WYŻSZA SZKOŁA UMIEJĘTNOŚCI ZAWODOWYCH

W PIŃCZOWIE

Wydział Pielęgniarstwa

Nr albumu 1365

Elżbieta Berus

OCENA POTRZEB PACJENTÓW W STARSZYM WIEKU

Promotor: mgr Jadwiga Trela- Lech

Pińczów 2012

Składam serdeczne podziękowania

Pani

za współpracę, życzliwość oraz cenne wskazówki

w trakcie pisania pracy licencjackiej.

Spis treści

Wstęp

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, ma miejsce stały proces starzenia się ludności. Zmieniająca się struktura demograficzna niesie potrzebę większego zainteresowania się ludźmi starszymi ale nie tylko pod względem ewentualnych problemów zdrowotnych wynikających z charakterystycznej dla starości wielochorobowości ale przede wszystkim zainteresowania się potrzebami bio-psycho-społecznymi tych ludzi. Temat pracy został sformułowany tak, aby zwrócić uwagę na to, jak na przestrzeni upływającego czasu zmienia się człowiek, jego fizjologia, psychika i co w okresie starości jest dla niego najważniejsze, czego mu w życiu brakuje, jak ocenia swoje życie i swoją starość. Pisanie na ten temat jest celowe ponieważ obcowanie z ludźmi starszymi na gruncie zawodowym ale i nie tylko stanie się łatwiejsze kiedy poznamy ich potrzeby pierwszoplanowe, kiedy poznamy procesy zachodzące w starzejącym się organiźmie, które warunkują funkcjonowanie w społeczeństwie. Zagadnienie starości pozornie znane, nie było jednak dla mnie jasne, stąd chęć uporządkowania tych wiadomości.

Zajmowanie się tym tematem wynikało z potrzeby wiedzy na temat potrzeb ludzi starszych dla pełnienia zawodowych funkcji na najwyższym poziomie. W rozdziale pierwszym charakteryzowano wiek geriatryczny pod względem zmian fizjologicznych i psychospołecznych jakie występują. W rozdziale drugim przedstawiono organizację opieki nad osobami starszymi w Polsce. W rozdziale trzecim analizowano najczęstsze problemy geriatryczne. W rozdziale czwartym przedstawiono główne potrzeby ludzi starszych.

Celem pracy było poznanie potrzeb ludzi starszych. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego. Zastosowaną techniką była indywidualna ankieta przeprowadzona wśród pacjentów oddziału internistycznego. Starano się stworzyć obraz potrzeb pacjentów w starszym wieku przez uzyskanie odpowiedzi na temat występujących chorób przewlekłych i innych problemów zdrowotnych charakterystycznych głównie dla starości. Oceniano stopień aktywności osób starszych przez zadanie pytania o formę spędzania czasu wolnego, czy ocenę własnej sprawności fizycznej. Zbadano też akceptację procesu starzenia wśród ankietowanych. Jedyną trudnością wpływającą na udzielane odpowiedzi mógł być fakt, że ankietowani w chwili udzielania odpowiedzi byli hospitalizowani. Mogło to nieco wpływać na ocenę własnej starości i własnej osoby.

Rozdział 1. Charakterystyka wieku geriatrycznego

Okres starości jest jednym z etapów życia człowieka. Starzenie się jest procesem nieuniknionym i dotyczy wszystkich ludzi. Wiek XX cechował się dużą dynamiką przyrostu ludności na świecie, a zwłaszcza osób starszych. Na świecie obecnie żyje 580 milionów ludzi powyżej 60. roku życia. W roku 2025 liczba ta wzrośnie do 1,1 miliarda. W Polsce osób powyżej 65 lat jest 6,5 miliona. Ponad 800 tysięcy z nich ma więcej niż 80 lat. Systematycznie wzrasta długość życia zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Wpływ na prognozy demograficzne ma postęp medycyny, zwłaszcza w dziedzinie ratowania życia, rozwój profilaktyki chorób i opieki społecznej, wydłużenie się średniej długości życia, spadek wskaźnika urodzeń, jak również wyższa jakość życia. Wydłużanie się życia ludzkiego w ciągu ostatniego stulecia nasuwa istotny wniosek, że starzenie się społeczeństwa jest procesem ciągłym i stanowi poważne wyzwanie dla polityki zdrowotnej [1].

Starzenie się jest fizjologicznym procesem pojawiającym się wraz z wiekiem, polegającym na stałym zmniejszaniu się aktywności biologicznej organizmu, co przejawia się w mniejszej zdolności do regeneracji i adaptacji. Prowadzi to do upośledzenia funkcjonowania komórek, tkanek, narządów i układów, zwiększa podatność na choroby (np. choroby krążenia, Alzheimera, udary mózgu czy nowotwory). Starzenie się jest nieodwracalnym procesem, ponieważ zmniejszeniu ulega sprawność funkcjonalna narządów, zanikają zdolności prokreacyjne oraz występuje spadek adaptacji do stresu. Wzrasta również prawdopodobieństwo śmierci. Starość (wiek starczy) jest końcowym okresem starzenia się, który nieuchronnie kończy się śmiercią. Wg Światowej Organizacji Zdrowia za początek starości przyjmuje się umownie 60 lub 65 rok życia. W procesie starzenia się występują spore różnice indywidualne między ludźmi w zakresie różnych funkcji. Wyróżnia się wiek psychologiczny, który mierzony jest sumą doświadczeń człowieka, oraz wiek społeczny, określany jako zdolność przystosowywania się do nowych sytuacji społecznych. Proces starzenia się przebiega indywidualnie u każdego człowieka, można więc stwierdzić starzenie się występujące zbyt wcześnie w odniesieniu do wieku metrykalnego, starzenie się prawidłowe i późne. Forma i przebieg starzenia się zależą od czynników genetycznych i środowiskowych. Również wyobrażenia, jakie ma człowiek na temat swojego wieku, jak i oczekiwania, jakie sobie i swojemu życiu stawia pozostają w ścisłej zależności od jego stanu zdrowia oraz obrazu wytworzonego przez środowisko społeczne, w którym żyje. Nastawienie psychiczne do własnej starości nie pozostaje bez wpływu na przebieg procesów biologicznych w starzejącym się organizmie i warunkuje rolę społeczną osoby w podeszłym wieku. Zmiany zachodzące podczas procesu starzenia, nie będące pochodną określonych procesów chorobowych, należy zawsze oceniać porównując je z cechami i wydolnością danej osoby w poprzednich okresach życia. To zróżnicowanie tempa procesów starzenia uzasadnia potrzebę przeprowadzenia pomiarów zaawansowania starości. Uniwersalna miara, jaką są lata kalendarzowe spotyka się z krytyką. Inne sposoby, jak porównywanie cech biologicznych, które nie ulegają zmianom pod wpływem treningów (wiek biologiczny), czy ocena sprawności czynnościowej (wiek czynnościowy lub sprawnościowy) nie nadają się do wykorzystania w ocenie zaawansowania starości. Wobec tego posługujemy się najczęściej skalą kalendarzową, wydzielając wg niej pewne umowne okresy życia człowieka (tab.1) [2].

