METODY PROJEKCYJNE W DIAGNOZIE DZIECKA.
Treść: Metody projekcyjne (krótki wstęp). Projekcja u dzieci. Test Zdań Niedokończonych Rottera. Test
Apercepcji Tematycznej Dla Dzieci CAT. Test Zwierzyniec R. Zazzo.  Zgadnij słowo z mojej historyjki .
Technika  Narysuj osobę w deszczu . Test Dom-Drzewo-Człowiek. Wskaz
niki zaburzeń emocjonalnych w
teście rysunkowym Dom-Drzewo-Człowiek. Lista wskaz
ników emocjonalnych w rysunku człowieka (5-12 lat).
Dla studentów III roku psychologii dziennej i zaocznej SWPS we Wrocławiu, opracowała mgr Mirosława
Niewiarowska.
Metody projekcyjne.
Na podstawie: Rembowski, J. (1975). Metody projekcyjne w psychologii dzieci i młodzie\
y. Warszawa: PWN.
Pojęcie metoda projekcyjna wprowadził L. Frank w 1937 roku (Rembowski, 1975, s. 35)
podczas wykładu na zebraniu w Towarzystwie Psychologicznym w Nowym Jorku. Przez
metodę projekcyjną rozumiał zespół celowo skonstruowanych bodz
ców, których
zastosowanie ma za zadanie wgląd w psychikę człowieka dla wydobycia ró\
norodnych jej
treści, wyznaczających stosunek badanego do siebie i do otaczającej go rzeczywistości.
Powinien on zareagować odpowiedzią zgodną z jego pojmowaniem znaczeń tych bodz
ców, w
sposób jemu tylko właściwy, tak \
eby zachowanie się jego było demonstracją własnej
osobowości. W tym rozumieniu projekcji przyjmuje się hipotezę projekcyjną (the projective
hypothesis, D. Rapaport, 1942), która mówi, \
e wszelkie obserwowalne zachowania
człowieka są ujawnieniem i wyrazem jego osobowości.
Projekcja u dzieci.
Projekcja jako proces eksternalistyczny jest u dzieci nieco trudniejsza do uchwycenia i
zrozumienia ni\
u dorosłych. Podstawowa trudność wynika z faktu, \
e dziecko ustawicznie
się rozwija. Jego rozwój polega na ciągłym przenikaniu się wzajemnie dwóch procesów:
dojrzewania i uczenia się.
Płynność procesów projekcji jest u dziecka większa ni\
u dorosłego, poniewa\
jego
osobowość nie ma jeszcze wyraz
nej struktury.
Dzieci łatwiej dokonują projekcji ni\
dorośli. Potrafią te\
łatwiej tworzyć rozmaite wzory
wyobra\
eniowe na podstawie jednego i tego samego materiału bodz
cowego.
Wartość uzyskanych danych zale\
y nie tylko od stopnia zdolności dziecka do projekcji
ujawniającej mechanizm jego zachowania się, ale i od umiejętności skutecznego ingerowania
osoby badającej oraz jej kontroli nad własnymi reakcjami na zachowanie dziecka.
U osób dojrzałych występuje obrona przed  poddaniem się badającemu . Dziecko nie u\
ywa
tego mechanizmu, dlatego gotowe jest bez większych oporów współdziałać z badającym.
Techniki projekcyjne mogą opierać się na opowiadaniu treści przez dziecko (CAT,
Zwierzyniec R. Zazzo), dopowiadaniu zakończeń zdań (Test Zdań Niedokończonych
Rottera), rysowaniu (Test Rysowania Rodziny Cormana) i kombinacjach ww. elementów.
Test Zdań Niedokończonych Rottera.
Technika projekcyjna częściowo ustrukturalizowana. Składa się z zestawu 40
niedokończonych zdań. Istnieją wersje dla dzieci, młodzie\
y i dla dorosłych. Słu\
y do
badania osobowości. Daje informacje o lękach osoby badanej, prze\
ywanych przez nią
konfliktach wewnętrznych.
Zainteresowanych szczegółową analizą tego testu odsyłam do podręcznika: Jaworowska, A., Matczak, A.
