Późne średniowiecze (1300-1500)
Często spotykana opinia, że XIV i XV w. to czas kryzysu Europy, odczuwanego i postrzeganego załamania gospodarczego, demograficznego i politycznego, nie jest ścisła. W większym stopniu dotyczy ona Europy Zachodniej niż Wschodniej, przeżywającej w tym samym czasie „złotą jesień średniowiecza”.
Cieniem na cały okres położyły się wielkie zarazy i klęski głodu. W 1300 Stary Kontynent zamieszkiwało około 73 mln ludzi, sto lat później — już tylko 45 mln. Wg innych danych, w latach 1347-80 liczba ludności Europy zmniejszyła się o 40%, w latach 1380-1440 — o następne 10%. Wpływ spadku liczby ludności na wydarzenia był różnorodny: spowodował wprowadzenie w Anglii obowiązku pracy dla mężczyzn i kobiet poniżej 60. roku życia; zahamował kolonizację niem. na ziemiach polskich i węgierskich (ponieważ w Niemczech nie brakowało już ziemi dla chętnych); zahamował rozwój miast. Jednocześnie spadek dochodów z dóbr lennych doprowadził do powstania bandytyzmu rycerskiego w Niemczech, Francji i Anglii, a wzrost obciążeń feudalnych sprowokował rozruchy i bunty chłopskie we Francji, Anglii i Hiszpanii. Skutki te tylko pośrednio dotknęły ziemie polskie, do których najgroźniejsza epidemia Czarnej Śmierci (1347-50) nie dotarła.
Władcy Anglii nadal prowadzili wojnę o zachowanie terytoriów lennych na terenie Francji i utrzymanie władzy nad nimi. Kolejna odsłona walk, trwających od połowy XII w., nazwana została wojną stuletnią (1337-1453). Jej zakończenie pozwoliło władcom Francji zjednoczyć swe ziemie — ostatnim aktem tego procesu stało się przyłączenie w 1532 Bretanii. W Anglii wojna zaowocowała ostateczną „anglicyzacją” normandzko-fr. elity, ale nie pokojem. Rywalizacja o wpływy na dworze doprowadziła do domowej, tzw. wojny dwóch róż (1455-85).
Gdy pod wpływem królów fr. następcy św. Piotra opuścili Rzym, upadł autorytet papiestwa. Kilkudziesięcioletnia „niewola awiniońska” (1309-77) i następująca tuż po niej wielka schizma zachodnia (1378-1417), czyli uzurpowanie sobie pełni władzy przez kilku papieży jednocześnie, sprawiły, że biskupi Rzymu utracili dystans wobec wydarzeń i kontrolę polityczną nad nimi. W Anglii i w Czechach wielu zwolenników zyskali kaznodzieje kwestionujący dotychczasowy ład kościelny (John Wycliffe, Jan Hus).
Wcześniejszy upadek władzy centralnej w Niemczech i rozpad Królestwa Italii sprawiły, że godność cesarska ograniczyła się do pierwszeństwa w krajach niemieckich. Po wiekach rywalizacji, w połowie XV w. związana została z rodem Habsburgów (1438-1806). By wzmocnić swą pozycję w Rzeszy i w Europie, Habsburgowie drogą wojen i małżeństw starali się powiększyć domenę.
W tym samym czasie, gdy „stara” Europa trwała w chaosie, inne państwa powstawały i umacniały się. W walkach z Habsburgami obronił swą niezależność Związek Szwajcarski. W sprzyjających okolicznościach usamodzielniła się Burgundia (1361), dotychczasowe lenno władców francuskich. Jej książęta skupili w swym ręku wiele ziem na pograniczu niem., ale brak męskiego dziedzica sprawił, że władztwo (jako wiano ostatniej z rodu) przeszło w 1479 pod panowanie Habsburgów. Na Półwyspie Pirenejskim postępy czyniła rekonkwista. W 1492 Kastylijczycy zajęli ostatnią twierdzę islamu, Granadę. Ślub dziedziców Kastylii (Izabeli) i Aragonii (Ferdynanda) doprowadził do powstania jednego Królestwa Hiszpanii.
Także na północy jednoczyły się państwa skandynawskie, przeciwstawiające się naciskom niem. kupców i książąt pogranicza. Dziedziczka tronu duńskiego, Małgorzata I, poślubiła następcę tronu norweskiego. Po śmierci ojca i męża objęła władzę w obu królestwach, a jej rozsądne rządy sprawiły, że również szlachta szwedzka ofiarowała jej tron. W 1397 na zjeździe w Kalmarze Małgorzata przeprowadziła uchwałę o unii personalnej 3 królestw. Jej dzieło przetrwało do 1523.
Wbrew częstym zmianom panujących dynastii, XIV i XV w. przyniosły rozkwit państw Europy Środk., Węgier, Czech i Polski. Do największego znaczenia spośród nich doszło w tym czasie Królestwo Polskie. Zjednoczone po rozbiciu dzielnicowym, w 1386 zawarło unię z W. Księstwem Litewskim. Połączenie sił obu krajów pozwoliło na pokonanie wspólnego wroga — zakonu krzyżackiego — i zhołdowanie jego ziem (1466).
We wsch. części kontynentu największą „karierę” zrobiło, niewątpliwie, państwo litewskie. Pogańscy książęta Litwy, korzystając z osłabienia tatarskiej Złotej Ordy, na początku XIV w. podporządkowali swej władzy wiele księstw ruskich i rozciągnęli swe władztwo od Bałtyku po Morze Czarne. Gdy prowadzone w imię chrystianizacji ataki nadbałtyckich zakonów rycerskich stawały się coraz bardziej uciążliwe, a wzrost siły Księstwa Moskiewskiego zapowiadał bliski konflikt o panowanie nad ziemiami ruskimi, wielki książę Jagiełło — za cenę chrztu i ślubu z polską królową — zawarł unię z Polską (1385). Sto lat później jego wnukowie zasiadali na tronach Litwy, Polski, Czech i Węgier.
Największe zmiany polityczne nastąpiły na wschodnich krańcach kontynentu europejskiego. W 1453 Turcy zdobyli Konstantynopol, co przypieczętowało upadek cesarstwa bizantyńskiego, państw bałkańskich i greckich. Pretensje do politycznego spadku po cesarstwie wschodnim zgłosiło Księstwo Moskiewskie. Jego władcy od początku XIV w., jako mianowani przez Tatarów wielcy książęta, podporządkowali sobie ogromne obszary Rusi. W końcu XIV w. zrzucili jarzmo tatarskie. W XV w. umocnili się i — w następnym już stuleciu — zaczęli włączać się w główny nurt wydarzeń kontynentu.