Tabela 1. Umowne okresy życia człowieka

Umowne okresy życia człowieka

I. Rozwojowy (poznawania świata)- do około 29 roku życia (dzieciństwo i młodość po około 15 lat na każde) II. Twórczy (produkcyjny) obejmuje czas między 30 a 59 rokiem życia (dzielony na wiek pośredni i dojrzałość- po 15 lat)

III. Starości- wypełnia czas pomiędzy 60 a 89 rok życia (wczesna-tzw. III wiek i starość późniejsza- po 15 lat)

IV. Długowieczności (wiek sędziwy) to okres powyżej 90 roku życia (sięgający maksymalnie granicy 110-120 lat)

Źródło: Kocemba J., Grodzki T. [red]: Zarys Gerontologii Klinicznej. Medyczne Centrum Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2000, s. 8

Teorie ewolucyjne próbują odpowiedzieć na pytanie, dlaczego się starzejemy. Zagadnienie to nie jest wciąż w pełni poznane, a jednym z poważniejszych problemów jest ustalenie, które z obserwowanych zmian są przyczyną, a które skutkiem starzenia się. Trudności te znalazły swoje odbicie w mnogości teorii co do mechanizmu starzenia się. Oto kilka najważniejszych:

1. Teoria mutacji somatycznych. Przyczyną starzenia się są mutacje, czyli uszkodzenia materiału genetycznego, do których dochodzi w komórkach somatycznych (czyli we wszystkich typach komórek organizmu, z wyjątkiem komórek rozrodczych). Mutacje te mają być rezultatem przewlekłej ekspozycji na naturalne źródło promieniowania.

2. Teoria katastrof błędów. Wraz z wiekiem zmniejsza się dokładność przekazywania informacji genetycznej w komórkach, co prowadzi do powstawania cząsteczek o nieprawidłowej budowie i funkcji.

3. Teoria wolnorodnikowa. Wolne rodniki są produktem ubocznym metabolizmu tlenu. Powstają głównie w mitochondriach. Bardzo łatwo reagują z innymi cząsteczkami, ale mogą je przy tym uszkadzać. Według teorii wolnorodnikowej akumulacja takich uszkodzeń leży u podstaw starzenia się organizmu. Poparciem teorii wolnorodnikowej są dane pokazujące między innymi, że wraz z wiekiem wzrasta produkcja wolnych rodników i liczba wywołanych przez nie uszkodzeń. Co więcej, nasilenie tych procesów jest w odwrotnej proporcji do maksymalnej długości życia różnych gatunków zwierząt. Wiadomo, że dla ochrony przed wolnymi rodnikami komórki wykorzystują pewne układy enzymatyczne, witaminy C i E oraz selen. Związki te zwane są antyoksydantami, ponieważ neutralizują wolne rodniki. Próba „wzmocnienia” tych mechanizmów poprzez na przykład odpowiednio wzbogaconą dietę nie powoduje wyraźnej zmiany długości życia. Teoria wolnorodnikowa jest jedną z najpoważniejszych koncepcji starzenia się.

4. Teoria modyfikacji białek. Następstwem pewnych reakcji chemicznych mogą być zmiany w strukturze ważnych białek ustrojowych. Na przykład skutkiem reakcji z wolnymi rodnikami może być utlenianie cząsteczek (czyli pozbawienie ich elektronów), a reakcji z cukrami ich glikacja (czyli przyłączenie cukru bez udziału jakiegokolwiek enzymu). Ponieważ wraz z wiekiem zmniejsza się zdolność komórek do usuwania takich zmienionych cząsteczek, mogą się one odkładać, ulegać dodatkowo tzw. sieciowaniu i w rezultacie zaburzać funkcję komórek i tkanek.

5. Teoria immunologiczna. Przyczyną starzenia się jest zmniejszająca się z wiekiem sprawność układu immunologicznego. W rezultacie zmniejsza się odporność na infekcje i zwiększa podatność na „autoagresję”, czyli działanie układu odpornościowego przeciw własnym tkankom.

6. Teoria neuroendokrynna. Starzenie się jest wynikiem takich zmian w układzie nerwowym i hormonalnym, które zaburzają reakcje ustroju na bodźce środowiskowe i powodują „rozstrojenie” zegara biologicznego organizmu. Teoria ta szczególna rolę przypisuje osi podwzgórze-przysadka-nadnercza oraz insulinie i pokrewnym jej czynnikom wzrostowym.

7. Teoria starzenia się komórkowego. Starzenie się organizmu wynika ze starzenia się jego poszczególnych komórek. Komórki starzeją się na skutek skracania się lub uszkodzenia chromosomów. Teoria ta bardzo dobrze objaśnia zjawiska, które zachodzą w komórkach hodowanych w warunkach laboratoryjnych, jednak udział starzenia komórkowego w naturalnym procesie starzenia się całego ustroju jest ciągle dyskutowany [3].

