Totalitaryzm czasów wojny i okupacji.
Czowiek wspóczesny poszukuje nowych dróg, nowych wartoci, wzorów i postaw, które wska mu jak postpowa, jak y. Jest saby, may, bezradny i zagubiony. Ma ambitne plany i denia, ale trudno jest mu je zrealizowa. Rzeczywisto, która go otacza, czsto obojtna jest wobec jego klsk.
Totalitaryzm wojenny, stalinizm to czasy bdów i wypacze, które spowodoway, e zburzone zostay dotychczasowe systemy wartoci. Wielu wspóczesnych polskich i zagranicznych pisarzy podjo ten problem. Chcieli ukaza oni prawd o ostatmich rozdziaach historii, o ich wpywie na wiadomo i psychik ludzk. Wród nich znajduj si takie nazwiska jak: Tadeusz Borowski, Zofia Nakowska, Gustaw Herling Grudziski, Anna Krall, Kazimierz Moczarski oraz Albert Camus.
Centralnym motywem „Opowiada” Tadeusza Borowskiego jest obraz dezintegracji moralnej, upadek czowieka, zatracenie przez niego systemu wartoci moralnych w warunkach obozu koncentracyjnego. Obóz dla Borowskiego to miejsce, w którym nie tylko si umiera, ale take trzeba y. Niestety, ycie to jest moliwe dopiero po odrzuceniu wszystkich obowizujcych kryteriów moralnych. Narrator opowiada nosi imi Tadeusz i scala sw osob wszystkie wydarzenia i postacie. Nie jest on traktowany jako przestpca, chocia kieruje si zasadami, które mog by rónie oceniane pod wzgldem moralnym. Uwiadomi on sobie, e tylko bezwzgldno wobec innych winiów pozwoli mu przetrwa w zorganizowanym spoeczestwie oobozowym. Podstaw jego funkcjonowania w obozie jest nadzieja, która pozwala wierzy, e zo si skoczy, e nadejdzie inny wiat, e wróc prawa moralne obowizujce kiedy na tym wiecie. Nadzieja ta sprawia, e matki wyrzekaj si wasnych dzieci, sprzedaj si za kawaek chleba, a ich mowie zabijaj si.
„ Patrz, w jakim orginalnym wiecie yjemy, jak mao jest w nim ludzi, którzy nie zabili czowieka! Jak mao jest ludzi, których inni ludzie nie pragnli zamordowa!”
Tadeusz zastanawia si, jak udao si hitlerowcom zastraszy miliony ludzi, którzy biernie id na mier, goduj, poddaj si torturom. Bohater Borowskiego to czowiek przystosowany do nieleudzkich praw rzdzcych obozem koncentracynym, jest cynikiem i egoist. Nie dziwi si adnym okruciestwom, nie zwraca uwagi, e obok niego gin setki ludzi.
„Opowiadania” Borowskiego najczciej porównywane s z „Medalionami” Zofii Nakowskiej. W obydwu utworach mamy do czynienia z deniami do maksymalnej obiektywizacji przedstawionego wiata, e skutki faszyzmu spowodoway spustoszenie w osobowowoci czowieka. Najbardziej niepojtny jest fakt, e czowiek stawa si obojtny wobec zbrodni, przyzwyczaja si do niej.
Mottem „Medalionów” jest haso „ludzie ludziom zgotowali ten los”. Wybierajc najbardziej drastyczne epizody z ycia autorka chciaa podkreli duchowe i moralne zniszczenia ludzkiej psychiki powodowane staym obcowaniem czowieka ze zbrodni i mierci. Opowiada ona o planowanym mordowaniu ogromnej liczby ludzi, których ciaa stay si surowcem do produkcji myda. Na pytanie „Czy nikt wam nie powiedzia, e robienie myda z ludzkiego tuszczu jest przestpstwem?” bohater jednego z opowiada, ( pt. „Profesor Spanner” ) odpowiada, e „Tego nikt mu nie powiedzia”. Wojna, jej okruciestwa uodporniy ludzi na najwiksze zbrodnie popeniane przez faszystów. Smier staa si zjawiskiem codziennym. Ludzie stali si nieczuli. Najdobitniej wiadczy o tym opowiadanie „ Przy torze kolejowym ”. Moda ydówka uciekajca z transportu kolejowego jadcego do obozu koncentracyjnego zostaa ranna. Ludzie nie starali si jej pomóc, byli sparaliowani strachem o wasne ycie. Leaa wsród nich, ale nie liczya na pomoc. Zostaa zastrzelona przez policjanta, króry wierzy, e postpi humanitarnie skracajc jej cierpienia.