(2003). Test Niedokończonych Zdań Rottera RISB. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Podręcznik dostępny w czytelni SWPS.
1
Test Apercepcji Tematycznej dla Dzieci (CAT).
Powstał w 1949 roku jako test do badania osobowości dzieci w wieku 3 do 10 lat.
Składa się z dziesięciu obrazków czarno-białych, przedstawiających zwierzęta (wersja CAT-
A) w ró\
nych sytuacjach, w których zachowują się one podobnie jak ludzie. Wersja CAT-H
składa się z dziesięciu obrazków czarno-białych przedstawiających ludzi, w sytuacjach
analogicznych do wersji ze zwierzętami. Zadaniem badanego jest uło\
enie historyjki do
ka\
dego obrazka.
Wybór scen przedstawionych na prezentowanych obrazkach jest niezale\
ny od ram
teoretycznych. Skomponowano je na podstawie zało\
enia o istotności w \
yciu dzieci
pewnych problemów, sytuacji czy ról. Są to na przykład sceny z jedzeniem, zabiegami
toaletowymi, spaniem, itp. Wprowadzając te sytuacje zakładano, \
e będzie mo\
na dowiedzieć
się wiele o treści dziecięcych trosk, kłopotów, \
yczeń oraz o wyobra\
eniach dziecka o
własnym ciele i o sobie samym w ogóle.
W wersji CAT-A posłu\
ono się postaciami zwierząt zakładając, \
e dzieci chętniej będą się z
nimi uto\
samiały (ni\
z postaciami ludzkimi). Autorzy testu tłumaczyli to tym, \
e zwierzęta
są w pojęciu dzieci istotami traktowanymi zwykle jako strona słabsza, czyli jak dzieci w
stosunkach z dorosłymi (lub nawet gorzej).
System interpretacji został opracowany przez Bellaka. Nawiązuje do psychoanalitycznej
koncepcji rozwoju osobowości.
Test Zwierzyniec R. Zazoo.
Na podst.: Zazzo, R. (1973). Metody psychologicznego badania dziecka, część II. Warszawa: PZWL, s. 592-681.
Test projekcyjny słu\
ący do ujawniania skłonności uczuciowych i rysów charakteru
wybieranych przez dziecko zwierząt, oceny sposobu, w jaki dziecko odbiera swój własny los,
oceny sytuacji rodzinnej dziecka. Przeznaczony jest do badania dzieci w wieku od 3 do 9 lat.
Składa się z trzech części: 1. Zwierzyniec właściwy; 2. Okresy \
ycia; 3. Płeć i mał\
eństwo.
Wskazówki pomocne przy interpretacji części  Zwierzęta .
Ka\
da odpowiedz
powinna być interpretowana ze względu na kontekst jednostkowy. Zawsze
istotne są wyjaśnienia dziecka ( dlaczego? ). Najczęstsze odpowiedzi w danej grupie
wiekowej wydają się być wskaz
nikiem  normalności . Nie oznacza to jednak, \
e wypowiedzi
rzadkie w danej grupie wiekowej świadczą o  nienormalności .
Autor (Zazzo, s. 635) podaje, \
e większość małych zwierząt (owady i mięczaki) nale\
y do
zwierząt rzadkich. Uzasadnieniem jest odraza ( to jest brudne, to jest wstrętne ), a jeszcze
częściej słabość ( zabija się je, zgniata się je ) lub ulotna natura ( one nie \
yją długo,
umierają prawie natychmiast ). Odpowiedzi tego rodzaju podawane są na ogół przez dzieci ze
znacznymi zaburzeniami. Wymienienie tego typu zwierząt w odrzuceniach ( jakim
zwierzęciem nie chciałbyś być, jakich zwierząt nie lubisz ) jest wskaz
nikiem niepokojącym.
Wymienienie ich w wyborach, a zwłaszcza w identyfikacji ( jakim zwierzęciem chciałbyś
być? ), jest oznaką powa\
nych zaburzeń.
Jeśli chodzi o dalsze szczegóły interpretacji oraz treść zadawanych pytań, odsyłam do
literatury z
ródłowej.
