17. Katalog działowy - metodyka tworzenia.
Katalog - ,,katalogos”(z gr.) wykaz, lista, spis przedmiotów należących do jakiegoś zbioru, w bibliotece- zbiór książek ułożonych w określonym porządku
Podział katalogów:
formalne (porządkowanie zbiorów w oparciu o cechy wydawniczo-formalne dokumentu)
alfabetyczny - porządkowany wg. haseł autorskich, bądź tytułowych w przypadku prac zbiorowych, bądź pod redakcją
tytułowy - wg tytułów dokumentów
inne np. wg typu dokumentów (katalog czasopism, kaset, płyt CD)
rzeczowe (porządkowanie w oparciu o treść)
tematowe ( katalog przedmiotowy) - uznanie za najważniejszą cechę katalogowanego dzieła jego przedmiotu;
ujęciowe (systematyczny, działowy) - uznanie za najważniejszą cechę katalogowanego dzieła sposób, w jaki przedmiot ten ujęto;
Całość piśmiennictwa znajdującego sie w bibliotece można podzielić na dwa rodzaje
literaturę piękną (książki posiadające fabułę, akcję, fikcję literacką)
literaturę popularnonaukową (zawierającą wiedzę z określonej dziedziny naukowej)
Ten podział literatury wyznacza rodzaje katalogów stosowanych w bibliotekach do porządkowania księgozbioru - katalog działowy i systematyczny.
Katalog działowy należy obok systematycznego do grupy katalogów rzeczowych, porządkujący księgozbiór w oparciu o treść książki, a dalej do katalogów ujęciowych, uznających za najważniejszą cechę katalogowanego dzieła, sposób , w jaki ujęto jego przedmiot.
Katalog działowy ma prostą konstrukcję, piśmiennictwo podzielone jest na pewną liczę działów ogólnych, ułożonych przeważnie w porządku logicznym.
Katalog działowy dzieli literaturę piękną wg treści książki, do oznaczenia poszczególnych działów wykorzystuje sie symbole literowe. W obrębie jednego działu karty ułożone są alfabetycznie. Korzystamy z niego, gdy szukamy książki należącej do konkretnego działu literatury pięknej, ale nie koniecznie znamy autora.
klsyfikacja literowa - podział literatury pięknej w szkolnej bibliotece za pomocą symboli literowych:
B - baśnie, legendy, podania,
Bw - bajeczki, wierszyki i opowiadania dla najmłodszych,
P - powieści i opowiadania przygodowo-podróżnicze,
Prz - przyrodnicze,
H - historyczne,
Ob - obyczajowe,
F - fantastyczno-naukowe,
Pd - poezja i utwory dramatyczne
18. Katalog systematyczny - metodyka tworzenia
Czytelnik często poszukuje w bibliotece nie konkretnej książki, ale wydawnictw z wybranej dziedziny lub na określony temat, sięga wtedy do katalogów rzeczowych, które informują o zbiorach w układzie uwzględniającym treść dokumentów.
Podstawą schematu katalogu systematycznego jest zastosowany do rzeczowego porządkowania księgozbioru system klasyfikacji dziesiętnej: Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna.
W tym katalogu opisy książek z tej samej dziedziny znajdują się obok siebie.
Poszczególne działy oznaczają cyfry. W obrębie działu karty poukładane są alfabetycznie.
Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna UKD - międzynarodowy system klasyfikacji rzeczowej nauk i dokumentów bibliotecznych, wykorzystywany w katalogach systematycznych. (np. katalog rzeczowy), do ustalenia sposobu rozmieszczenia zbiorów na półkach. Podział systematyczny grupuje piśmiennictwo w logicznym porządku działów i poddziałów, między którymi istnieją związki nadrzędności i podrzędności. Zbudowany na zasadzie podziału dziesiętnego tzn dzieli całość piśmiennictwa na 10 działów głównych, symbole od (0-9), każdy z działów zawiera 10 poddziałów itp. Przedstawienie planszy z podziałem UKD:
0 - Dział ogólny (np. encyklopedie, słowniki, bibliotekarstwo)
1 - Filozofia. Psychologia
2 - Religia. Teologia Religioznawstwo.
