-HISTORIA TEATRU-

HISTORIA TEATRU POLSKIEGO



Polska przyjęła chrzest w obrządku łacińskim w 966 roku. Najwcześniejszy tekst dramatu liturgicznego został spisany około 970 roku w Anglii. Zwiastował on bujny rozwój teatru na zachodzie Europy. Polska poprzez akt chrztu dołączyła nie tylko do rodziny narodów chrześcijańskich, ale i do kultury Zachodu, do zachodniego teatru. Od tamtego czasu teatr Polski i Zachodu rozwijały się w podobnym rytmie. Od liturgicznych początków aż do oświecenia teatr polski przejmował wzorce zachodnie, tworząc niekiedy ich doskonałe repliki. Formy własne, oryginalne, najpierw nieporadne, z czasem coraz doskonalsze, zarówno artystycznie jak instytucjonalne, zaczął wykształcać w końcu XVIII wieku, rozwinął je w XIX wieku by osiągnąć pełną dojrzałość w XX wieku. Presja historii na teatr była w Polsce nieustanna. Dzieje polskiego teatru są dziejami Polski.

TEATR ŚREDIOWIECZA

Dramatem, który zwiastował narodziny teatru chrześcijańskiego w Europie, a zarazem pierwszym dramatem wystawianym w Polsce(XI wiek) było ,, Visitatio sepulchri ( ,,Nawiedzenie grobu”), krótka ale pełna sztuka z dialogami i didaskaliami. Została napisana przez biskupa Ethelwolda w Winchester. Miedzy XI a XV wiekiem teatr w Polsce rozwijał się podobnie jak w reszcie europy, i jak tam warunkowały go trzy zasadnicze czynniki: budowa kościołów i tworzenie przy nich szkół, rozwój miast oraz powstawanie uniwersytetów. Najpierw był formą ewangelizacji, potem stał się rozrywką ludową i dworską, a mecenat roztaczały nad nimi miasta, uczelnie oraz dwory- magnackie i królewskie. Kościoły były początkowo wyłącznymi miejscami widowisk. Przedstawienia religijne przygotowywali księża, diakoni i ministranci. Przedstawienie świeckie tworzyli profesorowie i studenci uniwersytetu oraz wysoko urodzeni. Po kolei pojawiały się: przedstawienia liturgiczne, misteria, mirakle, moralitety. Były one pisane i grane po łacinie- w języku liturgii. W 1285 roku Kościół nakaz głoszenie kazań w językach narodowych, co zaowocowało wprowadzeniem polszczyzny do teatru. Boże Narodzenie również wydało dramat i teatr. Poszukiwanie Dzieciątka Jezus przez pasterzy stało się początkiem widowisk bożonarodzeniowych. Jasełka przywędrowały do nas z Włoch, wraz z franciszkanami. Pierwsze zapisy jasełek pochodzą z XV wieku. Polskie jasełka obejmowały początkowo pokłon pasterzy Dzieciątku, z czasem dodano sceny przybycia trzech króli i inne epizody. Misteria były widowiskami obrazującymi zdarzenia zapisane w ewangeliach, Starym Testamencie oraz w Apokryfach. Mirakle natomiast miały za przedmiot żywot świętych. Najdawniejszy tekst całego misterium to ,,Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” wydrukowana około 1580 roku. Spisał ją częstochowski paulin, Mikołaj z Wilkowiecka. Następny typ dramatu średniowiecznego- moralitet był opowieścią fikcyjną i alegoryczną. Polską odmianę tego moralitetu stanowi ,,Skarga umierającego”. Teatr świecki, który pojawił się w chrześcijańskiej europie(a wiec i w Polsce) w XIII wieku, zaczerpnął z trzech źródeł: z odwiecznej teatralizacji życia, skromnych przedstawień dawanych przez linoskoczków, żonglerów, lalkarzy, pogromców zwierząt. W Polsce różne formy dramatu świeckiego znalazły odpowiednik w dialogowanych interludiach i ,, rozprawach”, w których występowali: Pleban, Kantor, Wójt. Widowiska świeckie grano zarówno no wolnym powietrzu jak i pod dachem. Na miejskim placu wystawano podium, natomiast w salach dworskich wznoszono podia lub skomplikowane, dwupoziomowe konstrukcje. Formowanie się średniowiecznego teatru trwało około pięciu wieków.