„ Inny wiat ” Gustawa Herlinga Grudziskiego jest dokumentem, który uwieczni wiat agrów sowieckich, a zarazem dzieem filozoficznym analizujcym funkcjonowanie niepowtarzalnych zdawaoby si zasad etycznych w ekstremalnych warunkach. Kompozycja utworu przypomina ukad przewodnika - poszczególne rozdziay relacjonuj mechanizm funkcjonowania obozowych instytucji, s take zapisem przeraajcej i upadlajcej czowieka codziennoci. Tekst skada si z dwóch czci, podzielonych na rozdziay. Jeden z nich „ Rka w ogniu ” powicony jest torturom stosowanym przez NKWD. Opieray si one na wykorzystaniu mechanizmów biologicznych - zmczenia, potrzeby snu, godu itp.
Narrator analizuje wpyw takiego obozu na psychik winiów. Wnioski, które wyciga podobne s do tych, które stwierdzi Borowski w swoich opowiadaniach. Aby przey trzeba si poddda prawom obowizujcym w spoeczestwie obozowym, wyzby wspóczucia, litoci i humanitaryzmu. Do rozwaa posu-ya mu biografia Michaa Aleksiejewicza Kostylewa. To on wanie by autorem ratowania czowieczestwa przez mczestwo. Jego historia wydaje si wic nieprawdopodobna. Zosta wychowany w rodzinie komunistycznej, oddanej do gbi partii, wykonywa wszystkie jej polecenia. Przeomem w jego yciu staa si lektura powieci francuskiego realizmu. W jego wyobraeniu Zachód jest krain z bajki. Aresztowano go przypadkowo, jako jednego z krgu znajomych waciciela starej biblioteki i oskrono o szpiegostwo. Wyrok jaki otrzyma, skazywa go na wieloletni pobyt w agrze za prób obalenia ustroju w Zwizku Radieckim przy pomocy obcych mocarstw. Spowodowao to zaamanie psychiczne. Mówi, e za kawaek chleba zrobiby wtedy wszystko. Zmarwychwstanie zawdzicza ponownej lekturze przeczytanych niegdy ksiek. Sam opali sobie rk w ogniu, aby nie straci wraliwoci na cierpienie. Przypala j sobie codziennie wieczorem i dziki temu przebywa na zwolnieniu. Powoduje to jednak u niego zmiany w psychice, które doprowadziy w kocu do samobójczej mierci. Umiera w straszliwych mkach po oblaniu si wrztkiem.
Kolejnym utworem jest powie „ Duma ” Alberta Camusa. Ukazuje ona rozwój gronej zarazy, która nawiedzia miasto Oran.
Doktor Rieux, Tarrou, Rambert, Grand, ksidz Paneloux i Cottard oto gówni bohaterowie „ Dumy ”. Kady z nich reprezentuje inn postaw, w swoich dziaaniach kierujc si odmiennymi racjami, inaczej rozumiejc to, co si wokó nich dzieje. Wiele ich dzieli, ale te wiele czy, przede wszystkim wspólna walka z zaraz. Wszyscy, oprócz Cottarda bior udzia w akcji przeciw epidemii. Doktor Rieux przez cay czas leczy chorych, naleycie wypeniajc swoje obowizki. Tarrou wraz z Rambertem i Grandem zajmuj si tworzeniem ochotniczych oddziaów sanitarnych. Ich dziaanie jest heroiczne, gdy walcz oni bez nadziei zwycistwa, wiedz, e z dum si nie wygra, gdy ta przychodzi i odchodzi kiedy chce. Nie jest to jednak podniosy heroizm, otoczony podziwem i uznaniem, odwoywujcy si do wielkich sów. Bohaterowie robi to co do nich naley, wypeniaj swoje obowizki, które wydaj si im oczywiste. Bohaterowie powieci podejmuj walk ze zem, walk o zachowanie godnoci i wychodz z tej walki zwycisko.