3 - Nauki społeczne. Prawo. Administracja. (np. socjologia, polityka, ekonomia, prawo, oświata, wychowanie)
4 - ....... dział rezerwowy
5 - Matematyka. Nauki przyrodnicze. (np. matematyka, astronomoia, fizyka, nauki biologiczne, botanika, zoologia)
6 - Nauki stosowane. Medycyna. Nauki Techniczne. Rolnictwo. (np. medycyna, nauki techniczne, rolnictwo, elektronika, górnictwo)
7 - Sztuka. Rozrywki. Sport (np. malarstwo, rysunek, architektura, fotografia, muzyka, film, teatr, sporty, turystyka)
8 - Językoznawstwo. Nauka o literaturze. Literatura piękna.
9 - Archeologia. Prehistoria. Geografia. Biografie. Historia.
26. Hasło przedmiotowe i jego struktura.
Kartoteka haseł wzorcowych Biblioteki Narodowej
Język haseł przedmiotowych to język informacyjno wyszukiwawczy, którego słownictwo tworzą tematy z dopowiedzeniami i określniki, a jego gramatyką są zasady budowy haseł przedmiotowych.
HASŁO PRZEDMIOTOWE - to zdanie jhp odzwierciedlające zbliżoną treść dokumentu, w którym
poszczególne elementy mają ściśle określone miejsce; powinno ono wyrażać przedmiot dokumentu (treść) oraz istotne cechy, które przedmiot ten charakteryzują.
Może mieć postać samego tematu, tematu z dopowiedzeniem (hasło proste), lub tematu z określnikiem /określnikami (hasło rozwinięte).
Język haseł przedmiotowych BN ma charakter uniwersalny, duze znaczenie w jego przypadku przypisuje się jednoznaczności, dąży się do nie poprzez stosowanie dopowiedzeń. Większosc tematów ma formie rzeczownika , bądź rzeczownika i przymiotnika.
Zapis haseł wzorcowych przedmiotowych w kartotece wzorcowej w formacie MARC 21:
Pola grupy 1XX - hasło wzorcowe
Pola grupy 4XX- terminy odrzucone
Pola grupy 5XX - terminy wchodzące w relacje z hasłem wzorcowym
Pola formatu kartoteki wzorcowej:
100 - hasło osobowe
110 - hasło korporatywne (nazwa ciała zbiorowego)
111 - hasło korporatywne (nazwa imprezy)
130 - hasło tytułowe (tytuł ujednolicony)
150 - hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) lub określnik
151 - hasło geograficzne
155 - hasło formalne
W rekordzie bibliograficznym pola haseł przedmiotowych zaczynają się od pola 600 i odpowiednio 610, 611, itd.
Podpola okreslników:
x - okreslnik ogólny (rzeczowy) lub jednostkowy
z - okreslnik geograficzny
y - okreslnik chronologiczny
NU = nie używaj (synonim lub quasi-synonim)
U = używaj
TS = termin szerszy (nadrzędny)
TW = termin węższy (podrzędny)
TK = termin kojarzeniowy
Do głównych pojęć w języku haseł przedmiotowych należą: przedmiot dokumentu, temat, określnik, hasło
1. PRZEDMIOT DOKUMENTU - jest to obiekt opisany w treści opracowywanego dokumentu, główny
wątek treściowy, myśl przewodnia.
Przedmiotem dokumentu może być każda dziedzina wiedzy, zjawisko, wydarzenie, osoba, jednostka
geograficzna, grupa etniczna, organizacja, wytwory działalności ludzkiej, pojęcia abstrakcyjne itp.
przedmiot główny - znaczeniowo najważniejszy, ten ze względu na który dokument
powstał;
przedmiot przynależny - taki, który jest uszczegółowieniem przedmiotu głównego;
przedmiot poboczny - taki, który jest omawiany przy okazji przedmiotu głównego, stanowi
dla niego tło, uzupełnienie, wprowadzenie.
Naszym zadaniem (zadaniem analizującego tekst) jest wyszukać te przedmioty, ocenić ich znaczenie
dla dokumentu i potencjalnego czytelnika i odpowiednio je nazwać. Najważniejsze pojęcia stają się
tematami, pojęcia drugorzędne - określnikami.