TEATR RENESANSU

Renesans rozpoczął się we Włoszech. Epoka ta zaznaczona była wynalezieniem i gwałtownym upowszechnieniem druku, odkryciami geograficznymi, naukowymi, reformacją, kontrreformacją, dziełami myśli i sztuki. Renesans był czasem bujnego rozwoju teatru i równoczesnego występowania wielu różnych rodzajów widowisk. W Polsce żaden z rodzajów teatru ani dramatu nie uzyskał u nas w tym czasie ani popularności- wyjątkiem jest szkolny teatr jezuitów, ani doskonałości- tylko ,,Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego była dziełem najwyższego lotu. W okresie renesansu teatr w Polsce istniał i rozszerzał zasięg oddziaływania. Teatr religijny rozrósł się w bogate, wielowątkowe widowiska. W XVI wieku jasełka i pasje były bardzo popularne. Dały podstawę dwu tradycjom parateatralnym, żywych do naszych czasów występom kolędników oraz inscenizacjom przy Grobie Pańskim. Sztuki religijne pisano w renesansie rzadziej. Późnym misterium był ,,Żywot Józefa” Mikołaja Reja(1545), a moralitetem- jego ,,Kupiec”(1549). Ostatnim tego typu utworem była ,,Tragedia o polskim Scylurusie” (1604) Jana Jurkowskiego. Tradycje średniowiecznego teatru religijnego podjęli i przekształcili w późnym renesansie jezuici posługiwali się teatrem jako jednym z ważnych środków edukacji, formacji duchowej, kształtowania charakterów swych wychowanków. Przedstawienia jezuickie dzielimy na :ściśle religijne, okolicznościowe, edukacyjne, a wreszcie widowiska wesołe, zapustne. Teatr świecki miał w renesansie dwa główne nurty: uczony i ludowy. Uczony uprawiany był na uniwersytetach i dworach w Krakowie. W latach 1489-1562 na uniwersytecie 44 razy czytano i komentowano komedie Terencjusza i Plauta. Senekę wykładano czterokrotnie. Eurypidesa znano z dwu tragedii. Uczeni humaniści Jan Noskowski, Stanisław z Łowicza wystawiali sztuki łacińskie oraz wzorowane na nich utwory Jakuba Lochera z Fryburga. Przedstawienia odbywały się w domu królewicza Zygmunta, na zamku królewskim, w salach uniwersyteckich. Grali studenci- wyłącznie mężczyźni. Widownia złożona była z akademików i dworzan. Najlepiej udokumentowane jest widowisko ,,Judicium Paridis” (,,Sąd Parysa”) Lochera(1522). Inscenizacja ,, Odprawy posłów greckich” (1578) oparta była o replikę rzymskiej ,,frons scaene”. Kochanowski realizację odprawy sam nadzorował, przy pomocy humanisty i medyka Wojciecha Oczki. ,,Odprawa” zapoczątkowała w Polsce tradycję teatru obywatelskiego, teatru troski o państwo i naród. Była kamieniem milowym w historii polskiego teatru, jako widowisko w wielkim stylu, oraz w historii polskiego dramatu, jako arcydzieło narodowej tragedii. Odwrotnie niż u Europie, w Polsce poza gęstą siecią scen szkolnych oraz oazami pałaców funkcjonował jedynie teatr okazjonalny, najuboższy, jarmarczny, wędrowny, tworzony przez małe grupy aktorów-amatorów. Dawali oni przedstawienia w karczmach, zajazdach, ratuszach, stodołach. Sztuki grane w ten sposób zwano ,, rybałtowskimi”. Występowały w nich postacie ludowe, ze wsi i z miasta: rybałt, klecha, kantor, proboszcz, sołtys, żołnierz, kupiec, żebrak, dziad wędrowny, dziedzic chłop, wiejska baba i inni. Sztuki pisane były niezbyt wyszukanym wierszem. Obfitowały w scenki rodzajowe: targowanie się, oszukiwanie, bicie, picie, jedzenie. W dialogach pełno było przekomarzanek. Zabytki pisane polskiego, świeckiego dramatu ludowego pochodzą z 2 połowy XVI wieku i początku XVII wieku: ,, Tragedia żebracza”, ,,Wyprawa plebańska”, ,,Komedia rybałtowska nowa”, ,, Z chłopa król”. Skromne przedstawienia ludowe, grane przez rodzimych amatorów, uzupełniane były przez wędrownych zawodowców zagranicznych.