Zgadnij słowo z mojej historyjki.
Modyfikacja gry o takim samym tytule w: Kaduson, H., Schaefer, Ch. (2001). Zabawa w psychoterapii. Gdańsk:
GWP, s. 56-57.
2
Dziecko rysuje obrazek i podpisuje go, ale tak, aby badający nie widział treści podpisu.
Następnie ma za zadanie wymyślenie na jego temat historyjki z początkiem, rozwinięciem i
zakończeniem. Potem inna osoba (psycholog, terapeuta), mając trzy szanse lub mniej, próbuje
odgadnąć, jakie słowo znajdowało się na kartce.
Technikę tę najlepiej mo\
na wykorzystać, pracując z dziećmi, które rozpoczęły naukę
czytania (sześcio-, siedmioletnie do wczesnego okresu dojrzewania). Skupia ona uwagę na
odgadywaniu słów, a nie na samym problemie. Jako narzędzie diagnostyczne pomaga w
odkrywaniu tematów, umiejętności radzenia sobie i uczuć, które w innym razie mogłyby
pozostać nierozpoznane.
W ksią\
ce Zabawa w psychoterapii mo\
na znalez
ć wiele innych opisów gier i zabaw,
przydatnych zarówno w terapii jak i w diagnozie, uzupełniających warsztat pracy osób, które
pracują z dziećmi.
Inne pozycje warte uwagi:
Brykczyński M., Gła\
ewska Dańko L. Jedna chwilka uczuć kilka czyli z uczuciem o uczuciach. Warszawa: Wyd.
Jacek Santorski & Co. (ksią\
eczka pomocna w nauce nazywania uczuć, rysunki ró\
nych uczuć i wierszyki
opisujące).
Technika  Narysuj osobę w deszczu .
Pozwala odpowiedzieć na pytania: jak badany reaguje na sytuację stresu, jakie ma zasoby
osobiste, aby radzić sobie w środowisku wywołującym niepokój, czy jest w stanie skutecznie
planować w takich sytuacjach, jakie rodzaje obrony stosuje. Analizę testu nale\
y uzupełniać
wynikami innych z metod.
Informacje na ten temat: Oster, G.D., Goud, P. (2001). Rysunek w psychoterapii. Gdańsk:
GWP. (s.27-69, rozdz. Zastosowanie rysunku w procesie oceny osobowości). Literatura
obowiązkowa w sylabusie.
Test Dom-Drzewo-Człowiek.
Badany proszony jest o narysowanie domu, drzewa i osoby. Metoda jest stosowana w
procesie diagnozy osobowości, pozwala ocenić stopień integracji osobowości, dojrzałość i
skuteczność działania.
Dla interpretacji wyników bierzemy pod uwagę zarówno rysunek jak i treść wypowiedzi z
nim związanych oraz całość zachowania osoby badanej w trakcie wykonywania rysunku.
Analizę rozpoczynamy od ogólnego spojrzenia na wytwór w celu zorientowania się, jaki jest:
" wzajemny stosunek trzech elementów, tj. domu, drzewa i człowieka,
" wzajemna proporcja trzech elementów,
" rozbudowa formy.
Następnie analizujemy szczegółowo wygląd poszczególnych elementów.
Wskaz
niki zaburzeń emocjonalnych w teście rysunkowym dom-drzewo-człowiek.
Na podstawie materiałów opracowanych przez dr E. Węgrzynowicz oraz za: Oster, G.D., Gould, P. (2001).
Rysunek w psychoterapii. Gdańsk: GWP, s. 43-55.
Wzajemny stosunek trzech elementów.
1. Elementy zachodzą na siebie  konflikt między badanym a otoczeniem.
2. Niektóre elementy przytłaczają pozostałe  zaburzenia ogólnej harmonii lub
mo\
liwości indywidualnego rozwoju.
3
3. Elementy wyraz
nie oddzielone od siebie  zaburzenia w zakresie więzi emocjonalnej
ze środowiskiem.
