TEMAT nr 3. Czy istnieje antropologia postmodernistyczna - Kempy (zaoczne SUM1)
Postmodernizm - określenie to po raz pierwszy zostało użyte w 1946 roku przez Arnolda Toynbee a od lat 70. XX w. jest powszechnie stosowane na określenie kultury zachodniej zniechęconej do rozumu, metod naukowych i wiary w postęp.
Pojęcie postmodernizmu jest pojęciem wielowymiarowym, nie do końca sprecyzowanym. Trudno znaleźć cechy jednoznacznie definiujące ten termin. Postmodernizm obejmuje zjawiska:
artystyczno-estetyczne;
filozoficzne;
odnoszące się do szerszego kompleksu zjawisk kulturowych;
odnoszące się do kształtu i ewolucji nowoczesnych społeczeństw;
odnoszące się do procesów dotyczących całego globu
Terminu tego nie można rozpatrywać bez odniesienia do modernizmu, czyli nowożytności. Według Maxa Webera z modernizmem wiążą się następujące elementy:
„Odczarowanie” świata polegające na jego intelektualizacji i racjonalizacji oraz odejściu od religijnych interpretacji otaczającej rzeczywistości;
Odrzucenie religii lub sprowadzenie jej do roli czynnika pomnażania bogactwa w myśl kalwinowskiej doktryny predestynacji;
Uznanie rozumu za siłę samodoskonalącą ludzkie życie;
Podkreślenie roli nauki jako czynnika , który może rozwiązać wszystkie problemy ludzkości.
Dziewiętnastowieczna antropologia zajmowała się kulturą ludzkich społeczeństw i silnie wiązała się z modernizmem. Spór wokół modernizmu i postmodernizmu rozpoczął się od pracy Jeana Francoisa Lyotarda z 1979 r. „La condition postmoderne”.
W antropologii ewolucjonistycznej kategoria kultury była cechą konstytutywną, ściśle związaną z rozumem jako rodzajem celu, wyznacznika dla całego gatunku ludzkiego. Początkowo kultura dotyczyła linearnego procesu rozwoju społeczeństw, ale już na przełomie 19. i 20. wieku pojęcia kultura zaczęto używać dla określenia wielości światów, ich odrębności i znaczenia tej odrębności.
Współczesna antropologia kulturowa według wielu nadal opatrzona jest modernistyczną wiarą w siłę rozumu jako cechy kultury Zachodu. Od lat 70. XX w. zjawiska kultury znalazły się w polu zainteresowania przedstawicieli nauk społecznych. Kultura została potraktowana jako:
przedmiot badań
kategoria określająca naturę rzeczywistości współczesnego świata.
Zwrócono uwagę na rolę czynników kulturowych, które wyjaśniają tożsamości współczesnych społeczeństw.
Debata o relacje między współczesną socjologią a postmodernistyczną antropologią wiąże się z debatami dotyczącymi postmodernizmu.
Zdaniem Baumana różnice między ponowoczesnością a nowoczesnością dotyczą przede wszystkim przemiany w sposobie myślenia o kulturowej naturze współczesności.
Obecnie mamy do czynienia z zachwianiem ładu aksjologicznego, brak jednolitej, niekwestionowanej hierarchii wartości, kulturę cechuje pluralizm, który dotyczy pojmowania tradycji, uniwersów znaczeniowych i sposobów życia. Taki pluralizm uniemożliwia traktowanie kultury całościowo, uniemożliwia poszukiwanie obiektywności czy pewności w życiu społecznym.
Postmodernizm jest osobliwym paradygmatem kulturowym. Postmodernizm zmusza do refleksji nad miejscem języka, dyskursu teoretycznego czy wiedzy potocznej.
Polski odpowiednik „postmodernisty”- ponowoczesność ma zdecydowanie węższy zakres od angielskiego pierwowzoru.
Przedrostek „po” jednoznacznie określa relacje między nowoczesnością i ponowoczesnością. Ten przedrostek „po” jest negowany przez wielu badaczy - „post” (po) oznacza coś, co następuje po czymś, czyli w tym wypadku po modernizmie. Dla wielu badaczy postmodernizmu nie należy rozpatrywać jako zerwania z modernizmem. Wskazują oni raczej na negację definiujących cech modernizmu.
Bauman jest zwolennikiem innego podejścia: jego zdaniem, nie należy uważać, że modernistyczna filozofia i socjologia muszą całkowicie zniknąć. Jego zdaniem ponowoczesność wiąże się z oceną modernizmu.