2. TEMAT - to ustalony termin, stosowany w jhp dla wyrażenia przedmiotu (treści) dokumentu,
istotnego aspektu tego przedmiotu lub formy dokumentu; stanowi on pierwszy element hasła
przedmiotowego.
tematy ogólne - pojęcia ogólne wyrażane rzeczownikami pospolitymi, będącymi nazwami
nadawanymi całemu szeregowi przedmiotów jednakowych, powtarzalnych;
tematy jednostkowe - nazwy nadawane poszczególnym przedmiotom indywidualnym i
wyróżnione imionami własnymi np.: Mickiewicz, Adam;
tematy jednowyrazowe np.: Bibliotekarstwo;
tematy wielowyrazowe np.: Bibliotekarstwo szkolne.
3. DOPOWIEDZENIE - jest to objaśnienie tematu, stanowi jego część integralną; występuje
bezpośrednio po temacie, ujęte w nawias okrągły; np.: Bytom (woj. śląskie), Bug (dolina), Róża
(choroba), Drama (pedagog.), LIBRA (informat.).
4. OKREŚLNIKI - wyrażenia, których funkcją jest precyzowanie tematu, uściślanie go, wskazywanie
jakiegoś aspektu, ujęcia, punktu widzenia, z którego rozpatrywany jest temat; ponadto lokalizują
przedmiot dokumentu w czasie i przestrzeni, a także wskazują na formę piśmienniczą i wydawniczą
dokumentu. Nie mogą istnieć samodzielnie bez tematu. Ze względu na formę i rolę, jaką pełnią
wobec tematu, dzielimy je na:
określniki rzeczowe (treściowe)
a. ogólne - maja postać nazwy ogólnej, pospolitej;
b. jednostkowe - mają postać nazwy jednostkowej.
określniki geograficzne - lokalizują przedmiot dokumentu w przestrzeni (np.: nazwy części
świata, nazwy państw);
określniki chronologiczne - wyrażane są cyframi arabskimi i lokalizują przedmiot
dokumentu w czasie (np.: 19 w.; 1918-1939 r.);
Poza tym określniki:
mają postać rzeczownika np.: szkolnictwo lub rzeczownika z przymiotnikiem np.:
szkolnictwo wyższe;
może być ich więcej niż jeden(tylko jeden określnik geograficzny i chronologiczny w haśle);
mogą być w postaci terminów potocznych;
mogą być nimi również tematy (tylko piszemy z małej litery) np.: bibliotekarstwo.
Kartoteka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej dostępna jest na stronie internetowej biblioteki.
JHP KABA posiada cechy charakterystyczne dla innych języków haseł przedmiotowych: język informacyjno-wyszukiwawczy prezentowany w formie kartoteki wzorcowej, używany w polskich bibliotekach
• notacja paranaturalna
forma tematów i określników jest tożsama z formami języka naturalnego, jednak znaczenia tych jednostek nie zawsze są tożsame. Oznacza to, że spośród kilku znaczeń leksykalnych (słownikowych) wyrazu wybiera się tylko pewne (np. nieprzenośne, nieprzestarzałe, niedialektalne, jasne znaczeniowo, najbardziej znane, najbardziej rozpowszechnione w piśmiennictwie), które przejmuje się do słownictwa języka haseł przedmiotowych, nadając im odpowiednią formę.
• jednostki słownika nazywa się tematami i określnikami
Tematy i określniki są podstawą tworzenia zdań i tekstów w jhp, czyli haseł przedmiotowych, a następnie opisów przedmiotowych.
Tematy to wyrażenia autosyntaktyczne, mogące same stanowić zdania języka haseł przedmiotowych.
Określniki to wyrażenia synsyntaktyczne, które nie mogą same stanowić zdań w jhp; mogą one wystąpić w zdaniu tylko po temacie lub innym określniku.
• gramatykę stanowią reguły budowy haseł przedmiotowych, ich łączenia oraz transformacji
Temat jest elementem obowiązkowym hasła; hasło przedmiotowe składające się tylko z tematu jest hasłem prostym.
Hasło przedmiotowe rozwinięte składa się z tematu i określników.
