiący prawa kardynalne. Marszałkiem konfederacji został Szczęsny Potocki, do przywódców należeli też Seweryn Rzewuski i Ksawery Branicki. W nocy z 18 na 19 maja 1792r. Armia rosyjska licząca 100 tys. Żołnierzy przekroczyła granice Polski. Pod jej osłoną w osadzie Targowica zdrajcy ogłosili akt konfederacji. Dokument był fałszywie datowany na 14 maja, aby stworzyć wrażenie, że Rosję poproszono o pomoc dopiero po zawiązaniu konfederacji. Targowiczanie liczyli na masowe popracie szlachty. Jednak poparło ich zaledwie 2000 szlachty, głównie magnacka klientela, a Potocki poczuł się tak zagrożony, że poprosił Rosję o zbrojną eskortę. Identyczna konfederacja ??? Litwa, Połock, jej marszałkiem został hetman Szymon Kossakowski.
Wojna w obronie konstytucji
RP przed wkroceniem wojsk rosyjskich zdołała wystawić 60 tys. Żołnierzy, bo zbyt późno zaczęli pobór i zakup broni. Brakowało ofircerów, dlatego zaczęto sprowadzać ich z obcych armii. Józef Poniatowski powrócił z wojsk austriackich, Jan Henryk Dąbrowski z wojsk saskich, zwerbowano też Tadeusza Kościuszkę. Sejm zawiesił działalność, aby Straż Praw na czele z królem mogła sprawniej rządzić państwem. Król mimo deklaracji nie udał się na pole walki. Na dowódcę wojsk litewskich władca mianował księcia Ludwika Wirtemberskiego, generała armii pruskiej. Okazał się zdrajcą ??? siły litewskie wycofywały się bez walki. Rzeczywisty opór stawiła armia polska na Ukrainie dowodzona przez Józefa Poniatowskiego, walczył tam również Kościuszko. Pod Zieleńcami Rosjanie próbowali otoczyć wojska Poniatowskiego rozproszone wzdłuż wschodnich granic. Do starcia doszło 18.06.1792r. Atak rosyjski nie powiódł się , a siły polskie zdołały wycofać się za Bug i połączyć z siłami litewskimi. Przez tą bitwę król ustanowił order Virtuti Militari. Pierwszych odznaczył Poniatowskiego i Kościuszkę. 18.07.1792r. siły rosyjskie złamały pod Dubienką linię obrony na Bugu. Wojska polskie były 5-krotnie mniejsze, a mimo to walczyły kilka godzin. Po wszelkich porażkach siły RP skoncentrowały się za Wisłą. Miały dużo amunicji i funduszy na walki. Do wojsk wstępowali ochotnicy. Liczebność wojska mogła wzrosnąć do 100 tys. W tym czasie rosyjskie siły słabły. Oprócz walk na froncie musiały pilnować zajętych terenów. RP mogła się bronić , straty rosyjskie dawałyby królowi argumenty w negocjacjach z Petersburgiem. Jednak Stanisław August, w obliczu braku pomocy Prus i Austrii uległ żądaniom carycy, która groziła mu utratą tronu jeśli nie zakończy wojny. Król poddał się licząc na łaskę. Decyzję władcy o przystąpieniu do targowicy poparła grupa jego doradców z Kołłątajem na czele.
Rządy targowicy i II rozbiór
Władzę przejęli przywódcy targowicy. Zwolenników reform poddano represjom, wprowadzono cenzurę, zredukowano wojsko, zniesiono większość reform sejmu wielkiego oraz order Virtuti Militari pod pretekstem zachowania zasady szlacheckiej równości. Król i targowiczanie liczyli, że Katarzyna II dotrzyma obietnicy i nie dojdzie do koeljnych rozbiorów. Jednak w styczniu 1793r. Podpisano konwencję rozbiorową między Rosją a Prusami. Austria zaangażowana w wojnę z Francją nie wzięła w tym udziału. Po 4 tygodniach walk władca pruski Fryderyk Wilhelm zajął Gdańsk i zaanetkował Kujawy i Wielkopolskę. Rosja przejęła pozostałe ziemie Ukrainy, Podole i część Wołynia. Szczęsny i Branicki udali się na emigrację. Zwołano Sejm w Grodnie, który obradował od czerwca do listopada 1793r. I był ostatnim sejmem w dziejach I RP. Miejsce obrad otoczyły wojska rosyjskie a protestujących posłów aresztowano. Pozostali zdecydowali się na bojkot obrad i milczeli przez parę godzin. Milczenie to przepkupiony marszałek Stanisław Bieliński uznał za zgodę na przejęcie ziem. Państwo utraciło terytoria i przywrócono mu dawny ustrój, gwarantami przyjętych ustaw były Rosja i Prusy. Ich armie okupowały pozostałe ziemie RP. Zaanektowanie ziem polsko-litewskich przez państwa ościenne wpłynęło negatywnie na sytuację gospodarczą państwa. RP oddała im najbardziej urodzajne tereny rolnicze oraz ośrodki rzemiosła i przemysłu oraz dostęp do rzek umożliwiąjących udział w handlu czarnomorskim. Tym samym zmiejszyły się dochody skarbu i możliwość utrzymania liczniejszego wojska. Manufaktury i zakłady, które przetrwały utraciły dużą część odbiorców. Upadło 6 największych banków warszawskich. Wzrosły ceny żywności , co doprowadziło do niezadowolenia w miastach. Zamożniejsza część miasta musiała kwaterować żółnierzy. Zwiększono obciążenia chłopów i surowo karano wszelskie próby oporu z ich strony. Na miasta nałożono kontrybucję. Władzę przejął ambasador Katarzyny II ??? Jakob Johann Sievers.
