Zbigniew Raszewski, Krótka historia teatru polskiego,
Warszawa 1977.
Teatr staropolski - w państwie Piastów i Jagiellonów.
od. XIII w.
teatr ściśle obrzędowy, liturgiczny - łaciński, w Wielkanoc, słowa z Ewangelii, znalezienie pu-stego grobu, najstarsza instrukcja dotycząca gry scenicznej w X w. w Anglii, „gra” („ludus”), a nie „teatr”.
w Polsce kolebką kultury Kraków - księga z tekstem „Nawiedzenia grobu” („Visitatio sepul-chri”) z XIII w.
stopniowo w Wielki Piątek.
od XIV w. „Nawiedzenie grobu” także w mniejszych parafiach.
Jezus z ruchomymi ramionach.
misterium i moralitet (od XIV w.).
poszerzenie tematyki i wyłączenie z liturgii.
języki „ludowe”.
początkowo grywano w kościołach, potem na cmentarzach i w innych miejscach.
teatr symultaniczny (wszystkie miejsca naraz, widoczne, wydarzenia ciągłe).
misteria - ludzie świeccy, głównie mieszczanie z pobożnych bractw.
„Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka - ok. 1580 r., od pogrzebu do zjawienia się w wieczerniku, wskazówki dotyczące kostiumu i gry.
moralitet - w centrum grzesznik; z osiągnięcia świetności na potępienie, „Każdy” (Everyman, Hecastus), 1539 r.
teatr humanistów (od XVI w.).
obrządek pogański - konspiracja, potem protektorat papieża.
w Polsce od XVI w. przedstawienia antyczne - Jan Noskowski i Stanisław z Łowicza, opiekun Zygmunt I.
klasyczna łacina, wyszukany styl, rzymska retoryka, role kobiece grywali mężczyźni, zamk-nięte pomieszczenie, sztuczne oświetlenie.
teatr świecki (od XV w.).
kuglarze, waganci, rimarii (XVI w.), teatrzyki lalek, cyrki, linoskoczkowie.
„Sąd Parysa, królewicza trojańskiego” - 1542 r., najstarszy świecki tekst dramatyczny po pol-sku, za pieniądze.
W Rzeczypospolitej.
tragedia i komedia.
„Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego 1578 r. - wprowadzenie do renesansowej kul-tury teatralnej.
„Potrójny” Piotra Cieklińskiego, ok. 1595 r., komedia, z Plauta.
mecenat Jana Zamoyskiego.
teatr królewski.
teatry publiczne, opera, dekoracje malowane, zmieniane w ciągu przedstawienia, periaktoi (graniastosłupy).
XVI/XVII w. teatr angielski - zawodowy aktor, bez masek, bez kurtyn.
Polska: opera dzięki Władysławowi IV, „komedia” = dramat, wśród wykonawców włoskich tak-że aktorki, np. Margherita Catanea.
przedstawienia okolicznościowe.
komedia rybałtowska.
od najniższych warstw społecznych, nauczyciele wiejscy, biedni.
satyry, autoironia, obrazek z życia szkoły, wsi, miasteczka.
kultura teatralna kraju (2. połowa XVI w.).
teatr szkolny - sztuki łacińskie, studenci (w repertuarze szkół średnich).
bardzo dużo jezuickich.
jeden afisz polski z 1618 r. w Gdańsku.
jezuici - bezpłatnie.
teatralne zabawy szlachty.
XVII w. szopki (z lalkami), jasełka (nieruchome figurki), pastorałki.
Potop i po potopie.
życie teatralne wobec nowych prądów (XVII w.).
sarmatyzm w Polsce, oddalenie od europejskiego teatru.
rozwój teatru francuskiego, maleje znaczenie teatru angielskiego, Włochy - głównie opera.
podupadło szkolnictwo parafialne i komedia rybałtowska, zanika komedia szlachecka.
nadal trwa misterium.
misterium „nowe”.
nowe środki wyrazu.
w przerwach - orkiestra.
elementy moralitetu.
wstawki komiczne.
teatr szkolny.
od połowy XVII w. na rozpoczęcie i zakończenie roku szkolnego, głównie w szkołach jezui-ckich.
rzadko tematy z Ewangelii.
brak erotyki.
brak kobiet na widowni.
od 1660 r. z jezuitami rywalizują pijarzy.
działają szkoły innowiercze.
od XVIII w. u jezuitów tragedie w całości po polsku, wstawki baletowe.
rozwój teatru królewskiego.
związki z Zachodem.
kurtyna, kulisy wypierają periaktoi, brak masek.
