Późne Średniowiecze
Wit Stwosz (II połowa XV w.- I połowa XVI w.)- niemiecki rzeźbiarz i malarz, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli późnego gotyku w rzeźbie. W 1477 r. został poproszony o wykonanie ołtarza w kościele Mariackim (Kraków). Po 12 latach pracy powstał wspaniały ołtarz, składający się z pięciu części- fragmentu centralnego oraz czterech skrzydeł
Jan Długosz (XV w.)- polski historyk, twórca jednego z najwybitniejszych dzieł średniowiecznej historiografii europejskiej, duchowny, geograf, dyplomata, wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka. Był twórcą m.in. dzieła, składającego się z 12 ksiąg opisujących dzieje Polski od czasów legendarnych do 1480 roku (Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego)
Mikołaj Kopernik (II połowa XV w.- I połowa XVI w.)- polski astronom, twórca teorii heliocentrycznej
Paweł Włodkowic (II połowa XIV w.- I połowa XV w.)- uczony, prawnik, pisarz religijny i polityczny, obrońca interesów Polski w sporach z Krzyżakami
Jan Ostroróg (XV w.)- wojewoda poznański, twórca i publicysta polityczny, doradca królów Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta
Wszyscy ci panowie ukończyli Akademię Krakowską.
Władysław Jagiełło (II połowa XIV w.- I połowa XV w.)- wielki książę litewski, poprzez ożenek z królem Jadwigą, został drugim władcą Polski (unia personalna) w 1386 roku, poprowadził Polaków do zwycięstwa podczas bitwy pod Grunwaldem (15 lipca 1410 r.)
Jadwiga Andegaweńska (XIV w.)- najmłodsza córka Ludwika Węgierskiego. W 1384 roku została królem Polski, a dwa lata później zawarła małżeństwa z wielkim księciem litewskim- Władysławem Jagiełłą. Zmarła w 1399 roku
Władysław III Warneńczyk (XV w.)- król Polski i najwyższy książę litewski od roku 1434, król Węgier jako Ulászló I od 1440, na tronie Litwy nie zasiadł, gdyż zrobił to jego młodszy brat- Kazimierz Jagiellończyk
Kazimierz Jagiellończyk (XV w.)- wielki książę litewski, jeden z najaktywniejszych królów Polski, ostatecznie pokonał Zakon Krzyżacki w wojnie trzynastoletniej, nadał szlachcie więcej praw (patrz: Przywilej w Nieszawie- 1454 r.
Ludwik Węgierski- 1374 r.- przywilej Koszycki- nadanie polskiej szlachcie nowych praw w zamian za uznanie przez szlachtę praw do korony jednej ze swych córek
Postanowienia przywileju w Koszycach:
Określenie stałego podatku (poradlne w wysokości 2 groszy z łana kmiecego) oraz zobowiązanie, że nie będzie nakładać innych opłat bez zgody szlachty
Zwolnienie rycerstwa z obowiązku wznoszenia i naprawy zamków., mostów oraz otrzymywania króla w czasie jego podróży po kraju
Zagwarantowanie zwrotu kosztów wypraw wojennych prowadzonych poza granicami państwa, a także wykup w razie dostania się do niewoli
Unia w Krewie została zawarta w 1835 roku. Była to unia personalna łącząca Królestwo Polskie z Wielkim Księstwem Litewskim. Oznaczało to, iż Polska i Litwa będą miały wspólnego monarchę, lecz zachowają odrębne urzędy i instytucje państwowe.
Przyczyny unii w Krewie:
Szukanie dróg gwarantujących dalszy rozwój Polski i Litwy
Obustronne zabezpieczenie przed zagrożeniem ze strony Krzyżaków
Interesy Kościoła, który wiązał duże nadzieje z chrystianizacją rozległych terenów Litwy
Dążenie szlachty ruskiej i litewskich (zwanej bojarami) do otrzymania przywilejów podobnych do praw przysługujących polskiemu rycerstwu
Zainteresowanie mieszczaństwa rozwojem handlu
Dążenie Polski do zdobycia silniejszej pozycji na forum międzynarodowym, zagwarantowanie przyjaznych stosunków na wschodniej granicy
Skutki zawarcia unii w Krewie:
Utworzenie potężnego państwa polsko- litewskiego
Wzmocnienie pozycji Litwy w Europie poprzez przyjęcie chrztu
Możliwość wspólnej, skutecznej walki z Zakonem Krzyżackim
Rozwój chrześcijaństwa, poszerzenie obszarów będących pod wpływem Kościoła
Wzmożenie działalności Zakonu, który dostrzegł narastającą potęgę zjednoczonych państw
Rozwój kultury polsko-litewskiej, zetknięcie się dwóch etnicznie i kulturowo różnych państw poskutkowało wyłonieniem się specyficznej kultury
Uniezależnienie Polski od aliansu z Węgrami
Przyczyny wybuchu Wielkiej Wojny z Zakonem Krzyżackim:
Objęcie godności Mistrza Zakonu przez Urlicha von Jungingena, znanego z nieustępliwej polityki wobec Polski i Litwy (1407 r.)