W miarę upływu lat starzenie się ogranicza sprawność starego człowieka i jego zdolność do samodzielnego życia. Większość osób w zaawansowanej starości wymaga większej lub mniejszej pomocy ze strony innych osób, staje się więc w pewnym stopniu od nich uzależniona. Badania polskich autorów wykazują, że ponad 1/3 osób w wieku powyżej 75 lat nie jest w stanie samodzielnie wychodzić z domu ani wykonywać bardziej złożonych prac domowych i osobistych zabiegów higienicznych. Światowa Organizacja Zdrowia już w latach 60. XX wieku wskazywała na istnienie pewnego ciągu wydarzeń, które determinują los człowieka w przebiegu starzenia i mogą go doprowadzić do znacznej i utrwalonej niesprawności (tab.2). Zapobieganie tym procesom i utrzymywanie osób w podeszłym wieku w stanie jak największej niezależności jest jednym z priorytetowych zadań stojących przed gerontologią XXI wieku [4].

Tabela 2. Ciąg przyczynowy: starość- uzależnienie (wg WHO)

Starzenie Zdrowie Ograniczenie Ograniczenie Uzależnienie Sprawności Samodzielności Choroba

Źródło: Abrams W.B., Bers M.H.: Podręcznik Geriatrii. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław, 1999 s. 32

1.1. Zmiany fizjologiczne i psychospołeczne w wieku geriatrycznym

1.1.1. Zmiany na poziomie narządowym

Zmiany narządowe w starzeniu pojawiają się w różnym okresie osobniczego trwania życia (heterochronia starzenia) i w różnym stopniu nasilenia w różnych narządach (heterotopia starzenia). Powoduje to trudności w wyznaczeniu wieku biologicznego osobnika. Zasadniczym utrudnieniem w określeniu markera naturalnego starzenia jest brak pewności, czy ewentualne zmiany nie są również skutkiem współistniejącej choroby.

Układ krążenia

Starzenie się serca jest dobrym przykładem uruchomienia mechanizmów adaptacyjnych. W trakcie inwolucji serca nieodwracalnie zmniejsza się liczba kardiomiocytów, pozostałe przy życiu komórki wykazują zaś cechy przerostu i przeładowania lipofuscyną i amyloidem. Dzielące się w podścielisku fibroblasty zmieniają stosunek kardiomiocytów do fibroblastów- na korzyść tych ostatnich, co przyczynia się do zwiększenia sztywności mięśnia sercowego (m.in. w wyniku zwiększonego wytwarzania kolagenu). Zmniejsza się też liczba komórek układu bodźcotwórczego węzła zatokowego, co może sprzyjać powstawaniu zaburzeń rytmu. U osób starszych, wykonujących umiarkowane ćwiczenia fizyczne, pojemność minutowa serca wraz z biegiem czasu wykazuje nieznaczne tendencje spadkowe. Dzieje się tak mimo zauważalnego zwiększenia masy mięśnia lewej komory (adaptacja do wyższych obciążeń kosztem zwiększenia wydatku energetycznego). Dodatkowo obserwuje się większą sztywność mięśnia lewej komory (spadek podatności rozkurczowej), sztywnienie dużych naczyń i wzrost ciśnienia tętniczego. Aby utrzymać pojemność minutową, serca może zwiększyć objętość rzutu serca, liczbę skurczów na minutę lub wykorzystuje oba te mechanizmy, aby zaspokoić bieżące zapotrzebowanie. Serce u zdrowych starszych osób zachowuje wydolność w stanie spoczynku, ale w czasie wysiłku lub w stanach nagłych obciążeń może ulegać dekompensacji.

Układ nerwowy

Mózg, zbudowany z wysoko wyspecjalizowanych komórek nerwowych, niezdolny jest do zastępowania obumierających neuronów. Jednakże proces utraty neuronów to tylko część prawdy. Na spadek masy i funkcji całego mózgu ma wpływ zmniejszająca się liczba komórek gleju, które dostarczają substancji odżywczych i pośredniczą w neurotransmisji. Większość komórek nerwowych przeżywa, tolerując zgromadzone w nich zbędne i nie poddające się degradacji produkty przemiany materii. Doprowadza to jednak do spowolnienia przetwarzania informacji, upośledzenia pamięci i innych dysfunkcji układu nerwowego. Mimo braku pewności, czy łagodne upośledzenie pamięci związane ze starzeniem stanowi przedkliniczną fazę otępienia, nie ma wątpliwości, że jawna choroba Alzheimera i inne pierwotne otępienia są odrębnymi chorobami mózgu, zarówno pod względem klinicznym, neuropatologicznym, biochemicznym, jak i molekularnym, a nie wynikają ze starzenia.

Szczególnego rodzaju tkanką nerwową jest układ autonomiczny. Zmiany zależne od procesu starzenia manifestują się upośledzeniem termoregulacji, potliwości, „sztywnością emocjonalną” (np. rzadziej widoczny jest rumieniec zawstydzenia), skłonnością do nagłych zwyżek ciśnienia lub hipotonii ortostatycznej lub zasłabnięć. Najczęstszą tego przyczyną jest spadek wrażliwości receptorów adrenergicznych przy wyrównawczym wzroście katecholamin (adrenalina, noradrenalina). Sprzyja to zaburzeniom funkcji wazomotorycznych, czyli zarówno zwężania, jak i rozszerzania naczyń w następstwie działania amin presyjnych. Czynnikiem potęgującym lub precypitującym takie objawy są choroby (np. cukrzyca czy nadciśnienie) oraz leki, zwłaszcza hipotensyjne, powszechnie stosowane u osób starszych [5].

Narządy zmysłów

Starzenie się narządów zmysłów cechuje kilka prawidłowości. Złożone deficyty ich funkcji (widzenie, słyszenie, poczucie smaku, powonienie) zazwyczaj ujawniają się powoli- często są przeoczone przez lekarza, pacjenta i jego bliskich. Są zależne zarówno od zmian w ośrodkowym układzie nerwowym, jak i organach receptorowych.