4. Elementy nie mieszczą się razem na kartce  konflikt z otoczeniem, nie mieszczenie
się w swoim środowisku, potrzeba szczerych kontaktów społecznych. Najbardziej
diagnostyczna jest część rysunku, która się nie zmieściła.
Proporcje trzech elementów.
1. Elementy zbyt drobne  niepewność.
2. Elementy zbyt du\
e, niemieszczące się całkowicie na rysunku  potrzeba dominacji,
ekspansji (zazwyczaj stłumiona).
Rozbudowa formy.
1. Przyrost formy, nadmiar szczegółów zbyt dokładnie wykonanych: dachówki,
sztachety, firanki w oknach, itp.  niepewność wyra\
ająca się tym, \
e myśl skupia się
na sprawach ubocznych, nie na istotnych trudnościach \
yciowych.
2. Ubóstwo formy, zbyt mała ilość szczegółów  słaba motywacja do działania, nastrój
depresyjny.
Szczegółowa analiza wyglądu trzech elementów.
Dom.
Szczegóły podstawowe (dla normalnego rysunku): co najmniej jedne drzwi, jedno okno, jedna
ściana, dach, komin.
Dziecko rysując dom, wyra\
a postawy w stosunku do rodziców i rodzeństwa, natomiast
dorosły koncentruje się na rodzinnych relacjach ze współmał\
onkiem. Dzieci do lat ośmiu
zwykle rysują komin prostopadle do nachylonej płaszczyzny dachu; pionowy komin dowodzi,
\
e dziecko przekroczyło wa\
ny próg w rozwoju poznawczym.
1. Szczegóły dodatkowe (krzaki, kwiaty, ście\
ka)  potrzeba dokładniejszego
uporządkowania środowiska, która czasem związana jest z brakiem poczucia bezpieczeństwa
lub pragnieniem sprawowania kontroli w kontaktach interpersonalnych.
2. Poło\
enie domu na płaszczyz
nie kartki:
- dom mieści się wyraz
nie w lewej lub prawej stronie kartki  ukierunkowanie na przeszłość
lub przyszłość.
- dom wyrasta z brzegu kartki  niepewność, brak podstawowego poczucia bezpieczeństwa w
\
yciu rodzinnym lub intymnym.
3. Dom przedstawiony w perspektywie:
a) widok z góry  odrzucenie sytuacji domowej
b) widok z dołu  odrzucenie domu lub poczucie, \
e osiągnięcie po\
ądanej sytuacji domowej
jest niemo\
liwe.
4. Drzwi:
- brak drzwi, brama niewidoczna na rysunku  (skrajne) trudności w kontaktach społecznych,
- ponad podstawą domu, bez schodów  niedostępność w kontaktach interpersonalnych,
- otwarte  silna potrzeba doświadczania ciepła od świata zewnętrznego,
- bardzo du\
e  nadmierna zale\
ność od innych,
- z zamkiem lub zawiasami  defensywność.
5. Kolor bramy wejściowej i okien informuje o nastroju panującym w domu 
" śółty  dobry nastrój
" Liliowy  smutek
" Czerwony  niepokój
4
" Czarny  lęk
Interpretacja kolorów musi być ostro\
na, bo mogą one co innego oznaczać.
6. Komin:
- brak kominów  brak ciepła w sferze psychicznej lub konflikty z wa\
ną osobą płci męskiej,
brak opieki ojca, czasem matki,
- dwa kominy ró\
nej wielkości  sprzeczności wpływów wychowawczych w domu,
- przesadnie du\
y komin  nadmierne zaabsorbowanie sferą seksualną lub tendencje
ekshibicjonistyczne,
- du\
o dymu w kominie  wewnętrzne napięcie.
7. Płot otacza dom, szczelny płot  poczucie izolacji lub nadmierna potrzeba bezpieczeństwa,
potrzeba ochrony emocjonalnej.
8. Ście\
ka:
- bardzo długa  ograniczona dostępność,
- wąska w pobli\
u domu, szeroka na drugim końcu  osoba powierzchownie przyjazna.
-drogi do domu rozwidlają się  ró\
norodność wpływów wychowawczych, rozbicie rodziny,
ró\
norodność postępowania.
