Kapitularz Karola Wielkiego o ćwiczeniach wojskowych z 808 r.
Cyt. za: Europa we wczesnym średniowieczu
1. Każdy wolny mąż, który cztery uprawione łany jako swą własność albo w charakterze lenna posiada, winien się sam uzbroić i wyruszyć osobiście przeciw nieprzyjacielowi, czy to ze swym panem [seniorem], jeżeli ten udaje się na wyprawę, czy to ze swym hrabią. Kto zaś tylko trzy łany posiada na własność, temu ma być dodany taki, który jeden łan posiada i ten ma użyczyć tamtemu pomocy, aby ów mógł za obu wyruszyć na wyprawę. Kto jednak tylko dwa łany jako swą własność posiada, temu winno się dodać drugiego, który także tylko dwa łany ma, i wówczas jeden z nich ma wyruszyć przeciw wrogowi, podczas gdy drugi udziela mu pomocy. Kto jednak ma tylko jeden łan na własność, temu ma się dodać trzech, którzy to samo posiadają, i ci obowiązani są mu udzielić pomocy i on sam winien udać się na wyprawę. Ci trzej zaś, którzy mu użyczają wsparcia, niech zostaną w domu.
2. Jest naszą wolą i rozkazem, aby nasi wysłańcy także sumiennie starali się wybadać, kto w przeszłym roku nie uczestniczył w nakazanej wyprawie [...]. I jeżeli znajdzie się taki, który wedle naszego rozkazu ani nie użyczył pomocy na wyprawę wojenną sobie równemu, ani sam nie wyruszył, winien złożyć za wyprawę pełny zastaw i złożyć przyrzeczenie w sprawie zapłacenia, stosownie do obowiązującego prawa.
3. Jeżeli zaś znalazłby się taki człowiek, który by powiedział, że to, z czego miał uzbroić siebie samego, na rozkaz hrabiego albo zastępcy tegoż, albo swego urzędnika sądowego, temuż hrabiemu albo zastępcy, albo sądziemu, albo jakimkolwiek ich ludziom oddał i z tego powodu zaniedbał wyprawę, a posłańcy nasi mogliby wyśledzić prawdziwość tego [zeznania] — [w takim wypadku] ten, na czyj rozkaz ów pozostał, winien złożyć zastaw za wyprawę i zapłacić, czy to byłby hrabia, czy zastępca, czy wójt biskupa albo opata.