U źródeł rozbiorów leży współdziałanie Rosji i Prus na sejmie konwokacyjnym w 1764. 11 kwietnia mocarstwa te podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego, w którym zobowiązały się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju. W wyniku presji prymasa interrexa Władysława Aleksandra Łubieńskiego Rzeczpospolita uznała oficjalnie na sejmie konwokacyjnym tytuły cesarzowej Wszech Rosji Katarzyny II (nieuznawany od 1721) i tytuł króla Prus Fryderyka II (nieuznawany od 1701). Stanowiło to realne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa polskiego. Rosja w czasie rozbiorów podnosiła z tego tytułu roszczenia terytorialne wobec ziem ruskich Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prusy natomiast wykorzystały fakt, że Prusy Królewskie stanowiły niegdyś integralną całość z Prusami Wschodnimi, choć Fryderyk II przyznawał w swoich pismach, że nie posiada żadnych prawnych podstaw do pretensji względem polskich prowincji.

Jednocześnie austriaccy Habsburgowie jako królowie Węgier od XVI w. rościli sobie prawa do Rusi Halicko-Włodzimierskiej (po łacinie: Galicji i Lodomerii).

Następstwa Obwieszczenie o II zaborze pruskim, 1793 Główne fazy rozbiorów to:

• I rozbiór Polski - 1772 (Rosja, Prusy, Austria)

• II rozbiór Polski - 1793 (Rosja, Prusy)

• III rozbiór Polski - 1795 (Rosja, Prusy, Austria)

W wyniku trzech rozbiorów poszczególne państwa zagarnęły:

• Rosja - 463 200 km² obszaru i ponad 5,4 mln mieszkańców.

• Prusy - 141 400 km² obszaru ok. 2,6 mln mieszkańców.

• Austria - 128 900 km² obszaru ok. 4,2 mln mieszkańców^[1].

W 1807 Polska uzyskała namiastkę niepodległości w formie utworzonego Księstwa Warszawskiego, w 1815 przekształcono je w niesuwerenne Królestwo Polskie, formalnie związane unią personalną z Rosją. Rosja zajęła tym samym 82% terytorium Rzeczypospolitej w granicach z 1772, Austria 11%, Prusy 7%.

W 1916 Austro-Węgry i Niemcy utworzyły zależne od nich regencyjne Królestwo Polskie. Po 1918 r. na większości polskich terenów przedrozbiorowych powstały nowe państwa: odrodzona II Rzeczpospolita Polska, a dodatkowo Litwa, Białoruś, Ukraina oraz Wolne Miasto Gdańsk, skrawki terytorium ziem znalazły się w granicach Łotwy, Czechosłowacji i Rumunii, a część ziem pozostała w granicach Niemiec oraz Rosji Radzieckiej (później - ZSRR). Współczesna publicystyka historyczna a rozbiory Polski Pojęcie rozbiór państwa (określenia zabór lub zabory używa się wymiennie) oznacza rozdzielenie terytorium suwerennego państwa pomiędzy inne na drodze wyłącznie dyplomatycznej. Zazwyczaj rozdzielenie takie odbywa się wbrew woli mieszkańców terytorium podlegającego rozbiorom, ale mimo to nie dochodzi przy tym do działań wojennych regularnej armii państwa podlegającego rozbiorowi. Oprócz rozbiorów Polski w XVIII wieku do kategorii takich samych wydarzeń można by zaliczyć:

• Anschluss Austrii przez hitlerowskie Niemcy w marcu 1938,

• "rozbiór Czechosłowacji" - zajęcie przez Hitlera czeskich Sudetów (w tym samym czasie zajęcie 906 km² Zaolzia przez Polskę i zwiększenie autonomii Słowacji) po układzie monachijskim pół roku później,

• likwidację w marcu 1939 ówczesnej Czecho-Słowacji na rzecz Niemiec i Słowacji,

• zabór Litwy, Łotwy i Estonii przez ZSRR w 1940 na podstawie protokołu dodatkowego do paktu Ribbentrop-Mołotow z sierpnia 1939.

Wszystkie wymienione wydarzenia spełniały kryteria rozbiorów: odbyły się na podstawie decyzji politycznych przy dyplomatycznym stole oraz bez zbrojnego oporu i dotyczyły suwerennych państw. Wśród niektórych polskich naukowców, polityków i publicystów zajmujących się nowożytną i najnowszą historią Polski używa się pojęć "IV rozbiór Polski" i "V rozbiór Polski". Rozumie się przez nie polityczne i terytorialne skutki kongresu wiedeńskiego w 1814-1815 (likwidację i podział Księstwa Warszawskiego), bądź podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow w 1939 (podział Polski między Niemcy i ZSRR), a niekiedy nawet porozumień Okrągłego Stołu z 1989. Należy podkreślić, że są to określenia nieścisłe, raczej przenośnie, ponieważ terytoria rozdysponowane na kongresie wiedeńskim należały do niesuwerennego Księstwa, pakt Ribbentrop-Mołotow był jedynie porozumieniem, określającym sposób zbrojnej likwidacji Polski i strefy wpływów we wschodniej Europie, a w 1989 w ogóle nie doszło do żadnych zmian terytorialnych w Polsce. Z formalnego punktu widzenia określenia te, choć popularne, są więc błędne, a stosowanie miana "rozbioru" wobec Okrągłego Stołu jest tylko retoryką publicystyczną. I rozbiór Polski - 1772 r.