9. Ściany (ich solidność)  bezpośrednio związana z siłą ego.
10. Dach:
- płaski (pojedyncza linia łącząca dwie ściany)  brak wyobraz
ni lub zahamowania
emocjonalne,
- dach przesadnie du\
y  poszukiwanie satysfakcji w fantazjach.
11. Rynny  podejrzliwość.
12. Okno:
- brak okien  wrogość lub wycofanie,
- okna z firankami  rezerwa, kontrolowanie siebie,
- bez zasłon  zachowanie otwarte, bezpośrednie,
- tylko na parterze, na piętrze brak  rozziew między rzeczywistością a fantazją.
13. Okiennice:
- zamknięte  skrajna defensywność i wycofanie,
- otwarte  zdolność do przystosowania w kontaktach interpersonalnych.
14. Dane z rozmowy:
- w domu mieszka rodzina bez badanego  poczucie izolacji.
- w domu mieszka sam badany  poczucie osamotnienia.
- w domu mieszka badany z kimś innym, nie z rodzicami  zaburzenia więzi emocjonalnej z
rodziną.
- dom podobny do cudzego domu, np. babci  nie aprobowanie atmosfery własnego domu,
brak ciepła emocjonalnego.
Drzewo.
1.Wielkość:
- du\
e i rozło\
yste  zazwyczaj symbol opieki, potrzeba opieki,
- wyjątkowo du\
e - skłonność do agresji,
- małe, młode, wiotkie  symbolizuje zazwyczaj badanego (najczęściej dziecko) z jego
poczuciem słabości, ni\
szości i braku znaczenia.
2. Kreska:
- cienka kreska  poczucie nieprzystosowania, niezdecydowanie,
- cienka przerywana kreska  wyraz
ny niepokój.
3. Przesadne podkreślenie:
- pnia  niedojrzałość emocjonalna
- korony  zahamowania emocjonalne, myślenie analityczne
5
- korzeni  płytkie reakcje emocjonalne, ograniczona zdolność do rozumowania.
4. Linia ziemi:
- brak linii przedstawiającej ziemię  podatność na stres
- zaznaczona ziemia, brak korzeni  tłumione emocje
- małe dzieci mogą ignorować istnienie korzeni
- większość dzieci w wieku przedszkolnym rysuje podstawę pnia na krawędzi kartki
5. Zaczernione płaszczyzny, bardzo ciemne lub mocno zaznaczone  defensywna wrogość lub
zachowania agresywne.
6. Szrama, dziupla, złamana gałąz
 związek z urazem, tzn. wypadkiem, chorobą, gwałtem
(czas wydarzenia odpowiada poło\
eniu znaku).
W wieku około 5 lat dzieci chętnie rysują kółka pośrodku pnia( dziupla): w pewnym sensie
jest to pępek drzewa. W tym samym okresie równie\
postać ludzka bywa przyozdabiana
pępkiem. Jest to przejaw raczej postawy narcystycznej, ni\
urazu. Postawa narcystyczna w
tym wieku jest etapem rozwojowym (Chermet-Carroy S. (2005). Zrozum rysunki dziecka,
A
ódz
: Wyd. Ravi, s.97).
7. Dziupla  symbolika seksualna:
- mała i okrągła  prze\
ycie napastowania seksualnego lub wczesne doświadczenie seksualne,
- mocno zaznaczony kontur  świadczy o większym wpływie urazu,
- koncentryczne kręgi wewnątrz  zepchnięcie doświadczenia w przeszłość i  zaleczenie ,
- zaczerniona  wstyd związany z doświadczeniem,
- du\
a  zaabsorbowanie kwestią prokreacji,
- z małym zwierzątkiem w środku  ambiwalencja dotycząca ojcostwa lub macierzyństwa,
- mała lub w kształcie rombu  skojarzenia z pochwą.
8. Drzewo okaleczone, amputowane  ślad powa\
nych, dramatycznych prze\
yć.