August II buduje w Warszawie „Operalnię”, otwrta w 1748 r., szlachta i mieszczanie, 4 kon-dygnacje lóż, wstęp bezpłatny.
teatry magnackie (od XVII, pełny rozwój XVIII w.).
osobne budynki, teatry ogrodowe, język obcy tylko w operze.
teatr nieświeski - zakłada Franciszka Urszula Radziwiłłowa, repertuar, autorka sztuk i prze-kładów na język polski sztuk obcych.
na przełomie.
1741 r. „Collegium Nobilium” i Stanisław Konarski - propaganda polityczna, przeciw sarma-tyzmowi.
jezuici dokonują zmian - nastawienie na komedię.
Franciszek Bohomolec.
usuwane postaci kobiece.
nagana cudzoziemczyzny.
dogorywają misteria, cząstka folkloru na wsi.
publiczne przedstawienia zawodowe - cyrki, utwory dramatyczne, popisy zręczności, płatne (wkrótce zbankrutowały).
WZROST I UPADEK TEATRU NARODOWEGO (do 1794 r.)
W ostatnich latach Rzeczypospolitej (1765-1794).
powstanie Teatru Narodowego.
mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego.
pierwszy teatr 1765 r.
afisze, zespoły cudzoziemskie, w planach utworzenie polskiego, aktorki.
Bielawski („Natręci”), Bohomolec.
siedzibą Operalnia.
do 1767 r. zespół polskie i włoski.
francuski 1769 r.
w 1772 r. Operalnia rozebrana.
w stolicy i na prowincji.
wznowiona działalność teatru publicznego, od 1774 r. do 1778 r. w pałacu Radziwiłłów.
nowy gmach 1779-1833 naprzeciw pałacu Krasińskich w Warszawie - malowana kurtyna z łacińską dewizą, kulisy do zmian otwartych.
widownia na stojąco, za miejsce na ławie - dodatkowa opłata.
w 1773 r. rozwiązany zakon jezuitów, szkolnictwo państwowe, z programu usunięte przedsta-wienia teatralne.
plebs: teatry marionetek, widowiska cyrkowe i lalkowe.
społeczny prestiż zawodowego aktora bardzo niski.
rozwój twórczości dramatycznej (zarobek).
specjalizacja aktorska, np. amant, niskie gaże.
wybitne jednostki zakładają własne teatry (np. Bogusławski), które upadały po kilku latach i zamieniały się w zespoły wędrowne.
na scenie i na widowni.
żywiołowa reakcja publiczności.
orator zapowiadał sztukę na następny dzień, pertraktacje z publicznością.
Zabłocki od 1781 r., „Fircyk w zalotach” - najlepsza sztuka, ale niewypał.
odmiany opery komicznej:
wiejska - temat: chłopi i ich prawo do lepszego losu.
francuska - adaptacja do polskich warunków.
włoska - wierne tłumaczenie.
decydujące lata.
obrady Sejmu Wielkiego - duża liczba posłów.
powrót Bogusławskiego do Warszawy w 1789 r.
teatr silny i zintegrowany, najwybitniejsi aktorzy.
„Powrót posła” Niemcewicza i „Szlachcic mieszczaninem” Wybickiego.
aktorzy: Agnieszka Truskolaska i Kazimierz Owiński.
sztuki Bogusławskiego:
„Taczca occiarza” 1790 r.
„Henryk VI na łowach” 1792 r. - przeciwko targowiczanom.
„Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” 1794 r. - po II rozbiorze, konspi-racja, dla Kościuszki, zmylenie władz, odzywają się chóry, konkret historyczny i obyczajowy w kostiumach.
1
1