Kontrola poznawcza
Kiedy mówimy o procesach poznawczych, to trzeba dostrzegać dwie funkcje tych procesów.
1) Z jednej strony dzięki tym procesom poznajemy rzeczywistość, tj. istniejący świat zewnętrzny i wewnętrzny. Jest to główna funkcja, o której najwięcej mówi się w psychologii procesów poznawczych (np. za pomocą percepcji poznajemy cechy zewnętrzne przedmiotów i zjawisk; za pomocą myślenia poznajemy związki, zależności istniejące w obiektywnej rzeczywistości).
2) Druga funkcja to kontrola trafności i poprawności poznania, a więc szukanie odpowiedzi na pytania typu: czy ja to dobrze widzę, słyszę, rozumuję, decyduję itp. ?
Termin kontrola poznawcza stosowany jest na oznaczenie:
1) zdolności umysłu do samokontroli i samoorganizacji,
2)procesów poznawczych biorących udział w samokontroli umysłu. Nas tu interesuje odpowiedź na pytanie - jak to się dzieje, że możemy kontrolować, czyli sprawdzać trafność naszego poznania?
Temat ten w psychologii poznawczej nie doczekał się jeszcze należytego poznania.
Funkcja kontrolna szczególnie jest rozwinięta na wyższych poziomach rozwoju psychicznego.
-I tak proste organizmy, które zdolne są do zachowań typowo reaktywnych, często masowo giną ze względu na brak zdolności kontroli. Jest to szczególnie widoczne u organizmów, które poznają otoczenie monosensorycznie (Np. ćma leci do światła i często ginie; świerszcza można oszukać nagraniem głosu samiczki; pająk reaguje na wibracje muchy, która wpadła w jego sieci).
- Sztywnośc zachowań instynktowych.
Lepsze przystosowanie do środowiska daje zdolność poznania polisensorycznego, umożliwiającego poznawanie na podstawie wielu kryteriów, np. jak rozpoznać czy kwiat jest naturalny czy sztuczny?
Znaczenie kontroli poznawczej szczególnie ujawnia się u człowieka, który jak wiadomo, z reguły zachowuje się celowo, aktywnie. Analizując czynności człowieka, np. w jego pracy, wyróżnia się różnego rodzaju czynności, jak: Np. wyróżnia się:
czynności właściwe i pomocnicze;
Wśród właściwych (zasadniczych):
orientacyjne (zbieranie informacji);
czynności zapobiegające;
czynności kontroli;
- czynności korekty.
Do czynności pomocniczych zalicza się m. in. czynności przygotowawcze, czynności oceny i in.
Bez czynności kontrolnych trudno byłoby mówić o czynnościach właściwych.
Czynności kontrolne oparte są na logice, koherencji, rachunku prawdopodobieństwa, równie z na prawdopodobieństwie subiektywnym, czyli intuicji.
U człowieka występuje nie tylko samokontrola, ale również kontrola zewnętrzna ze strony innych ludzi. Człowiek żyje w społeczeństwie i stale przygląda się w zwierciadle społecznym, czyli odbieramy reakcje innych ludzi na nasze zachowanie (spostrzeganie, myślenie, decydowanie itp.). Staramy się wypaść dobrze, aby nas nie wyśmiano, nie krytykowano itp.
W zorganizowanym społeczeństwie istnieją wyspecjalizowane służby do kontroli naszego zachowania, w tym umysłu (np. nauczyciele, księża, szefowie itp.).
Kontrola zewnętrzna może być pozytywna, tj. inspirująca, jak i negatywna, czyli manipulująca.