9. Drzewo składające się tylko z dwóch linii (kreska oznaczająca pień i kółko oznaczające
koronę)  impulsywność, zmienność, ale 44% 5-latków rysuje pień pojedynczą linią.
10. Drzewo, dla którego nie ma miejsca  symptom poczucia zahamowania mo\
liwości
rozwojowych, przytłumienia.
Postać ludzka.
1. Postać ludzka przedstawia kogoś innego ni\
badany  zazwyczaj brak aprobaty własnej
pozycji w rodzinie.
2. Postać ludzka przedstawia inną płeć  brak aprobaty dla własnej płci.
3. Postać ludzka przedstawia inną płeć i wiek  brak aprobaty własnej płci i wieku. Czasem
symptomy 1-3 mogą oznaczać bardzo silną potrzebę obecności osoby dominującej, np. matki
lub ojca.
4. Postać ludzka pozostająca poza domem, pozbawiona stóp lub dłoni  mo\
e oznaczać
poczucie lęku lub bezradności.
Inne szczegóły analizy postaci: Oster G.D., Gould P. (2001). Rysunek w psychoterapii.
Gdańsk: GWP, s. 52 oraz poni\
ej:  Lista wskaz
ników emocjonalnych w rysunku człowieka .
Badany zwykle uto\
samia się z narysowaną postacią. Postać na rysunku mo\
e być równie\

osoba znaczącą, upragnioną lub badany boi się jej. Bardzo diagnostyczne jest rysowanie,
mimo instrukcji, człowieka na osobnej kartce lub podkreślenie niemo\
ności narysowania
postaci ludzkiej. Oznacza to trudności w kontakcie społecznym.
Po przeanalizowaniu oddzielnie trzech elementów nale\
y rozwa\
yć ich powiązania  czy
stanowią całość, czy są oddzielone od siebie. Ta analiza naświetla dodatkowo tematykę więzi
osoby badanej z jej środowiskiem.
Lista wskaz
ników emocjonalnych w rysunku człowieka (5-12 lat).
6
Przydatna przy analizie testu  Narysuj osobę K. Machover.
Na podstawie materiałów ze szkoleń w Polskim Instytucie Psychoterapii Krótkoterminowej w Krakowie oraz
Oster G.D., Gould P. (2001). Rysunek w psychoterapii. Gdańsk: GWP.
1. Słaba integracja części figury (jedna lub więcej części nie łączą się ze sobą, są oderwane od
figury lub łączą się ze sobą ledwo dotykając, rysowane przerywana linią)  niestałość, słaba
integracja osobowości, słaba koordynacja, impulsywność, niedojrzałość emocjonalna, niska
tolerancja frustracji.
2. Zaciemnienie (zaczernianie w ogóle oznacza niepokój, im więcej zaczernienia, tym
większy niepokój):
- zaciemnienie twarzy (zaciemnienie umyślne całej twarzy albo jej części, piegi, plamy,
cienie, które nie są odzwierciedlaniem koloru twarzy)  niepokój, powa\
nie zaburzony,
negatywny wizerunek siebie,
- zaciemnienie rąk  poczucie winy, z powodu reakcji agresywnych, impulsywność,
- zaciemnienie nóg  dą\
enie do dojrzałości fizycznej i zainteresowań seksualnych,
- zaciemnienie szyi  walka nad kontrola impulsów.
3. Du\
a asymetria (jedno ramię albo noga wybitnie nie zgadzają się w zarysie z drugim;
wskaz
nik nie jest brany pod uwagę, gdy ramiona lub nogi są podobne w zarysie, lecz ró\
nią
się w wymiarze)  słaba koordynacja i impulsywność, neurotyczność, poczucie mniejszej
sprawności fizycznej, pomieszana lateralizacja, trudności grafomotoryczne.
4. Nachylenie postaci (pionowe odchylenie figury, do 15 stopni od pionu)  niestabilność,
brak równowagi psychicznej, brak bezpieczeństwa, pewności w postępowaniu.
5. Drobna figura, niewielkie wymiary postaci (5 cm lub mniej)  skrajna niepewność,
wycofanie się, depresja, skrajny brak poczucia bezpieczeństwa, poczucie nieprzystosowania.