Takiego zdania jest również Giddens, który uważa, że nauki społeczne i ich przyszłość nadal są związane z realizacją założeń modernistycznych. Według niego kulturowy wymiar modernizmu jest bardzo złożony. Narodziny socjologii związane były z narodzinami racjonalizmu i procesami odczarowania świata i sekularyzacji. Kultura modernistyczna związana była z rozwojem kapitalizmu i industrializmu. Postmodernizm natomiast wiąże się z trudnościami z odwzorowaniem kulturowego uniwersum w efekcie stale postępującej dezintegracji tradycyjnego świata. Giddens podkreśla, że dla postmodernizmu charakterystyczne jest przekonanie, że ustanowione wcześniej wzorce prowadzenia analizy kultury były błędne.
Zdaniem Lyotarda ponowoczesność można traktować jako pewien rodzaj ładu społecznego, który wynika z transformacji dokonujących się w sferze zjawisk kulturowych. Podkreśla on, że wiedza ulega zmianie, gdy społeczeństwa wchodzą w erę postindustrialną a kultura w epokę ponowoczesną.
Bauman uważa, że postmodernizm jest systemem społecznym ze swoją własną logiką, zastępującą tradycyjne kapitalistyczne społeczeństwo. Postmodernizm dotyczy nie tylko wymiaru artystycznego, kulturowego, ale głębszych przeobrażeń współczesnego świata.
Baudrillard uważa, że wszystko jest obecnie kulturowe a kultura narzuca hiperrealistyczny ład.
Dla Jamesona postmodernizm jest wyrazem kulturowej logiki późnego kapitalizmu i kultura postmodernistyczna musi być rozpatrywana w powiązaniu ze społeczeństwem konsumpcyjnym.
Zdefiniowanie kultury postmodernistycznej:
załamanie się hierarchicznego podziału na kulturę elitarną i kulturę masową;
otwartość form prowadząca do eklektyzmu
negowanie twórczego monopolu artysty
dewaluacja oryginału jako produktu kulturowego
destrukcjonizm polegający na dążeniu do negowania, demaskowania, demitologizowania, podważania i kwestionowania całej zastanej kultury - uwolnienie się od obciążeń starego porządku, restrykcji i przymusu tradycyjnego reżimu kulturowego na rzecz wolności, różnorodności, niedookreśloności.
antyscjentyzm polegający na odrzuceniu priorytetu nauki wśród innych dziedzin szeroko pojętej kultury - krytyka patrzenia na naukę w kategoriach postępu i rozwoju
pluralizm metodologiczny- dopuszczalna nieprzejrzystość problematyki, ambiwalencja ocen, niezgodność opinii, wielość stylów myślenia
odrzucenie przez współczesną sztukę zadania tworzenia reprezentacji rzeczywistości (sztuka „mówi coś o rzeczywistości” i jednocześnie ujawnia swój pluralistyczny charakter, co prowadzi do rozproszenia obiektywności, co jest traktowane jako kulturowe doświadczenie postmodernizmu)
Zdaniem Baudrillarda kultura postmodernistyczna jest kulturą, w której brak zasadniczego rozróżnienia pomiędzy kulturą artystyczną (high culture) i kulturą popularną, pomiędzy pozorem a rzeczywistością. Baudrillard mówi o społeczeństwie, w którym dochodzi do implozji unicestwiającej wszystkie podziały, w którym rzeczywistość staje się hiperrealnością a symulakry uchodzą za to, co rzeczywiste. W świecie symulakrów została złamana granica między rzeczywistością i wyobraźnią. Baudrillard uważa, ze w kulturze postmodernistycznej mamy do czynienia z czarną dziurą, która wchłania wszystkie informacje, przekazy, komunikaty, co sprawia, że wszystko sukcesywnie pozbawiane jest znaczenia i to unicestwianie znaczenia jest podstawowym procesem charakteryzującym kulturę ponowoczesności. Czarna dziura to metafora społeczeństwa, które zalewane jest przez mass media bezwartościowymi informacjami, informacjami pozbawionymi znaczenia. Ponowoczesność to szczególny stan kultury nasyconej znakami i przekazami.
Jameson kontynuując myśl Baudrillarda opisuje społeczeństwo konsumpcyjne jako takie, w którym zostało odwrócone „pierwszeństwo realności”, czyli wszystkie poziomy życia społecznego są zapośredniczone przez kulturę, która dostarcza środków do przedstawiania wszystkich aspektów życia społecznego.
Zdaniem Lasha „postmodernizm czyni problematyczną rzeczywistość”, w nasze doświadczenie wkrada się chaos, poczucie niestabilności i kruchości bytu. W sferze produkcji i konsumpcji znaczeń uwidacznia się istota ponowoczesności. Postmodernizm oznacza dominację obrazu nad słowami i bezpośredniego wrażenia nad znaczeniem. W nawiązaniu do Baudrillarda uważa, że rzeczywiste przedmioty tracą swoje znaczenia, wyparte są do roli drugorzędnej przez ich reprezentacje.