Wraz z wiekiem w narządzie wzroku obserwuje się starczą dalekowzroczność (presbyopia) wynikającą z wyczerpującej się z wiekiem zdolności akomodacji soczewki oraz mętnienie (opalizację) soczewki. Są to procesy nieodwracalne. Należy przy tym podkreślić, że zaćma starcza nie jest objawem normalnego starzenia- jest chorobą, którą należy rozpoznawać i leczyć.

Upośledzenie słuchu jest kolejnym skutkiem procesu starzenia. Cechą typową jest łagodny ubytek słuchu typu odbiorczego, co utrudnia rozumienie mowy w hałasie. Zmiany mają skryty początek, obuuszny i symetryczny charakter.

Normalne starzenie pociąga za sobą progresywne zmniejszanie się czucia obwodowego, zwłaszcza wibracji i czucia głębokiego. Zmiany te sprzyjają upadkom.

Układ kostno-stawowy

Zmiany zależne od starzenia dotyczą zarówno kości, chrząstek stawowych, tkanek miękkich (mięśnie, więzadła i ścięgna, krążki międzykręgowe, torebki stawowe), jak i układu nerwowego (np. upośledzenie czucia głębokiego w stawach).

Zmniejszenie masy kostnej wydaje się nieodłącznym następstwem starzenia. Na skutek nienadążania osteoblastów (komórki kościotwórcze) za działaniem osteoklastów (komórki kościogubne) dochodzi do deficytu odbudowy kostnej w procesie metabolizmu kości. W efekcie obserwujemy rozrzedzenie masy kostnej. Procesem tym dotknięte są niemalże wszystkie kości, chociaż w różnym stopniu. Rozrzedzenie struktury kostnej najwcześniej dotyczy beleczkowych kości gąbczastych, jak trzony kręgowe, co jest wykrywalne nawet w trzeciej dekadzie życia kobiet. Przyspieszenie tego zjawiska obserwowane jest w okresie menopauzy, w efekcie deficytu estrogenów o działaniu anabolicznym. Ubytek masy kostnej w kościach długich kończyn zachodzi stosunkowo późno, bo dopiero w późnej starości. O ile zmniejszenie masy kostnej, czyli osteopenię można uważać za naturalne następstwo starzenia, o tyle dalszy ubytek gęstości masy kostnej prowadzi nieuchronnie do samoistnych złamań beleczek kostnych, co określa się mianem osteoporozy.

Poza typowymi przykładami inwolucji w układzie kostnym wraz ze starzeniem pojawiają się zmiany o złożonym mechanizmie. Są skutkiem zmniejszenia populacji mezenchymalnych komórek macierzystych z obniżoną zdolnością różnicowania tych komórek, zmian jakościowych kolagenu, akumulacji zdegradowanych molekuł, spadku hormonów tropowych i cytokin zaangażowanych w utrzymanie integralności tkanki.

Zmiany te sprzyjają chorobom tkanki łącznej, jak choroba zwyrodnieniowa stawów, reumatoidalne zapalenie stawów, polimialgia reumatyczna i inne. Spośród wymienionych jedynie pierwsza, zwana popularnie artretyzmem, jest tak powszechna, że można prawdopodobnie traktować ją jako objaw starzenia się. Stawy tracą zdolność utrzymywania stanu równowagi dynamicznej wskutek kumulujących się mikrouszkodzeń w trakcie ich codziennego funkcjonowania. Kluczowe zmiany w tym procesie dotyczą tkanki chrzęstnej (chrząstek i krążków międzykręgowych). Tkanka ta zawiera nieliczne komórki, jest odnerwiona i pozbawiona unaczynienia, a poddawana jest nieustannym mikrouszkodzeniom przez całe życie. Wraz z wiekiem chrząstki ulegają ścieczeniu, usztywnieniu, odwodnieniu i zmianom jakościowym- staja się bardziej podatne na mechaniczne urazy. Wskutek tych uszkodzeń chondrocyty stają się podatne na apoptozę (programowana śmierć komórki). Z powodu braku fagocytów w tkance chrzęstnej ciałka apoptotyczne nie mogą zostać usunięte, zaburzają jej funkcję i prowokują dalsze uszkodzenia.

Utrata masy mięśniowej w starzeniu (sarkopenia), potęgowana przez zmniejszenie aktywności fizycznej i współistniejące choroby, powoduje utratę siły mięśniowej, utrudnia utrzymanie równowagi i sprzyja niestabilności chodu.

Proces starzenia dotyczy również tkanki łącznej, która „infiltruje” inne tkanki i narządy, a więc jej starzenie uwidacznia się w całym ustroju, zarówno w aspekcie ilościowym (inwolucja, zmniejszenie sieci naczyń włosowatych, a zatem i przepływu narządowego), jak i jakościowym (spadek integralności tkanki, nieenzymatyczna glikacja, wiązania krzyżowe kolagenu i elastyny). Tkanka ta jest ponadto szczególnie narażona na stany zapalne, infekcje, szkodliwości zewnętrzne (np. napromienianie ultrafioletowe skóry), metaboliczne i hormonalne.

Układ pokarmowy

Zmiany w przewodzie pokarmowym zależne od starzenia są niewielkie, stąd zawsze należy poszukiwać przyczyn stwierdzanych zaburzeń, a nie przypisywać ich procesowi starzenia. Wątroba ulega inwolucji z wiekiem- zaznacza się zarówno spadek jej masy (o ok. 37% do 90. roku życia), jak i zmniejszenie przepływu krwi przez narząd (o ok. 35%) przy braku zmian w zakresie testów wątrobowych. Zmiany morfologiczne przekładają się na deficyty funkcjonalne w wielu szlakach metabolicznych. Zmniejsza się między innymi synteza albumin i cholesterolu oraz zdolności odtruwające (leki, toksyny).