6. Du\
a figura  ekspansywność powiązana z niedojrzałą, słabą kontrolą wewnętrzną,
urojenia wielkościowe z poczuciem nieudolności.
7. Przez
roczystość (pewne partie ciała rysowane są pojedynczą linią)  ostry niepokój,
konflikt bądz
lęk zwłaszcza, gdy dotyczy części seksualnych lub okaleczonych.
8. Głowa:
- drobna głowa (wysokość głowy mniejsza ni\
1/10 całej figury)  intensywne odczucie
intelektualnej nieudolności, ni\
szości,
- du\
a głowa  zaabsorbowanie światem wyobraz
ni, koncentracja na aktywności umysłowej;
- czasem uwaga skierowana na głowę i inne szczegóły jest związana z zaburzeniem
obsesyjno-kompulsyjnym.
- mała głowa  osobowość obsesyjno-kompulsywna, poczucie ni\
szości intelektualnej,
- odwrócona tyłem  tendencje paranoidalne lub schizoidalne.
Według Sylvie Chermet-Carroy ( Zrozum rysunki dziecka , 2003) małe dzieci rysują na ogół
du\
a głowę. Je\
eli po 8. r.\
. dziecko nadal rysuje du\
ą głowę oznaczać to mo\
e przerost  ja
lub narcyzm. Natomiast zbyt mała głowa świadczyć mo\
e o skłonności do deprecjonowania
własnej osoby lub do depresji. Mo\
e równie\
oznaczać dominację popędów nad rozumem.
Włosy pojawiają się na rysunkach zazwyczaj u dzieci powy\
ej 6. roku \
ycia.
9. Oczy:
- zezujące oczy (oczy skierowane na zewnątrz lub do środka)  bunt i złość osoby rysującej,
- spoglądanie w bok  podejrzliwość i skłonności paranoidalne,
- du\
e  ekstrawersja i ciekawość,
- małe  introwersja.
10. Ręce (słu\
ą do kontrolowania otaczającego środowiska)/ramiona:
- krótkie ramiona (krótki kikut, ramiona nie dosięgają talii)  trudności w wyciąganiu ręki do
świata, tendencja do wycofywania się, zamykania w sobie, zwracania do wewnątrz, próby
hamowania impulsów,
7
- ramiona przylegające do boków ciała (brak przerwy miedzy ramionami a ciałem)  sztywna
wewnętrzna samokontrola, brak elastyczności, ubogie stosunki interpersonalne,
- długie ramiona (ramiona na tyle długie, by dosięgnąć kolan)  agresywne zachowania,
pragnienia i dą\
enia w zdobywaniu i gromadzeniu, sięganie w kierunku innych,
- ręce odcięte (ramiona bez dłoni i palców)  poczucie winy, niepokój, poczucie
nieprzystosowania, zakłopotanie,
- ręce trzymane za plecami  pragnienie kontrolowania złości, niechęć do kontaktów
interpersonalnych, skrytość,
- nierówne  niestabilność emocjonalna,
- szerokie  zaabsorbowanie odczuwaną potrzebą siły, ambitna osobowość,
- kwadratowe  nadmierna defensywność, wrogość w stosunku do innych ludzi,
- ręce zało\
one na piersiach  wrogość lub podejrzliwość,
- du\
e dłonie (tak du\
e jak głowa postaci albo większe)  agresywność, zachowania  acting-
out (wyładowywanie się), zaczepne zachowania, wskaz
nik nieuczciwości osoby badanej,
- rozcapierzone palce, zakrzywione jak szpony  tendencje agresywne,
- palce długie i szpiczaste  agresywność, wrogość,
- palce zaznaczone pętelkami lub pojedyncza kreską  pragnienie stłumienia agresywnych
impulsów.
11. Zęby (jakakolwiek reprezentacja zębów)  agresywność (oralna).
12. Nogi:
- nogi przylegające do siebie (nie ma przerwy miedzy nogami, z profilu widoczna jedna
noga): du\
e napięcie związane z impulsami seksualnymi,
- ró\
nice w wielkości  sprzeczne uczucia dotyczące niezale\
ności,
- długie  dą\
enie do autonomii,
- krótkie  upośledzenie \
ycia emocjonalnego,
- stopy du\
e  dą\
enie do bezpieczeństwa lub męskości,
- stopy małe- zale\
ność, stłumione odczuwanie.