TEATR BAROKU

Barok wyłonił się z renesansu. Teatr barokowy miał początkowo charakter dworski, był ulubioną rozrywką warstw wyższych, które popierały nowo wynalezione gatunki- operę i balet. Szybko został opanowany przez mieszczaństwo. Ojczyzną teatru barokowego były Włochy. W Polsce objawił się on od razu w swej najbardziej typowej postaci: widowiska operowego granego na scenie pudełkowej, w dekoracji iluzyjnej. Polacy sprowadzili do kraju Włochów, którzy zastosowali w Warszawie swe najdroższe wynalazki: ruchome, zmienne, malowane dekoracje przedstawiające ,,wolne okolice”, dziedzińce pałacowe i miejskie place, zaskakujące efekty, jak trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, burze z piorunami. Spustoszenia wywołane przez wojny kozackie, tureckie, moskiewskie i szwedzkie zahamowały życie teatralne. Gdy się odrodziło, wzory włoskie zaczęto zastępować francuskimi, a opery- dramatami. Widowiska na dworze królewskim grano po francusku, z wyjątkiem ,,Cyda” Corneilla, przełożonego na język polski przez Jana Andrzeja Morsztyna i wystawionego w 1662 roku. August II sprowadzał przede wszystkim aktorów francuskich, a potem osadzał ich w Warszawie na stałe. August II był teatromanem. Urządził aż siedem sal teatralnych w Warszawie. Przełomu w dziejach teatru polskiego dokonał August III: wystawił osobny, wolno stojący, publiczny teatr, pierwszy tego typu w Warszawie. Zwany był teatrem operowym. Przez cały XVII wiek i dalej w ciągu XVIII trwała działalność teatrów szkolnych. Przodowali w niej jezuici, którzy prowadzili 60 scen. Od 1660 roku zaczęli z nim konkurować pijarzy. Do końca XVIII wieku stworzyli oni 23 teatry na terenie całego kraju. Dołączyli do nich niebawem bazylianie i teatyni. Wystawiano sztuki budujące i edukujące, uczące cnót i wymowy, oparte o Biblię, żywoty świętych, zdarzenia historyczne. W widowiskach zamkniętych brzmiała nadal wyłącznie łacina, ale w otwartych, dla rodziców i gości stosowano polszczyznę.