Układ moczowy

Zmiany narządowe w starzeniu uwidaczniają się zarówno w strukturze, jak i czynności nerek. Masa nerek ulega stopniowemu zmniejszaniu. Poszerzeniu ulegają śródmiąższowe przestrzenie między kanalikami w rdzeniu nerki, wzrasta ilość tkanki łącznej. Liczba i rozmiar nefronów zmniejsza się, zwłaszcza w części korowej. Proporcjonalnie zmniejsza się liczba kłębuszków nerkowych. Przepływ nerkowy spada z wiekiem o około 10% na każdą dekadę życia. Obniża się również filtracja kłębuszkowa, chociaż nie u wszystkich osób w podobnym stopniu.

Funkcje kanalikowe starej nerki również ulegają upośledzeniu, jednak w warunkach podstawowych nerka jest w stanie utrzymywać równowagę elektrolitową i kwasowo-zasadową. Stara nerka ma zmniejszoną zdolność do konserwacji i wydzielania sodu. Podobne jest z regulacją wodną. Osoby starsze nie są zdolne zarówno do maksymalnego zagęszczania, jak i rozcieńczania moczu. Mimo wzrostu wydzielania wazopresyny wraz z wiekiem, osmolarność moczu spada średnio o 5% na każdą dekadę. Obserwuje się spadek zdolności zagęszczania moczu w starości i zmniejszenie poczucia pragnienia, a wobec dodatkowych czynników zmniejszających wolemię (stan wypełnienia łożyska naczyniowego), jak biegunka, krwotok czy gorączka, większe ryzyko odwodnienia.

Wraz z wiekiem spada o około 20% zawartość potasu w organizmie, co predysponuje do hipokaliemii, szczególnie przy stosowaniu leków moczopędnych.

Układ hormonalny

Wraz ze starzeniem obserwuje się „wygładzanie” oscylacyjnego rytmu dobowego uwalniania hormonów w kierunku wzoru bardziej chaotycznego. Towarzyszy temu zmniejszenie aktywności receptorów i mechanizmów preceptorowych, co dość często prowadzi do spowolnienia odpowiedzi hormonalnej. Zaznacza się to zwłaszcza w sytuacjach stresu.

Wraz z wiekiem zauważa się tendencję w odniesieniu do testosteronu u mężczyzn, a u obu płci hormonu wzrostu (GH), insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-I) i dużego spadku dehydroepiandrosteronu (DHEA). U kobiet występuje gwałtowny spadek estrogenów w okresie menopauzy. Zmiany profilu hormonów w starości wykazują związek ze wzrostem procesów katabolicznych (zmniejszenie masy mięśniowej, masy kostnej).

Wraz z wiekiem upośledzona ulega tolerancja węglowodanów, co ma związek ze zmniejszeniem wytwarzania insuliny i wzrostem insulinooporności tkanek.

Układ immunologiczny

Z powodu chorób towarzyszących starości zmiany obserwowane w układzie odpornościowym nie zawsze zależą od naturalnego starzenia.

Aktywowane makrofagi osób starych wykazują niższą aktywność wobec komórek nowotworowych, mniejszą zdolność wytwarzania interleukiny 1 i tlenku azotu, co może usposabiać do chorób nowotworowych.

Układ oddechowy

Sztywnienie ścian klatki piersiowej, zmniejszenie przestrzeni międzyżebrowych, siły mięśni oddechowych i sprężystości tkanki płucnej należą do typowych zmian w starzeniu. Powierzchnia wymiany gazowej pęcherzyków płucnych spada z wiekiem, podczas gdy objętość przestrzeni martwej rośnie. O ile całkowita pojemność płuc niewiele zmienia się z wiekiem, o tyle pojemność życiowa płuc znacznie. Wzrasta zatem objętość zalegająca. W efekcie wydłużeniu ulega faza wydechu, spada ciśnienie wdechu i wydechu, wzrasta stosunek objętości oddechowej do pojemności życiowej płuc, a też rośnie wydatek energetyczny na pracę związaną z oddychaniem. Mimo tych zmian u zdrowych starszych osób nie dochodzi do objawów hipoksemii w spoczynku.

1.1.2. Zmiany na poziomie organizmu

Procesowi starzenia towarzyszą istotne zmiany w składzie ciała. Powyżej 40.-50. roku życia zmniejsza się beztłuszczowa masa ciała (głównie mięśnie i kości) i całkowita zawartość wody w organizmie. Równolegle stwierdza się zwiększenie tkanki tłuszczowej. Całkowita masa ciała utrzymuje się lub wzrasta stopniowo do około 70. roku życia, a później zaczyna się obniżać. Zmniejszenie się masy mięśniowej odzwierciedla ujemny bilans azotowy, a w efekcie straty w białkach ustrojowych.

Progresywne zmniejszanie somatycznych zasobów ciała i pogarszanie jakości jego struktury przekładać się musi na upośledzenie rezerwy funkcjonalnej narządów i całego organizmu. Postępujące deficyty funkcjonalne można sklasyfikować następująco:

• upośledzenie zdolności radzenia sobie ze stresem,

• redukcja pojemności funkcjonalnej narządów,

• niestabilność homeostazy.

Utrzymanie równowagi środowiska wewnętrznego staje się coraz trudniejsze- homeostaza traci stabilność. W kolejnych przedziałach wieku coraz mniejszy stres (uraz, interwencja, choroba, a nawet wysiłek) grozi coraz większym prawdopodobieństwem śmierci. Wykazano, że wraz ze starzeniem wzrasta skłonność do kwasicy metabolicznej a w efekcie upośledzenia czynności nerek. Kontrola temperatury ciała wobec temperatur otoczenia podlega również pewnym zaburzeniom w starzeniu. Osoby starsze nie są w stanie pocić się tak efektywnie jak młodzi, a także regulować przepływu krwi w skórze w celu szybkiego odprowadzenia ciepła, jak również zmniejszania przepływu krwi w skórze podczas ekspozycji na zimno.

Normalne starzenie manifestuje się zmianami jakościowymi i ilościowymi zachodzącymi we wszystkich narządach i układach. Jest procesem niezwykle złożonym i nieodwracalnym [6].