13. Genitalia (realistyczne lub symboliczne ukazanie genitaliów)  patologia, bardzo silny
niepokój dotyczący impulsów seksualnych.
14. Olbrzymia groteskowa figura (figura przedstawiająca nieludzką groteskową postać; musi
być to wynik wyobraz
ni dziecka, a nie jego nieudolności)  uczucie silnej odpowiedzialności,
słabe wyobra\
enie o sobie.
15. Więcej figur odruchowo narysowanych (kilka figur niepowiązanych za sobą w jakąś
całość)  uszkodzenie mózgu.
16. Wytrzeszczone oczy, wyszczerzone zęby, zacięte usta, broń w ręce  wrogość, strach.
17. Chmury, deszcz i śnieg  odczuwanie zagro\
enia ze strony świata dorosłych.
18. Usta:
- przesadnie podkreślone  niedojrzałość, agresywność oralna,
- bardzo du\
e - erotyzm oralny.
19. Szyja (rzadko na rysunkach przed 5. r.\
.):
- krótka i gruba  odzwierciedla potęgę instynktów,
- długa i chuda  pragnienie zapanowania nad popędami,
- przesadnie wybujała  dą\
enie do tego, aby się wznieść, by być wy\
szym lub lepszym pod
względem fizycznym lub intelektualnym,
- brak szyi u dziewięcio-, dziesięcioletniego lub starszego dziecka  przewaga postawy
materialistycznej.
20. Ubranie (pojawia się około 4.-5. r.\
.):
- grubo ubrana postać  ta, której brak miłości,
- postać w letnim stroju  otrzymuje, zdaniem dziecka, du\
o miłości,
8
- postać w łachmanach  deprecjacja tej postaci (jeśli dziecko siebie przedstawia w ten
sposób: bunt wobec otoczenia i chęć odrzucenia norm społecznych).
21. Brak oczu (tak\
e brak z
renic)  poczucie alienacji społecznej, ucieczka od świata realnego
w świat marzeń, dziecko nie chce  widzieć .
22. Brak nosa  nieśmiałość, brak jawnej agresywności, niezdolność do walki o swoje ja.
23. Brak ust  niezdolność do nawiązywania kontaktu słownego, silna komponenta lękowa,
depresja.
24. Brak ciała  emocjonalny problem identyfikacji z rola kobiety lub mę\
czyzny.
25. Brak rąk  poczucie winy z powodu odczuwanej wrogości lub seksualności,
nieprzystosowanie, bezradność.
26. Brak dłoni  zakłopotanie, poczucie nieprzystosowania, dłonie pojawiają się zazwyczaj na
rysunkach dzieci powy\
ej 6. roku \
ycia.
27. Brak nóg  niepokój, niepewność, silne konflikty.
28. Brak stóp  niepewność, brak stałego gruntu pod nogami, brak niezale\
ności, stopy
pojawiają się zazwyczaj na rysunkach dzieci powy\
ej 6. roku \
ycia
29. Brak szyi  reakcje niedojrzałe, impulsywne, słaba kontrola wewnętrzna.
30. Zniekształcenia obrazu ciała występują niekiedy w fobiach.
31. Szybki i gwałtowny sposób rysowania charakterystyczny jest dla zaburzeń lękowych.
Rysowanie i malowanie to bardzo osobista czynność. Ka\
dy obrazek odzwierciedla elementy
osobowości autora. I odwrotnie: ka\
da interpretacja zale\
y zawsze od punktu widzenia
analizującego i aspekty jego osobistych prze\
yć wywierają na nią istotny wpływ. Analiza
symboliki i treści rysunku wyłącznie wg schematu oraz wyrwana z indywidualnego kontekstu
jest krótkowzroczna i mało odpowiedzialna. Mo\
e wprowadzić w błąd.
9