Europejskie średniowiecze (1000-1300)

„Klasyczne” średniowiecze przypada, wg większości historyków, na XI-XIII stulecie. Elementem jednoczącym w tym okresie świat (Europę) okazało się zinstytucjonalizowane chrześcijaństwo — Kościół łaciński — uosabiane przez papieża. Traktowanie chrześcijaństwa jako „instytucji politycznej”, podlegającej wszystkim świeckim pokusom władzy, może tłumaczyć nam źródła większości najważniejszych wydarzeń tego okresu, tak politycznych (rywalizacji papiestwa i cesarstwa, ruchu krucjatowego), jak i religijnych (schizmy wschodnie) czy kulturowych (reformy kluniackiej, narodzin uniwersytetów).

Po uzyskaniu przez papiestwo własnego państwa, przyjęciu chrztu przez wiele ziem i zdobyciu przez duchownych w nowych państwach chrześcijańskich silnej pozycji, w ostatnim wieku I tysiąclecia Kościół katolicki (łaciński) przeżywał „kryzys wzrostu”. Częste zmiany na stolicy Piotrowej sprawiły, że upadł autorytet urzędu papieskiego. Krytykę ze strony duchownych i świeckich budziły nieprzestrzeganie przez księży i zakonników celibatu oraz sprzedaż godności duchownych, nadawanie i obejmowanie ich przez świeckich. Ruch odnowy rozpoczął się w benedyktyńskim klasztorze w Cluny we Francji, ale stosunkowo szybko opanował wiele klasztorów. Wpłynął też na wielu księży.

Gdy papieżem został zwolennik reformy Grzegorz VII (1075-85) 
, konflikt ujawnił się z całą siłą. Papież przeciwstawił się uznawanej przez cesarzy koncepcji państwa uniwersalnego, w którym władca jest jednocześnie królem i kapłanem (z racji namaszczenia), co daje mu prawo do mianowania duchownych. Formalnie spór dotyczył biskupów, ale w rzeczywistości — także papieży.

Grzegorz VII uważał, że to następca św. Piotra jest najwyższym zwierzchnikiem wszystkich chrześcijan, także monarchów, których może powoływać do władzy lub składać z tronów. Próba sił zakończyła się kompromisem. W Wormacji obie strony sporu uznały (1122), że wyboru na urzędy biskupa i opata dokonują duchowni, a władca nadaje wybranemu w lenno dobra ziemskie należące do urzędu. W podobny sposób rozstrzygnięto problem w Anglii i Francji.

Przemiana wewnętrzna Kościoła manifestowała się również w zmianie stosunku do wojen i rycerstwa. Ceremoniał rycerski zyskał oprawę religijną, a wojny (z wrogami chrześcijaństwa) — akceptację. Ziemie wyzwalane spod panowania niewiernych uznano za własność papiestwa, które ma prawo nadać je w lenno zwycięzcom. W 1095 na synodzie w Clermont we Francji papież Urban II wezwał do odebrania Turkom Grobu Pańskiego. Rok później kilkusettysięczna rzesza krzyżowców wyruszyła na Bliski Wschód. Efektem pierwszej krucjaty stało się powstanie na wsch. wybrzeżu Morza Śródziemnego Królestwa Jerozolimskiego (1099-1187) i kilku księstw otoczonych przez muzułmańskie państwa. Obrony chrześcijańskich państewek podjęły się specjalnie powołane zakony rycerskie, ale ich siły wkrótce okazały się niewystarczające. Jeszcze kilkakrotnie rycerze europejscy opuszczali swój kontynent, by bronić świętych miejsc, przewagę mieli jednak muzułmanie. Obrońcy ostatniej twierdzy krzyżowców, Akki, zostali pokonani w 1291.

Walka z niewiernymi toczyła się nie tylko na Bliskim Wschodzie. Charakter krucjat miały też walki z Arabami na Półwyspie Pirenejskim (od 1063), z poganami nad Bałtykiem i z heretykami w Europie Zach. (z albigensami-katarami). Cesarstwo niemieckie w latach 1147-85 zorganizowało kilka wypraw przeciw pogańskim Słowianom zamieszkującym tereny między Odrą i Łabą, zakończonych opanowaniem tych ziem. Na początku XIII w. książę mazowiecki Konrad organizował krucjaty przeciw bałtyjskim poganom-Prusom, ale nie przyniosły one spodziewanych efektów.

Dopiero powierzenie misji krzyżakom, zakonowi niem. rycerzy-szpitalników, zaowocowało podbojem (1230-83) i chrystianizacją ziem pruskich. Na podbitych terenach krzyżacy utworzyli państwo zakonne. Podobne państwo zakonu Kawalerów Mieczowych powstało w Inflantach (po 1202).

Walki z niewiernymi, prowadzone z oficjalnym poparciem Kościoła, przyniosły również pogromy i akty nietolerancji wobec Żydów. W 1215 sobór laterański IV nakazał Żydom mieszkać w wyodrębnionych dzielnicach i nosić wyróżniający ich strój.

W XI-XIII w. chrześcijaństwo wywierało wpływ nie tylko na politykę, ale również — po stuleciach chrystianizacji — na codzienne życie prostych ludzi. Rok kościelny, ze świętami i okresami postów, nadawał rytm codzienności. Popularne stały się pielgrzymki.

Wierni udawali się do Jerozolimy i Rzymu, ale również do miejsc kultu: apostoła Jakuba (Santiago de Compostela), św. Marcina (Tours), św. Mikołaja (Bari), św. Tomasza Becketa (Canterbury), relikwiarza Trzech Króli (Kolonia) i in. W swoich miejscowościach mogli podziwiać coraz piękniej zdobione kościoły, oglądać misteria, uczestniczyć w uroczystych procesjach. Opowieści o świętych i liczne zakony, tak starsze (benedyktyni), jak i nowo powstałe (m.in. cystersi, norbertanie, beginki, dominikanie, franciszkanie), zachęcały do poświęcenia życia doczesnego staraniom o życie wieczne. Szkoły klasztorne, katedralne i powstające od XIII w. uniwersytety przekazywały chętnym zgromadzoną wiedzę. Przykościelne szpitale zapewniały chorym i starcom opiekę.

Europa końca XIII w. powiększyła się — w porównaniu z Europą końca X w. — o nadbałtyckie państwa zakonne i pogańską Litwę. Rozszerzyły swe granice chrześcijańskie królestwa na Półwyspie Pirenejskim. Okres rozbicia dzielnicowego przeżywały Francja, Polska i Ruś.

Walka o prymat polityczny w świecie chrześcijańskim stanowiła oś jednej tylko grupy problemów ówczesnego świata. Wśród pozostałych zagadnień, najważniejsze wydają się: walka panujących nad dużymi, wielonarodowymi obszarami o pełne podporządkowanie sobie swych ziem (Plantageneci w Anglii i Francji, cesarze w Niemczech i Włoszech); pojawienie się w Europie Tatarów i narzucenie przez nich zwierzchnictwa Rusi; powstanie i rozwój miast.

---