1.1.3 Psychologiczne starzenie się człowieka

W rozważaniach dotyczących psychologicznych teorii starzenia się na szczególną uwagę zasługują dwie koncepcje: związane z psychologią poznawczą i teoriami osobowościowymi.

Koncepcje poznawcze uwzględniają stwierdzenie, że osoby z wysoką inteligencją i wykształcone wykazują niewielkie pogorszenie aktywności w procesie starzenia się, natomiast znaczące pogorszenie obserwuje się u osób starszych z niższym poziomem inteligencji. Niezależnie od poziomu wykształcenia, starsze osoby funkcjonują gorzej w nowych sytuacjach. Poziom funkcjonowania intelektualnego w starszym wieku zależy od sprawności funkcji poznawczych, które są uzależnione od wieku chronologicznego, środowiska, charakteru wykonywanych zadań. Indywidualne różnice pomiędzy ludźmi zwiększają się wraz z wiekiem.

Pierwszą hipotezą odnoszącą się do rozwoju poznawczego człowieka była koncepcja regresji poznawczej Robota. Zakłada ona, że w starości struktury najwcześniej utworzone ulegają uszkodzeniu najpóźniej. Jednak późniejsze badania jej nie potwierdziły. Stwierdzono, że ludzie starzy, podobnie jak małe dzieci, charakteryzują się bardziej holistyczną percepcją w porównaniu z osobami w wieku dojrzałym, które wykazują postawę bardziej analityczną. W wieku podeszłym myśleniu holistycznemu towarzyszy łatwiejsze przypominanie faktów odległych, co jest zgodne z zasadą Ribota.

Teoria Schaie'a przypisuje każdemu etapowi rozwojowemu człowieka charakterystyczne cechy: w okresie dzieciństwa „zdobywanie”, a następnie „osiągnięcia”. W wieku średnim ludzie stają się „odpowiedzialni i samodzielni”, a w wieku starszym następuje okres „odnowy”. Teoria ta przypisuje szczególną uwagę do okresu starzenia się- zarówno w odniesieniu do zdolności poznawczych człowieka, jak i funkcjonowania psychologicznego. Sugeruje, że okres starzenia się jest co najmniej równoważny wcześniejszym okresom rozwoju, a jednocześnie przewyższa je, powtarzając wszystkie doświadczenia z przeszłości.

Teorie starzenia się związane z typem osobowości zakładają, że osobowość człowieka w okresie starzenia się ulega zmianom, powodując pogorszenie funkcjonowania społecznego. Teorie te są częściowo zgodne z koncepcją Eriksons, który uważał, że ludzie starzy, mają bardziej zintegrowane ego, łatwiej osiągają satysfakcję z dotychczasowego życia. Jeżeli natomiast rozważają wcześniej popełnione błędy, są bardziej podatni na rozpacz, przygnębienie i depresję. Dla osób w podeszłym wieku charakterystyczna jest zwiększająca się z wiekiem ostrożność. Badania wykazały, że cechy osobowości w wieku podeszłym nie ulegają istotnym zmianom i są stabilne. Pogorszenie funkcjonowania i przyspieszenie starzenia się zależą raczej od typu osobowości, a nie zmian w jej strukturze.

Teoria zegara społecznego zakłada, że najtrudniejsze dla człowieka starego są wydarzenia nieoczekiwane na przykład śmierć partnera jest mniej obciążająca niż śmierć dziecka.

Teoria niezaangażowania zwraca uwagę na wycofanie się człowieka w podeszłym wieku do własnego „wewnętrznego” świata, aby utrzymać wystarczający poziom własnej satysfakcji. Wycofanie się osłabieniem związków i zmianą dotychczas pełnionych ról, ale ma także funkcję kompensacyjną wobec obciążenia chorobami somatycznymi [7].

Psychologiczne skutki starzenia dotyczą przede wszystkim osobowości oraz intelektu. Spośród około 30 definicji osobowości warto przyjąć najprostszą, iż osobowość oznacza to „Jakim się jest”. Bliżej można ją jednak analizować w kategoriach:

1. Cech temperamantu.

2. Strategii adaptacyjnych do starości.

3. Obrazu samego siebie.

4. Systemu wartości i horyzontu zainteresowań.

Wykazano, że częste u osób starszych a nieszczególnie atrakcyjne cechy temperamentu są „bagażem przeniesionym” do tej fazy życia od okresu rozwojowego. Należy się liczyć, że u chorujących seniorów mogą uwydatnić się: egocentryzm, nietolerancja, upór, obraźliwość, mentorstwo, nieufność, kolekcjonerstwo, skąpstwo, niechęć do zmian oraz stonowanie i labilność reakcji emocjonalnych.

Osobowość seniora zależy także od przyjętej przez niego, jednej z pięciu wg S. Reinhardt strategii adaptacyjnej do starości:

1/ konstruktywna, akceptująca starość, (najbardziej korzystna),

2/ zależności z poszukiwaniem szczególnej ochrony,

3/ obronna z nadmierną aktywnością np. społeczną, bądź rodzinną

4/ wrogości, z agresywnością wobec otoczenia,

5/ wrogości nakierowanej na samego siebie (samobójstwa ludzi starszych).

Autoportret (nie zawsze negatywny) jest stały i często ukształtowany wg optymalnego okresu danej osoby. Wykazuje jednak większą niż w młodszych grupach wieku rozbieżność między „ja realnym” a pożądanym „ja idealnym”. Autoportret bazujący na bilansie życiowym jest przy tym bardzo zależny od aktualnej sytuacji socjo-ekonomicznej. Horyzont zainteresowań i planowanie osób starszych są skrócone, a przyszłość bardziej odległa, jakby niedstępna dla wyobraźni, często nie wzbudza żadnej ciekawości.