W wyniku pierwszego rozbioru Rzeczpospolita straciła na rzecz Rosji, Prus i Austrii część swoich ziem oraz zamieszkującą je ludność. W granicach trzech zaborców znalazły się następujące ziemie polskie:

Rosja - ziemie pomiędzy Dźwiną, Drucią i Dnieprem. Tereny te stanowiły razem 92 tys. km2. Mieszkało na nich 1,3 mln ludzi.

Prusy - województwo chełmińskie (oprócz Torunia i Gdańska), malborskie i pomorskie, Warmia, obszar nad Gopłem i Notecią. Całość tych pruskich nabytków terytorialnych liczyła 36 tys. km2, zamieszkanych przez 580 tys. osób.

Austria - południowa część województwa sandomierskiego i krakowskiego, prawie całe województwo ruskie (oprócz ziemi chełmskiej) i bełskie. Był to obszar około 83 tys. km2, zamieszkany przez 2,6 mln ludzi.

Państwa zaborcze zażądały od polskiego sejmu zatwierdzenia tego rozbioru. Przeciw okrojeniu Rzeczypospolitej protestował król Stanisław August Poniatowski, który próbował wpłynąć na inne dwory europejskie. Na samym posiedzeniu sejmu ratyfikacji traktatu rozbiorowego w dramatyczny sposób sprzeciwili się niektórzy posłowie, w tym zwłaszcza T. Rejtan. Mimo to wraz z traktatem rozbiorowym sejm ratyfikował inne, niekorzystne dla Rzeczypospolitej, układy handlowe i gospodarcze. Zawiązany pod węzłem konfederacji sejm przeprowadził także pewne reformy struktury władzy w państwie - powołana została Rada Nieustająca, wprowadzono reformy w dziedzinie skarbu, powiększono stan liczebny wojska do 30 tys. żołnierzy. Bardzo istotne było utworzenie Komisji Edukacji Narodowej (KEN).

II rozbiór Polski - 1793 r.

Do drugiego rozbioru Polski doszło po przegranej przez Polskę wojnie z Rosją w 1792 r. Celem tej wojny była obrona Konstytucji 3 Maja. Król Stanisław A. Poniatowski na żądanie Katarzyny II zaniechał walki i przystąpił w VII.1792 r. do konfederacji targowickiej. Decyzji króla sprzeciwili się niektórzy działacze stronnictwa patriotycznego i zwolennicy reform, którzy jakiś czas później opuścili Polskę. 23 stycznia 1793 r. Rosja i Prusy zawarły nową konwencję rozbiorową. W celu jej zatwierdzenia zwołano sejm do Grodna w 1793 r. Sejm ten, na którym większość stanowili uczestnicy konfederacji targowickiej ratyfikował rozbiór, a zatem następujące cesje terytorialne:

Rosja - ziemie Ukrainy i Białorusi po linię rzek Druja-Pińsk-Zbrucz. Obszar ten liczył około 280 tys. km2 oraz 3 mln ludzi.

Prusy - Toruń i Gdańsk, województwo poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, łęczyckie, sieradzkie, inowrocławskie, płockie, brzesko-kujawskie, ziemię dobrzyńską, na wschodzie część województwa mazowieckiego i rawskiego. Nabytki te liczyły około 58 tys. km2; zamieszkiwał je około 1 mln ludzi.

III rozbiór Polski - 1795 r.

Do trzeciego rozbioru Polski doszło po upadku powstania kościuszkowskiego w 1794 r., w którym Polacy próbowali przeciwstawić się rozbiorom. Rozbiór ten doprowadził do likwidacji Rzeczypospolitej i wymazania państwa polskiego z mapy Europy. Po długich rokowaniach państwa zaborcze uzgodniły 24 października 1795 r. jak ma przebiegać podział ziem Rzeczypospolitej:

Rosja - pozostałe ziemie ukraińskie, białoruskie, litewskie, czyli obszar położony na wschód od linii rzeki Bug i Niemirów-Grodno. Do Rosji wcielono zatem obszar liczący około 120 tys. km2, zamieszkany przez 1,2 mln ludzi.

Prusy - reszta Mazowsza (z Warszawą) i Podlasia, skrawki Małopolski i Żmudzi. Było to łącznie 55 tys. km2; mieszkało na tym obszarze około 1 mln osób.

Austria - pozostała część Małopolski (między Pilicą a Bugiem) z Krakowem oraz część Mazowsza i Podlasia. Powierzchnia tych ziem wynosiła około 47 tys. km2; w granicach Austrii znalazło się około 1,2 mln polskiej ludności.

Niedługo później król Stanisław A. Poniatowski został wywieziony przez Rosjan do Grodna, gdzie abdykował. Stało się to 25 listopada 1795 r. Ostateczną konwencję rozbiorową (tzw. konwencja petersburska) podpisano w 1797 r. w Petersburgu. Trzej zaborcy Polski zobowiązali się, że nie będą nigdy używać w swej tytulaturze nazwy Królestwo Polskie. Uregulowano ponadto kwestię zarówno długów Rzeczypospolitej, jak i samego króla Poniatowskiego.