Obraz samej zarazy jest przenoni oznaczajc stan zagroenia, powodujc u czowieko wystpowanie rónych zachowa. Podobne do nich wystpoway w czasie wojny i okupacji.
. Bohaterem utworu Hanny Krall „ Zdy przed Panem Bogiem ” jest Marek Edelman uczestnik powstania w getcie, a po wojnie wybitny kardiochirurg pracujcy w zespole prof. Molla. Edelman mówi o tym, co najbardziej nim wstrzsno, co najgbiej zapado w pamici. Hanna Krall ukazuje róne aspekty ycia w getcie: niewolnicz prac ydów, gód, strach przed mierci, akty bohaterstwa i tchórzostwa ludzkiego. Cigle przytacza liczby wywoonych do gazu, s to liczby zatrwaajce; wród nich pojawia si jedna: 400 tysicy zagazowanych mieszkaców getta. Wiele miejsca powica opisowi powstania w getcie. Mówi o bohaterstwie modych ydów, którzy pragnli przypomnie wiatu o istnieniu gett, obozów koncentracyjnych, którzy organizujc powstanie chcieli wstrzsn sumieniami Europejczyków. Opisuje mier Michaa Klepfisza, wybitnie uzdolnionego inyniera i konstruktora, który padajc na niemiecki karabin uratowa ycie swoim przyjacioom. Mówi o postawie Mordechaja Anielewicza przywódcy OB i dowódcy powstania mówi o jego wtpliwociach moralnych, o walce wewntrznej, o cierpieniu, wreszcie o samobójczej mierci. Opisuje sceny zwizane z likwidacj getta - o podpalaniu przez Niemców domów z ludmi, o wyskakiwaniu przez okna mieszkaców tych domów i o ich okrutnej mierci. Dla Edelmana powstanie miao wyjtkowy podtekst. ydzi nie wierzyli w swoje zwycistwo, nie zorganizowali powstania, eby zniszczy wroga. Mieli wiadomo bliskiej i nieuchronnej mierci. W powstaniu zademonstrowali wasn wolno i godno. To oni wybrali sposób mierci, ich zdaniem znacznie godniejszy, bo z karabinem w rku. mier w walce miaa zupenie inny wymiar ni mier w komorze gazowej.
Reporta H.Krall nie jest tylko o umieraniu i bohaterstwie. Jest utworem o yciu i jego sensie. Edelman przeplata swoje wspomnienia opowiadaniami o dokonaniach prof. Molla, który pierwszy w wiecie przeprowadzi operacj na otwartym sercu. Edelman nie tylko opisuje rewolucyjne zabiegi chirurgiczne mówi o dyskusjach w zespole kardiochirurgów, o ich zmaganiu si z niewiedz, o poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie jak uratowa pacjenta gdy serce przestaje bi. Pisarka pyta si Edelmana czy warto jest ratowa jedno ycie, kiedy w wiadomoci tkwi mier niewinnych zdrowych zamordowanych. Edelman odpowiada jej, e kade ludzkie ycie podobne jest do poncej wieczki. Bóg te wieczk zapala i gasi. On jako lekarz stara si ubiec Pana Boga i przeduy palenie si wieczki. Jego praca jest mia Bogu, Bóg nie sprzeciwia si tym, którzy w imi dobra czowieka nie zgadzaj si na jego wyroki. Powstanie w getcie byo równie prób zdenia przed Panem Bogiem. Bóg gasi wieczk ycia tysica ydów oni swoim aktem bohaterstwa sprawili by ganicie tej wieczki byo po ludzku godniejsze.
„Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego napisane zostay po wyjciu z wizienia W wiezieniu Mokotowskim przebywa on w jednej celi przez 225 dni z gen. SS J. Stroopem.