Drugim ważnym czynnikiem jest poziom sprawności umysłowej, której niektóre parametry charakteryzują się u osób starszych wymienionymi poniżej cechami:

• uwaga: niepodzielna i bardzo uzależniona od wzroku,

• pamięć: odległa lepiej zachowana a świeża osłabiona,

• uczenie się: wymaga więcej powtórzeń,

• inteligencja: lepsza w zakresie utrwalonym z przeszłości,

• myślenie: bardzo konkretne i dosłowne: aluzje często są niezrozumiałe,

• wyobraźnia twórcza: zazwyczaj osłabiona,

• oceny krytyczne: najczęściej stępione [8].

Rozdział 2. Organizacja opieki nad osobami starszymi w Polsce

W ostatnich dziesięcioleciach w Europie i na świecie wyraźnie zaznaczyło się zjawisko starzenia się populacji. Ludzie żyją dłużej, średnia oczekiwana długość wzrosła z 75 do 79 lat w populacji wszystkich krajów Unii Europejskiej. W Polsce długość życia mężczyzn wzrosła do 71 lat, a kobiety do 79 lat. Według prognozy GUS na rok 2020 odsetek osób starszych w populacji ma osiągnąć 22,4%, a co czwarty z nich przekroczy 75 rok życia. Cele strategiczne WHO wobec starszych osób zostały zawarte w dokumencie „Strategia 21. zdrowie dla wszystkich w XXI wieku”, w którym problem tej populacji ujęto jako odrębny, piąty punkt- polityka zdrowotna wobec ludzi starszych- gdzie podano, że polityka ta w poszczególnych krajach powinna stwarzać warunki zdrowego starzenia się, poprzez systematyczną i celową promocję zdrowia w ciągu całego ich życia. Podkreślono, że tylko edukacja, aktywność fizyczna i dobre przystosowanie się społeczne podnoszą niezależność ludzi starszych i pozwalają im na pełne uczestniczenie w życiu społecznym. Podczas Drugiego Światowego Zgromadzenia na Temat Starzenia się Społeczeństw w 2002 roku w Madrycie zaprezentowano Ramową Politykę dotyczącą Aktywnego Starzenia się. Przyjęto też dwa dokumenty: Deklarację Polityczną i Międzynarodowy Plan Działania nt. Aktywnego Starzenia się. Dokumenty te zawierają przesłanie skierowane do społeczeństw świata o wzmacnianie zachowań społecznych nakierowanych na pełną akceptację i możliwości rozwoju osób starszych [9].

WHO wskazuje niezależność jako kierunek rozwoju opieki nad osobami starszymi w najbliższym czasie. We współczesnej gerontologii dąży się do utrzymania sprawności, witalności i kreatywnej aktywności do późnych lat życia. W Polskich planach w zakresie ochrony zdrowia kwestia osób starszych również zajęła ważne miejsce. W dokumencie Narodowy Plan Zdrowotny (projekt) na lata 2004-2013 jeden z celów operacyjnych dotyczy kwestii osób starszych w Polsce. Jest to cel nr 14: Tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych. Wydłużaniu się okresu życia towarzyszy zagrożenie chorobami związanymi z zaawansowanym wiekiem, takimi jak nowotwory, choroby sercowo-naczyniowe i ich powikłania, choroby układu mięśniowo- kostnego, cukrzyca, wzrost zachorowalności i niesprawności z powodu chorób neurologicznych i psychicznych. Ludzie starzy stają się głównymi biorcami świadczeń opieki zdrowotnej i społecznej. Według WHO niesprawność jest silnie powiązana z wiekiem zaawansowanym- problemy z samodzielnością w życiu codziennym w grupie osób w wieku 75 lat i więcej lat ma ponad 30% osób, a w wieku 85 lat i powyżej- 70% osób. Wymaga to dużego zaangażowania i wskazania właściwego miejsca tego problemu w prowadzonej przez państwo polityce społecznej, gospodarczej, socjalnej i zdrowotnej. Osiągnięcie wieku zaawansowanego w dobrym zdrowiu przez coraz liczniejszą populację wymaga od administracji państwowej, organizacji rządowych i pozarządowych oraz od samych osób starszych dbałości i troski o zdrowie i warunki bytowe przez cały okres życia człowieka. Świadczenie zdrowotne i socjalne dla ludzi starszych powinny być zaspokajane na poziomie społeczności lokalnej. Zapotrzebowanie na opiekę jest wysokie i nadal będzie wzrastało, ponieważ zjawisko starzenia się populacji charakteryzuje trend wzrostowy. Obserwowane w krajach wysoko rozwiniętych zmiany społeczne i demograficzne polegające na szybkim wzroście odsetka osób po 65 roku życia, przy jednoczesnej zmianie modelu rodziny z licznej, wielopokoleniowej na małą, jednopokoleniową, powszechność pracy zawodowej kobiet, osłabienie więzi rodzinnych i międzypokoleniowych przyczyniają się do spadku zdolności rodziny do pełnienia funkcji opiekuńczych oraz ich warunków. Wynikiem tych zmian jest intensywny rozwój instytucji opiekuńczych dla osób starszych w wielu krajach: instytucji o charakterze stacjonarnym lub otwartym. Jednak ze względów ekonomicznych, społecznych i kulturowych stawiać należy na rozwój opieki środowiskowej nad osobami starszymi [10].

Priorytetem polityki zdrowotnej państwa jest poprawa jakości życia ludzi starych oraz samodzielne funkcjonowanie we własnym środowisku rodzinnym i domowym. Dąży się więc do wypracowania modelu opieki geriatrycznej, który spełniałby kryteria właściwe dla sprawnego systemu opieki, takie jak: ciągłość, kompleksowość, dostępność i elastyczność, czyli zdolność do zmian. Taki wzorzec systemu opieki, dzięki wczesnemu diagnozowaniu schorzeń, zmian w stanie zdrowia seniorów, pozwoliłby na zapobieganie częstej hospitalizacji i zbędnej instytucjonalizacji opieki nad ludźmi starymi. Obecnie dąży się do ograniczenia kosztów opieki zdrowotnej nad osobami starszymi- jest to możliwe przez rozwój opieki środowiskowej ambulatoryjnej i domowej, rozwój ośrodków opieki długoterminowej pielęgniarskiej, rozwój opieki socjalnej i usług opiekuńczych. Obowiązek organizacji i zabezpieczenia opieki nad osobami starszymi jest zadaniem samorządu lokalnego. Jedną z podstawowych instytucji służących osobom starszym jest ośrodek pomocy społecznej (gminny, miejski). Głównym celem ośrodka jest dążenie do utrzymania samodzielności podopiecznych, aktywizacja do działań zmierzających do poprawy jakości własnego życia.