Nierozstrzygnięte spory z Polską i Litwą, w związku z utraconymi ówcześnie ziemiami (Litwa- Żmudź, Polska- ziemia chełmińska oraz michałowska, Pomorze Gdańskie)
Próby rozerwania sojuszu między Polską a Litwą
Zajęcie przez Krzyżaków ziemi dobrzańskiej, którą Polska niedawno zdołała wykupić dzięki opodatkowaniu się szlachty (1409 r.)
Rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji na temat Władysława Jagiełły i księcia Witolda w Europie Zachodniej oraz przed papieżem i cesarzem
Zbrojny konflikt polsko- krzyżacki rozpoczął się w maju 1409 roku, gdy na Żmudzi wybuchło powstanie przeciwko Krzyżakom. W sierpniu tego samego roku Urlich von Jungingen wypowiedział wojnę Królestwu Polskiemu. Walki przerwała zima. Rozejm miał obowiązywać do czerwca 1410 roku. Decydująca bitwa rozegrała się 15 lipca 14010 roku na polach w pobliżu wsi Grunwald. Rycerzami zakonnymi dowodził ich mistrz, natomiast na czele wojsk polsko- litewskich stanął Władysław Jagiełło. Pomimo znaczącej przewagi ze strony liczebności wojsk, wojska krzyżackie uległy całkowitemu rozbiciu. Jeńców zakuto w znalezione w obozie krzyżaków duby, natomiast wziętych do niewoli sojuszników Krzyżaków, pochodzących z innych państw, zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem zwolniono. Zobowiązano ich do stawienia się określonego dnia w Krakowie w celu zapłacenia okupu.
Dnia 1 lutego 1411 roku król Władysław Jagiełło, książę Witold i nowy mistrz krzyżacki Henryk von Plauen zawarli pokój w Toruniu.
Postanowienia pierwszego pokoju w Toruniu:
Do Polski ponownie włączono ziemię dobrzyńską
Litwa odzyskała Żmudź, ale tylko do końca życia Witolda
Zakon zobowiązał się do zapłacenia wysokiego odszkodowania w zamian za uwolnienie jeńców
Wielki triumf wojsko polsko- litewskich pod Grunwaldem nie zniszczył ostatecznie potęgi zakonu, który wkrótce zaczął wysuwać oskarżenia przeciwko polskiemu władcy. Ostatecznie Jagiełło i Krzyżacy postanowili rozstrzygnąć spór przed obliczem papieża i cesarza na soborze obradującym w latach 1414- 1418 w Konstancji. Na zjeździe Polskę reprezentowali: arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba, rycerz Zawisza Czarny oraz profesor prawa Paweł Włodkowic. Przekonywali oni, iż Jagiełło jest prawdziwie chrześcijańskim władcą. Krzyżacy z kolei oskarżali Polaków o szerzenie herezji (poglądy jednostek bądź grupy wyznawców danej religii sprzeczne z podstawowymi zasadami, naukami lub ustaleniami autorytetów konstruujących tę religię).
Przyczyny wojny trzynastoletniej:
Skandaliczne zachowanie i niebotycznie wysokie podatki Krzyżaków
Nierozwiązania sprawa z Pomorzem Gdańskim
Tworzenie przez szlachtę tajnych organizacji (1397 r.- Związek Jaszczurzy, 1440 r.- Związek Pruski)
Inkorporacja (włączenie obcego obszaru do danego państwa --> Kazimierz Jagiellończyk zgodził się przyłączyć Pomorze Gdańskie i Prusy do Polski- 1454 r.)
Na czele Polskiej armii stał Piotr Dunin.