TEATR OŚWIECENIA

W Polsce sarmackiej nie było w ogóle teatru publicznego, rozwiniętego już w całej zachodniej Europie. Od czasów ,,Odprawy posłów greckich” nie było też w Polsce dramatu na europejskim poziomie. Teatr polski podjął ogromny wysiłek ponownego dołączenia do teatru reszty europy. Około połowy XVIII wieku pojawił się w Polsce szeroki ruch umysłowy i kulturowy: oświecenie. Przewodziły mu elity intelektualne i polityczne. Teatr oświeceniowy stał się ich forum. Jego dwa nurty- szkolny i dworski- doprowadziły do powstania teatru publicznego. Teatr traktowany jako wyszukana rozrywka dominował na dworach magnackich i królewskich. Przedstawienia dworskie dzieliły się na: zawodowe, dawane przez wędrownych, zagranicznych aktorów włoskich, francuskich, niemieckich, oraz amatorskie, tworzone przez zabawiających się w ten sposób arystokratów. Powstanie Teatru Narodowego Dzieje sceny narodowej rozpoczynają się od ,,łapanki” aktorek. Aktorów rekrutowano z byłych uczniów, którzy występowali w przedstawieniach konwiktowych. Nie do pomyślenia było, aby na scenie publicznej wystąpiły dziewczęta od sióstr sakramentek. Działając z upoważnienia króla, jego brat, Książe Kazimierz Poniatowski, a także Książe Adam Czartoryski i ich dworzanie odwiedzali piękne szlachcianki i mieszczanki w Warszawie, starając się zwerbować je na scenę, roztaczając widoki sukcesów towarzyskich i oferując znaczne sumy w złocie. Nagabywano także dworskie służące. Pierwszymi aktorkami zostały panie Antonina Prusinowska i Wiktoria Leszczyńska.. podobnie i na aktora trzeba było polować. Król ogłosił konkurs na sztukę z nagrodą 200 dukatów. Nie zgłosił się nikt. Wskazuje top na niedobra atmosfera wokół przedsięwzięcia, od którego początkowo stronili zarówno literaci dobrze urodzeni jak i duchowni dostawcy sztuk konwiktowych. Po dłuższych poszukiwaniach wymuszono napisanie komedii na Józefie Bielawskim, autorze miernych wierszy okolicznościowych. Bielawski napisał sztukę ,,Natręci” i został ustanowiony kierownikiem zespołu polskiego. Historyczna premiera ,,Natrętów” Bielawskiego odbyła się 19 listopada 1765 roku na scenie Operalni w Warszawie. W lutym 1766 roku polskojęzyczna scena otrzymała nowe kierownictwo: dyrektorem został dworak, kasztelan łęczycki Tadeusz Lipski. Dążył on do uzawodowienia zespołu aktorskiego, który liczył już wtedy 18 osób w tym 6 kobiet i 12 mężczyzn. Niebawem przystąpiono do budowy nowego, osobnego gmachu teatralnego i otwarto go już 7 września 1779 roku. Dano mu nazwę Teatr Narodowy. Aktorzy szybko doskonalili swe rzemiosło. Bogusławski-ojciec sceny narodowej Po kolejnych zmieniających się szybko przedsiębiorcach, pod koniec 1782 roku kierownictwo Teatru Narodowego objął Wojciech Bogusławski. Jako autor był niezwykle płodny i pracowity. Jego dorobek obejmuje ok. 70 pozycji: dramatów prawie-oryginalnych oraz przeróbek i przekładów sztuk, a także librett. PATRIOTYCZNY REPERTUAR TEATRU NARODOWEGO W OSTATNICH LATACH NIEPODLEGŁOŚCI 1791 ,, Powrót posła” Niemcewicza 1792 ,, Dowód wdzięczności narodu” Bogusławskiego 1792 ,,Kazimierz Wielki” Niemcewicza 1792 ,, ,,Henryk VI na łowach” Bogusławskiego 1794 ,, Krakowiacy i Górale” Bogusławskiego 24 marca 1794 roku Kościuszko ogłosił na krakowskim rynku powstanie, a 17 kwietnia wybuchło ono w Warszawie. Bogusławski przystąpił natychmiast do powstania, wszedł w skład Komisji Zarządzającej, oddał Teatr Narodowy na szpital wojskowy. Nazajutrz po klęsce Kościuszki pod Maciejowicami demonstracyjnie wznowił postanowienia, mimo bezpośredniego zagrożenia stolicy przez Rosjan . Jednak po szturmie i rzezi Pragi zamknął teatr i z częścią aktorów opuścił Warszawę. Tworzył i ugruntowywał sceny narodowe w Warszawie, Wilnie i we Lwowie. Wycisnął piętno na Teatrze Narodowym i w ogóle na teatrze polskim. Z czasem zaczęto go nazywać ,,ojcem teatru narodowego”. Teatr w Polsce pod zaborami (1795-1918) Życie teatralne w ciągu całego XIX wieku było co raz przerywane przez walki, przemarsze wojsk, demonstracje uliczne, oblężenie miast, masowe wywózki na Sybir i gremialne emigracje na Zachód. Krótkie wybuchy nadzieii na wolnośc były tyklko antraktami w przedłużającej się niewoli. Teatr starał się wyrażac głębokie aspiracje narodu, jego życie duchowe.