yciorys Stroopa jest typowym yciorysem hitlerowskiego oprawcy. Józef Stroop pochodzi z katolickiej rodziny niemieckiej. Urodzi si w Detmoldzie stolicy malekiego ksistwa Lippe. Mody Józef by wychowany w atmosferze niezwykej dyscypliny, zarówno matka jak i ojciec byli surowi, wymagajcy i apodyktyczni. Józef wzrasta w przewiadczeniu, e sia jest najwysz wartoci. Ojciec stale zachca go, by broni swoich interesów, by walczy o swoje, by by twardy i bezlitosny. Od dziecistwa wpajano mu kult niemieckoci. J.Stroop by onierzem I wojny wiatowej. Moczarskiemu opowiada w szczegóach o uzbrojeniu oddziaów, w których suy, o miejscach ich pobytu, opisywa zwyciskie bitwy. Nigdy nie mówi o grozie wojny, o mierci onierzy, o cierpieniu ludnoci cywilnej, o zniszczeniach. Ta strona wojny nie bya dla niego istotna, zupenie nie dochodzia do jego wiadomoci. Po wojnie sta si za protekcj ksicia Lippe urzdnikiem niskiego stopnia. Ju wtedy stwierdzi e nienawidzi tzw. hooty ydowskiej, studentów, profesorów i uczonych. W roku 1932 wstpi do partii hitlerowskiej. Przyczyniajc si do zwycistwa tej partii w Detmoldzie zaskarbi sobie aski samego Furera, od tego momentu zacz byskawicznie awansowa. Swoje podstawowe wyksztacenie uzupenia na kursach organizowanych przez parti. W czasie II wojny wiatowej by oddelegowany do rónych miejsc Europy, by w Grecji, Czechach, na Ukrainie, na Zakaukaziu i w Polsce. Wszdzie zachowywa si jak prawdziwy hitlerowiec szowinista. Precyzyjnie wykonywa polecenia swoich przeoonych, nie zadawa sobie adnych pyta natury etycznej. W ostatnich dniach wojny zosta aresztowany przez Amerykanów i przekazany jako zbrodniarz wojenny Polakom, zosta skazany na kar mierci.Wyrok wykonano 1952r. Portret psychologiczny jego jest nie tyle odraajcy, co interesujcy. Jego wiadomo bya produktem wychowania domowego, niemieckiej obyczajowoci, wasnych ambicji i faszystowskiej propagandy. W rozmowach z Moczarskim powtarza, e rozkaz jest rozkazem, a porzdek porzdkiem. Nie zadawa sobie nigdy pyta o sens wasnego postpowania, o jego skutki. Hitlerowska propaganda wmówia mu, e jest ubermenschem i on w to gboko uwierzy. Filozofia ta odpowiadaa jego yciowemu programowi, pozwalaa mu na zrobienie kariery, urzeczywistnia jego marzenia o yciu w luksusie ( pikny dom ze sub, samochód z kierowc.) Stroop czu si spadkobierc starogermaskich tradycji. W stosunku do innych nacji czu lep nienawi i pogard. Psychika Stroopa bya poszufladkowana. Kada z jego reakcji jest oddzielona od siebie, nie tworz one harmonijnej caoci. Stroop mówic o mierci i cierpieniu ludzi zachowuje si jak automat, nie zdradza adnych uczu. Natomiast nie ukrywa swojej wraliwoci na pikno przyrody. Zmiana imienia z Józef na Jurgen wiadczy o jego zaraeniu hitleryzmem. Zmieni swoje imi dlatego, by przypochlebi si partyjnym przeoonym i zatrze lady swojej katolickoci. Imi Jurgen byo imieniem starogermaskim i wspógrao z szowinistyczn postaw Stroopa. Stroop do koca swoich dni pozosta hitlerowcem i zbrodniarzem, nie czu si winy, nie okazywa skruchy, nie przyzna si do zbrodni. Swój pobyt w wizieniu traktowa jako skutek przegranej wojny, a nie dokonanych przez niego zbrodni.. Ksika Moczarskiego, która ma charakter pamitnika-wywiadu jest wstrzsajcym dokumentem pogbiajcym wiedz o II wojnie wiatowej. Jest ostatnim ogniwem w literackiej dokumentacji wojennej.
We wspóczesnej literaturze znajdujemy odbicie problemów, jakie nkay i nkaj czowieka dwudziestego wieku. Literatura ta dokonuje gbokiej analizy mechanizmów, które ograniczaj wolno czowieka, degeneruj jego psychik, wypalaj wraliwo. Równoczenie literatura wyksztaca wzory postaw, jakie powinien przyjmowa czowiek w obliczu krpujcych systemów. Nie pozwala to wic wspóczesnemu czowiekowi zapomnie o swojej godnoci, miejscu w yciu, o swojej wolnoci i odpowiedzialnoci jak ponosi on nie tylko za swoje ycie, ale i za ycie innych.