Wspólną cechą jest też budowa hasła przedmiotowego rozwiniętego, w którym kategoria tematu występuje na pierwszym miejscu, a określniki na dalszych:
[Temat] - - [określnik rzeczowy] - - [określnik geograficzny] - - [określnik chronologiczny] - - [określnik formy]
Ze względu na sposób przedstawienia, eksponowania przedmiotów w dokumencie, zwykle wskazuje się ich trzy typy (kategorie):
a) przedmiot główny, znaczeniowo najważniejszy, ten, ze względu na który dzieło w ogóle powstało,
b) przedmiot przynależny, czyli taki, który jest uszczegółowieniem, własnością gatunkową przedmiotu głównego, pozostający w zależności z przedmiotem głównym; mieści się on w pojęciu przedmiotu głównego,
c) przedmiot poboczny, czyli taki, który jest omawiany przy okazji przedmiotu głównego, stanowi dla niego tło, uzupełnienie, wprowadzenie.
Nazwy przedmiotów, które wprowadzamy do słownictwa języka stają się tematami języka haseł przedmiotowych.
Ważną sprawą jest też ustalenie własności, stanów, aspektów związanych z przedmiotami, bowiem ich nazwy wchodzą do słownictwa języka haseł przedmiotowych jako określniki.
JHP KABA wyróżnia się spośród innych języków następującymi cechami:
• struktura słownictwa dostosowana do katalogowania przedmiotowego wyszczególniającego
• kompatybilność z najbardziej znaczącymi i rozpowszechnionymi w świecie, językami haseł przedmiotowych:
a) Biblioteki Narodowej Francji - Répertoire d'Autorité-Matière Encyclopédique et Alphabétique Unfié - RAMEAU;
b) Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie - Library of Congress Subject Headings - LCSH;
c) Biblioteki Universytetu Lavala (Québec) - Répertoire de vedettes-matière - RVM
• przekładalny na dwa języki RAMEAU i LCSH (możliwość półautomatycznego przekształcania haseł przedmiotowych;
• współtworzony przez współpracujące biblioteki akademickie w toku katalogowania przedmiotowego;
• leksyka prezentowana w formie kartoteki haseł wzorcowych, spójnej z kartoteką wzorcową haseł formalnych.
Podstawową jednostką kartoteki wzorcowej jest rekord khw. Rekord w formacie wymiennym MARC 21 składa się z etykiety rekordu, tablicy adresów i pól danych (pola stałej długości oraz pola zmiennej długości).
X00 - nazwa osobowa
X10 - nazwa ciała zbiorowego
X11 - nazwa imprezy
X30 - tytuł ujednolicony
X50 - nazwa pospolita
X51 - nazwa geograficzna
X80 - określnik rzeczowy
X81 - określnik geograficzny
X82 - określnik chronologiczny
X85 - określnik formy
Hasło przedmiotowe, którego temat stanowi nazwa osoby, zapisuje się w rekordzie kartoteki haseł wzorcowych w polu 100. W rekordzie bibliograficznym hasło to występuje w polu 600. Ta sama zasada odnosi się do pozostałych pól.
Określnik swobodny i związany
OKREŚLNIKI CHRONOLOGICZNE SWOBODNE można łączyć z wieloma tematami zgodnie z zakresem ich stosowania i regułami gramatyki
Określniki związane mozna stosować z jednym lub ewentualnie z kilkoma tematami (zazwyczaj jest to szczegółowo opisane w słowniku) np. woda - uzdatnianie, dużą grupę stanowią tu określniki związane chronologiczne. Stosuje się przede wszystkim po nazwach geograficznych oraz po nazwach dziedzin sztuki, lub dot. literatury posiadających odrębną chronologię, np.:
150 \a Literatura polska \y 1918-1939
Określniki chronologiczne swobodne lokalizują przedmiot w czasie; mogą być stosowane dla jednej lub kilku kategorii tematów.
Nigdy nie poprzedza się określników chronologicznych określnikiem
--historia.
Określniki chronologiczne swobodne mają formę wyrażeń cyfrowych, literowych lub cyfrowo-literowych.
W haśle przedmiotowym rozwiniętym może wystąpić tylko jeden określnik chronologiczny. Gdy treść odnosi się do kilku okresów, stosuje się kilka haseł przedmiotowych rozwiniętych z właściwymi określnikami chronologicznymi. Jeśli są to okresy kolejne, można niekiedy zastosować określnik chronologiczny szerszy.W języku KABA stosuje się również wyrażenia „chronologiczne” przeznaczone do pełnienia funkcji tematu, wyrażane za pomocą liczebnika porządkowego i wyrazu „wiek” lub „Rok” i wyrażenia cyfrowego, np.:
Dwudziesty wiek, Szesnasty wiek, Rok 1939, Rok 2000.