Powstanie kościuszkowskie
Po II rozbiorze
Trudna sytuacja RP zrodziła silną opozycję działającą w kraju i na emigracji, głównie w Saksonii. Działacze emigracyjni skupili się wokół Potockiego i Kołłątaja. Na wodza planowanego powstania wybrali Kościuszkę, który zabiegał o poparcie Francji. W kraju głównymi przewodniczącymi ruchów niepodległościowych byli Ignacy Działyński i Andrzej Kapostas. Część działaczy głosiła chęć wprowadzenia zmian na wzór rewolucyjnej Francji. Nazywano ich ???polskimi jakobinami??? ??? opowiadali się za jak najszybszym powstaniem, w którym udział mieliby brać mieszczanie i chłopi. Należeli do nich Tomasz Maruszewski, Jan Alojzy Orchowski i Jakub Jasiński. Początek powstania planowano na jesień 1793r. Okazało się, że nie można liczyć na pomoc Francji, a konspiracja w kraju nie jest dostatecznie przygotowana do walki. Dlatego też podjęto decyzję o rozpoczęciu walk jesienią 1794r.
Wybuch insurekcji
Powstanie wybuchło w innym terminie niż było planowane, bo zaborcy chcieli zredukować siła polskie wojska do 16 tys. Żołnierzy (ogłosił do Iosif Igelstrom na początku 1794r.). Zaborcy wpadli też na trop spisków, więc powstanie musiało rozpocząć się szybko. Nim podjęto ostateczną decyzję, 12 marca 1794r. Antoni Madaliński odmówił przeprowadzenia redukcji w swoim oddziale i na czele 1200 żołnierzy wyruszył spod Ostrołęki w kierunku Krakowa. Kościuszko przybył do Polski i 24 marca 1794r. Ogłosił Akt insurekcji w Krakowie opuszczonym przez oddziały rosyjskie, które wyruszyły przeciwko Madalińskiemu. Oznaczało to, że stał się naczelnikiem sił zbrojnych mającym władzę dyktatorską. Złożył przysięgę na krakowskim rynku i zapowiedział ustanowienie Rady Najwyższej Narodowej jako rządu powstania oraz utworzenie sądów kryminalnych do spraw zdrajców. Do broni powoływał wszystkich w wieku od 18 do 28 lat. Prosił też o to żydowską ludność Kazimierza. Po przyłączeniu się do Madalińskiego Kościuszko dysponował 4 tys. Żołnierzy. Postanowił przedostać się z nimi do Warszawy. Pod Racławicami 04.04.1794r. doszło do bitwy z oddziałami carskimi. Zaskakując wroga Kościuszko uderzył pierwszy, po kilku godzinnej walce pokonał siły Tormasowa (jedna z części armi) zdobywając 12 dział. Po zakończeniu bitwy założył chłopską sukmanę, a bohatera tarcia ??? Wojciecha Bartosa mianował oficerem, nadał mu szlachectwo i nazwisko Głowacki. Kościuszce nie udało się dotrzeć do Warszay, ale wyprawił tam Tomasza Maruszewskiego z zadaniem organizowania ludności. Powstanie w stolicy wybuchło 17 kwietnia. Na jego czele stanął Jan Kiliński. Polacy przez 2 dni toczyli walki i pokonali ponad 4 tys. rosyjskich żołnierzy, stanowiących 60% garnizonu, reszta wycofała się z Warszawy. W dniach 22-23.04 Jakub Jasiński opanował także Wilno.