Lyotard w „Kondycji ponowoczesnej” próbuje odpowiedzieć na pytanie o przemiany, jakim będzie podlegać wiedza pod wpływem nowych technologii informatycznych we współczesnych społeczeństwach poprzemysłowych. W społeczeństwach postindustrialnych technologia i wiedza należą do podstawowych środków regulujących organizację społeczną.
W postmodernizmie wiedza traci swą jedność, gdyż brak jednolitych reguł ją uprawamacniających, stąd też postmodernizm to koniec epoki metanarracji (wielkich opowieści).
Featherstone uważa, że w przypadku nauk społecznych socjolog teoretyk został zmuszony do uznania:
wielości kultur
wielu tradycji
wielu „światów przeżywanych”
różnorodności języka
Badacz przestał szukać punktu pozwalającego zredukować je do jednej kultury.
Bauman podkreśla, że główną cechą ponowoczesności jest pluralizm rzeczywistości i kultur i badacz musi uznać ten pluralizm. Dla socjologa oznacza to:
odejście od wielkich teorii (grand theories) traktujących rzeczywistość społeczną jako całość (totalność)
konieczność szukania zrozumienia dla wielości różnic
niemożność znalezienia uniwersalnych standardów
socjolog jest tłumaczem, który stara się wiernie przekładać wiedzę osadzoną w kontekście jakiejś innej kultury tak, aby ta wiedza wzbogacała jego tradycję o nowe doświadczenie.
Lyotard skupia uwagę na języku służącym komunikacji. Jest zdania, że nowe technologie komunikowania nie mogą prowadzić do uniformizacji społeczeństwa. W społeczeństwie ponowoczesnym najwłaściwszym sposobem analizy staje się język, stąd wprowadzenie koncepcji gier językowych. Jest przeciwnikiem hegemonii jednego dyskursu. Antropologowie na co dzień mają do czynienia z heterogenicznością dyskursów (wielość, bogactwo, różnorodność, brak uprzywilejowania dla któregoś z nich).
Anna Wyka uważa, że antropologiczny dyskurs zakorzeniony jest w dwóch odmiennych uniwersach kulturowych: „naszym” i „ich”- jest pomiędzy nimi. Ostatecznie to jednak antropolog decyduje o tym, jak zdefiniuje rzeczywistość, którą odkrył. Antropolog musi dokonać „decentracji” statusu kultury, do której należy, musi również tak potraktować pojęcia wprowadzone na jej gruncie i służące za punkt odniesienia w procesie poznawania kultur, które często traktowane są jako peryferyjne wobec kultury europejskiej.
Dyskurs antropologiczny (w postaci tekstu):
jest całkowicie niezależny od kultury przedmiotowej (badanej) - „sytuacja niesprawiedliwości”, kiedy partner zmuszony jest do milczenia
tekst jest przedmiotem metajęzykowej analizy
Postmoderniści uważają, że kluczową metodą odpowiedzialnego dyskursu kulturowego powinna być dekonstrukcja, według której świat czy tekst można jedynie interpretować a jego różnorodne reprezentacje są równoważne poznawczo i żadna z nich nie ma prawa wyłączności poznawczej (absolutności). Dekonstrukcja jest przeciwieństwem modernistycznej metody konstrukcji, która doprowadziła do powstania tzw. metanarracji (Lyotard) lub filozofii wyrokujących (Popper), czyli systemów myślowych charakteryzujących się centryzmem i holizmem, czyli centralnym ujęciem problemów świata a zwłaszcza problemu człowieka i sensu jego życia. Skutkiem mechanicznego stosowania metanarracji w życiu społecznym jest uniformizm kulturowy i totalitaryzm polityczny (komunizm, nazizm, faszyzm).
Trudności stojące przed współczesną antropologią:
czy socjolog-antropolog „bezpiecznie osadzony w swojej kulturze”może skutecznie penetrować warstwy obcej kultury?
czy socjolog-antropolog „oddaje głos kulturom, które są nieme”?
Współczesna antropologia krytykuje kulturowy holizm, czyli pojmowanie kultury jako „podzielanych znaczeń, norm, publicznych zachowań”. Proponuje wizję kultury wewnętrznie niejednorodnej, stanowiącej zlepek samodzielnych, heterogenicznych a nawet przeciwstawnych sobie form, praktyk i zasobów kultury.
Naczelne kategorie opisujące kulturę ponowoczesną:
hybrydyzacja
kreolizacja
dekompozycja
lokalność
Kultury zawsze jawią się jako hybrydy odcinające się od tradycji kulturowej, a jednocześnie ponownie nawiązujące do niektórych jej wątków.
Mamy do czynienia z globalną przestrzenią związków kulturowych.
Dominująca jest wizja kulturowej heterogeniczności globalizującego się świata.