TEATR CZASU WOJNY


Na początku sezonu teatralnego 1939/ 40, przerywanego u samego progu przez wojnę, działało w Polsce 26 stałych scen dramatycznych w 14 miastach oraz 31 teatrów objazdowych. Czynnych było też 6 oper orz liczne teatry rewiowe i rozrywkowe. Teatr Narodowy w Warszawie spłonął 19 września 1939 roku. Uprzednio, w pierwszym tygodniu wojny, wszystkie teatry zawiesiły działalność, część została zburzona, inne miały dokonać swego losu w 1944, w czasie Powstania Warszawskiego, oraz w 1945 roku. Zginęło wielu wspaniałych ludzi(ok. 300 osób) m.in. Czechowicz, Witkiewicz, Berger i inni. TEATR W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ KAMIENIE MILOWE 1939 Zamknięcie teatrów na terenach zajętych przez Niemcy Upaństwowienie teatrów na terenach zajętych przez Sowiety ,,Uciekła mi przepióreczka” wystawiona w Bukareszcie 1940 Bojkot teatrów kontrolowanych przez Niemców Tajna Rada Teatralna Osterwa planuje ,,Dal” i ,,Genezję” 1941 Teatr Rapsodyczny Kotalczyka w Krakowie Radulski wystawia żołnierskie ,,Jasełka” w Tockoje ZASP na uchodźstwie w Londynie 1942 Polski Teatr Artystów w Nowym Jorku Teatr Niezależny Kantora w Krakowie Teatr podziemny na terenie całego kraju, w stalagach w Niemczech 1943 Teatr Dramatyczny 2. Korpusu na Bliskim Wschodzie Teatr Żołnierza przy polskim wojsku w Związku Sowieckim Teatr podziemny na terenie całego kraju, w stalagach Niemczech 1944 Teatr wileński ewakuowany do Torunia Teatr dramatyczny 2. Korpusu we Włoszech 1945 Teatr Ludowy im. Bogusławskiego w Niemczech Teatr lwowski ewakuowany do Katowic 1946 Teatr Dramatyczny 2. Korpusu ewakuowany do Londynu TEATR W CZASACH STALINIZMU WAŻNIEJSZE WYDARZENIA 1945 Teatr Rapsodyczny w Krakowie wychodzi z podziemia Teatr im. Słowackiego i Stary Teatr w Krakowie otwarte Pierwszy zjazd ZASP-u po wojnie, testament Jaracza Trzciński tworzy Teatr Polski we Wrocławiu 1946 Teatr Polski w Warszawie otwarty Schiller w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi Osterwa w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie Horzyca w Toruniu Gallowie w Gdańsku ,,Elektra” w Łodzi- dzieło Wiercińskiego- zdjęcie z afisza 1947 Śmierć Osterwy Korzeniowki debiutuje jako reżyser Festiwal Szekspirowski 1948 Zakaz grania ,,Dziadów” i większości narodowej klasyki Zakaz grania sztuk dramatopisarzy katolickich Repertuarowe odcięcie od Zachodu 1949 Upaństwowienie teatrów Likwidacja ZASP-u Teatr Nowy Dejmka i Warmińskiego w Łodzi- reduta socrealizmu Teatr Polski w Warszawie: Szyfman wyrzucony- Schiller osadzony 1950 Daszewski kierownikiem artystycznym Teatru Narodowego Schiller wyrzucny z Teatru Polskiego Utworzenie SPATiF-u 1951 Festiwal Polskich Sztuk Współczesnych 1952 Korzeniewski kierownikiem artystycznym Teatru Polskiego Śmierć Trzcińskiego 1953 Teatr Rapsodyczny zamknięty przez władze 1954 Teatr akademicki KIL zamknięty przez władze Śmierć Schillera 1955 Śmierć Wiercińskiego Teatr w kraju ,,realnego socjalizmu” Przez ćwierć wieku, do połowy lat 50 do roku 1980, dążenie do wolności w sferach polityki i ekonomii, sztuki i życia, w tym i teatru, napotykało stały opór systemu. Opór ten wytwarzał ogromną dynamikę, która owocowała widowiskami żywymi, ekspresyjnymi, gorąco odbieranymi przez widzów, poszerzającymi obszary wolności narodu. Stalinizm został odrzucony w październiku 1956 roku w wielu praktycznych przejawach, ale trwał nadal jako ogólna totalitarna dyrektywa. PAMIĘTNE DEBIUTY DRAMATYCZNE W POŁOWIE XX WIEKU. 1955 Bruno Jasieński: ,, Bal Manekinów”, Teatr Wyspiańskiego, Katowice 1957 Witold Gombrowicz: ,,Iwona, księżniczka Burgunda”, Teatr Dramatyczny, Warszawa 1958 Tymoteusz Karpowicz: ,,Wracamy późno do domu”, Teatr Ludowy, Nowa Huta 1958 Sławomir Mrożek: ,,Policja”, Teatr Dramatyczny, Warszawa 1960 Tadeusz Różewicz: ,,Kartoteka”, Teatr Dramatyczny, Warszawa