Uniwersał połaniecki
7 maja pod Połańcem Kościuszko wydał uniwersał. Akt ten regulował ekonomiczną i prawną sytuację włościan, przyznawał im wolność osobistą, gwarantował nieusuwalność z ziemi, zmniejszał pańszczyznę, a chłopów służących w wojsku zwalniał z niej całkowicie. Ustanowiono też nowy typ sądów ??? sądy dozorców, przed którymi chłop był równy szlachcicowi. Skłaniały one szlachtę do w przestrzegania postanowień uniwersału. Ta jednak nie chciała zrezygnować ze swoich przywilejów, co zmuszało Kościuszkę do rozwiązań kompromisowych. Spowodowało to, że chłopi nie poparli powstania masowo.
Dalsze walki
Siły Kościuszki pod Połańcem były blokowane przez gen. Denisowa. Został on jednak zmuszony do odwrotu, bo walki wybuchły w całej RP. Rosjanie musieli wycofać się na zachód, w kierunku Prus. Kościuszko rozpoczął pościg lecz nie wiedział, że do walki przyłączą się Prusacy. 10.05.1794r. ich armia przekroczyła granice i połączone siły rosyjsko-pruskie pokonały powstańców 06.06. pod Szczekcinami. 08.06 klęskę poniósł gen. Józef Zajączek pod Chełmem. 15.06. bez walki kapitulował Kraków. Wojska powstańcze wycofały się w kierunku Warszawy. Otoczyli ją pospiesznie wzniesionymi fortyfikacjami. Wojsko i 18 tys. Mieszczan przez 2 miesiące broniło miasta przed siłami rosyjsko-pruskimi. Na tyłach wojsk pruskich, 20 sierpnia wybuchło polskie powstanie, w Wielkopolsce. Król pruski odstąpił od oblężenia Warszawy, a Kościuszko skierował do Wielkopolski wojska dowodzone przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Wojska rosyjskie były zbyt słabe i zaczęły odwrót. Ich dowódca gen. Fersen zdecydował się połączyć z innym oddziałem rosyjskim dowodzonym przez gen. Suworowa. Kościuszko postanowił niedopuścić do koncentracji sił nieprzyjaciela. Niewielką część wojska wysłał w pościg , w Warszawie zostawił garnizon ??? 5 tysięczną armię. Do starcia powstańców z armią Fersena , liczącą 12-14 tys. Żołnierzy doszło pod Maciejowicami 10.10.1794r. Naczelnik z 6-7 tys. Żołnierzy ulokował się na wzgórzach otoczonych bagnami. Sądził, że rosjanie zaatakują jego pozycję, a wtedy ich skrzydła i tyły zaatakują 4-5 tys. Słąbo uzbrojonych ochotników szlacheckich i kosynierów dowodzonych przez Adama Ponińskiego. Przed rozpoczęciem walk Kościuszko wysłał gońca z rozkazem do ataku dla Ponińskiego, jednak wpadł w ręce Rosjan. Zanim kolejny goniec dotarł do celu, bitwa już trwała. Sytuację komplikował brak dokładnych map, w rezultacie Poniński przybył za późno i powstańcy w bitwie trwającej 7 godzin odnieśli klęskę. Kościuszko był ranny i dostał się do niewoli. Nowym naczelnikiem 11.10 został Tomasz Wawrzecki. Połączone siły Suworowa i Fersena podeszły pod Warszawę i 04.11 zaatakowały Pragę. Zginął tam m.in. Jakub Jasiński. Rosjanie po zdobyciu Pragi wymordowali całą ludność cywilną. Doprowadziło to do kapitulacji stolicy. Wawrzecki z wosjkiem opuścił miasto, armia wkrótce się rozproszyła. Był to koniec powstania. W insurekcji brało udział prawie 300 tys. Osób których połowa tworzyła regularne formacje tworzone przez Kościuszkę. Racławickie kosy stały się symbolem męstwa i ofiarności chłopów. Upadek powstania wynikał ze znacznej rpzewagi zaborców. Ich zaangażowanie w walc z Polską wykorzystała Francja. Zawarła ona pokój z Prusami, które wycofały się z wojny na Zachodzie.
Trzeci rozbiór RP (1795r.)
Likwidacja państwa była przesądzona. Austria zajęła Lubelszczyznę. Zaanektowała resztę Małopolski z Krakowem, część Podlasia i Mazowsza. Rosja zajęła pozostałe ziemie litewsko-ruskie z Wilnem. Prusy dostały część Podlasia, Mazowsza z Warszawą i Żmudzie. Polska przestała istnieć jako państwo. Stanisław August abdykował i wyjechał do Rosi ulegając Katarzynie II, która zobowiązała się spłacić jego długi i utrzymywać go do końca życia. W 1797r. Na tajnej konwencji mocarstw rozbiorowych postanowiono nie używać w swojej tytulaturze określenia Królestwo Polskie.