1454- przegrana bitwa pod Chojnicami (walczyło pospolite ruszenie)
1457- wykupienie przez Polskę Malborka
1462- zwycięska bitwa pod Świecinem
1463- Gdańsk i Elbląg zorganizowały we własnym zakresie finansowym flotę i na Zalewie Wiślanym zatopiły całą krzyżacką flotę
1464- początek rozmów pokojowych między Polską a Krzyżakami
1466- zawarcie pokoju w Toruniu
Postanowienia drugiego pokoju w Toruniu:
Do Polski wróciły: Pomorze Gdańskie z Gdańskiem, ziemia chełmińska, ziemia michałowska, biskupstwo warmińskie, a z większych miast m.in. Toruń, Malbork i Elbląg (ziemie te odtąd nazwano Prusami Królewskimi)
Z terenów zatrzymanych przez Krzyżaków utworzono nowe polskie lenno- Prusy Zakonne, zwane też Prusami Krzyżackimi (ze stolicą w Królewcu)
Każdy mistrz zakonu miał obowiązek składać hołd lenny królowi Polskiemu i wspierać go w czasie wojny
Pieta- przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwe ciało Chrystusa, w sztukach plastycznych
Pospolite ruszenie- w dawnej Polsce: powołanie pod broń, w razie zagrożenia kraju, wszystkich obywateli zdolnych do noszenia broni, później tylko ze stanu rycerskiego i szlacheckiego, wojsko składające się z obywateli powołanych w ten sposób
Armia zaciężna- armia złożona z wojowników wynajętych i opłacanych przez króla
Szlachta- stan społeczny obdarzony dziedzicznym prawem własności ziemi i przywilejami nadawanymi przez władców
Inkorporacja- włączenie obcego obszaru do danego państwa
Lenno- w systemie feudalnym posiadłość nadawana przez seniora w użytkowanie wasalowi w zamian za wsparcie militarne lub finansowe
Memoriał- pismo skierowane do władz, zawierające prośby lub uwagi w ważnych dla ogółu sprawach
Sobór- zgromadzenie biskupów całego świata obradujące pod przewodnictwem papieża lub jego delegata
Janczarzy- doborowe oddziały piechoty tureckiej stanowiące trzon wojsk Imperium Osmańskiego od XV do XIX wieku
Spahisi- jazda turecka za czasów imperium osmańskiego
Husytyzm- ruch religijny i polityczny zapoczątkowany działalnością teologa Jana Husa. Zwolennicy zmian domagali się przetłumaczenia Biblii na języki narodowe oraz prawa do swobodnego głoszenia zasad wiary, ponadto pragnęli odebrać duchowieństwu majątki i władzę świecką. Husyci chcieli również wprowadzenia eucharystii w dwóch postaciach- chleba i wina. Kielich z krwią Chrystusa stał się znakiem ruchu husyckiego. W 1415 roku, za sprawą Zygmunta Luksemburskiego, podczas soboru w Konstancji, Jan Hus został skazany na śmierć przez spalenie na stosie
Bojarzy- w średniowiecznej Bułgarii (do XIV wieku), Wołoszczyźnie, Mołdawii i później na Rusi - wyższa szlachta feudalna, magnaci, wielcy właściciele ziemscy
Poradlne- Stały podatek od dóbr ziemskich wprowadzony przez Kazimierza Wielkiego, w wysokości 12 groszy w dobrach rycerskich oraz 24 groszy w dobrach klasztornych
Fanatyzm- postawa oraz zjawisko społeczne polegająca na ślepej i bezkrytycznej wierze w słuszność własnych przekonań, połączona z nietolerancją wobec osób o innych poglądach
Cechy charakterystyczne późnego średniowiecza:
Styl gotycki (np.: Katedra w Gnieźnie, Kościół Mariacki w Krakowie, Bazylika Mariacka w Gdańsku, Krakowski Barbakan, Sukiennice w Krakowie, Akademia Krakowska, Zamek w Malborku, Ołtarz Wita Stwosza, Piety)
„Czarna Śmierć” (dżuma)- epidemia, która pojawiła się w Europie w I połowie XIV wieku. Do zainfekowania dochodziło za pośrednictwem osób zarażonych, szczurów i żerujących na nich pcheł. Choroba w większości przypadków kończyła się śmiercią co doprowadziło do zgonu około 30% ludności kontynentu
Polska i Litwa miały największe problemy z Zakonem Krzyżackim, ze względy na rosnącą potęgę zjednoczonych państw
Nowe państwo: Imperium Tureckie
Tereny podbite przez Turków:
Azja Mniejsza
Bałkany
Serbia
Konstantynopol (1453)
Bułgaria
Grecja
Część Węgier
Lenna Tureckie:
Wołoszczyzna
Mołdawia
Złota Orda
XoXo
Pretty Skylark