Formy opieki instytucjonalnej socjalnej (podległe resortowi polityki społecznej)- domy pomocy społecznej dla osób niesprawnych i dla przewlekle chorych, domy dziennego pobytu różnego typu- funkcjonują obok form opieki instytucjonalnej medycznej (podległych resortowi zdrowia): ośrodków opieki długoterminowej, oddziałów szpitalnych długoterminowych, zakładów pielęgnacyjno- opiekuńczych, zakładów pielęgnacyjno- leczniczych, opieki pielęgniarskiej domowej długoterminowej, hospicjów.

Formy opieki otwartej to świadczenia głównie z zakresu usług opiekuńczych: pomoc osobie starszej w domu przez pracowników ośrodków pomocy społecznej lub organizacji pozarządowych Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK), Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej (PKPS), ośrodki fundacji dobroczynnych Lazarus, ośrodki Caritas lub organizacji rządowych, np. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), czy pomoc w domu świadczona przez pracowników praktyk (agencji) pielęgnacyjno- opiekuńczych.

Formy pomocy osobom starszym samotnym przebywającym w domu obejmują: świadczenie następujących usług: dostarczanie posiłków, również dietetycznych, usługi w zakresie funkcjonowania codziennego (sprzątanie, pranie, zakupy), pomoc w zakresie funkcjonowania poza domem, usługi opiekuńcze- prowadzone przez agencje opiekuńcze i pielęgniarskie, pomoc sąsiedzka, dotrzymywanie towarzystwa w celu podtrzymywania kontaktów społecznych.

Forma opieki stacjonarnej środowiskowej otwartej, podtrzymującą bytowanie człowieka w jego dotychczasowym środowisku domowym i rodzinnym są ośrodki pobytu dziennego. Zadaniem takich ośrodków jest zapewnienie opiekuńczego otoczenia i wsparcia w szerokim zakresie w ciągu dnia. W czasie pobytu zapewnia się seniorom posiłki, usługi opiekuńczo- rehabilitacyjne, zabiegi higieniczne, usługi rekreacyjno- kulturalne. Ośrodek pobytu dziennego odciąża rodzinę od pełnienia opieki całodobowej. Formą pomocy społeczno- środowiskowej łączącą cechy ośrodka pobytu dziennego i domu pomocy społecznej jest dzienny dom pomocy społecznej.

Dla osób, których stan zdrowia, rodzinny i materialny nie pozwala na samodzielne funkcjonowanie w warunkach domowych i nie można im zapewnić należytej opieki w miejscu zamieszkania, proponowane jest zamieszkanie w domu pomocy społecznej.

Dla osób potrzebujących, ze względu na stan zdrowia, pomocy medycznej czasowej (na czas rekonwalescencji, rehabilitacji), tj. opieki pielęgniarskiej i lekarskiej, ale niewymagających hospitalizacji proponowana jest opieka długoterminowa świadczona w szpitalach opieki długoterminowej i w będących ich alternatywą zakładach pielęgnacyjno- opiekuńczych lub w zakładach leczniczo- pielęgnacyjnych albo w domu chorego (jako hospitalizacja domowa). Zakres usług w zakładach opieki długoterminowej obejmuje świadczenia diagnostyczne, terapię, pielęgnowanie i przede wszystkim szeroko pojętą rehabilitację, przygotowującą osoby starsze do powrotu do domu. Pobyt w placówkach ma charakter czasowy. Dla osób w fazie terminalnej fazie choroby pomoc świadczą hospicja stacjonarne, zespoły hospicyjne wyjazdowe lub oddziały opieki paliatywnej. Finansowanie świadczeń medycznych pochodzi głównie z systemu ubezpieczeń zdrowotnych, obowiązkowych i ubezpieczeń dodatkowych dobrowolnych.

Człowiek starszy jest świadczeniobiorcą szczególnie wymagającym dla zespołu pracowników podstawowej opieki zdrowotnej (POZ). Osoba starsza najczęściej jest dotknięta kilkoma schorzeniami lub zespołami chorobowymi (wielochorobowość), leczy się u kilku specjalistów wieloma lekami (polipragmazja), stosuje również często samoleczenie w szerokim zakresie. Jednym z podstawowych zadań opieki geriatrycznej jest wczesne wykrywanie czynników ryzyka wpływających na zmniejszenie zdolności osób starszych do samodzielnego życia oraz takie ukierunkowanie działań profilaktycznych i leczniczych, by zapobiegały narastaniu niesprawności i uzależnienia od pomocy opiekunów [11].

Rozdział 3. Najczęstsze problemy geriatryczne

3.1. Otępienie w podeszłym wieku

Otępienie jest jednym z najtrudniejszych problemów zdrowotnych w podeszłym wieku. Pojawia się ono w następstwie miażdżycy tętnic mózgowych lub procesów pierwotnie zwyrodnieniowych w mózgu. Otępienie według WHO jest zespołem spowodowanym choroba mózgu, zwykle o charakterze przewlekłym lub postępującym, w którym zaburzone są funkcje poznawcze, takie jak: pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, funkcje językowe, zdolność do porównywania, oceniania i dokonywania wyborów. Świadomość nie jest zaburzona. Upośledzeniu funkcji poznawczych zwykle towarzyszy, a czasami je poprzedza, obniżenie kontroli nad reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, zachowaniem i motywacją. W przybliżeniu uważa się, że u około 10% osób które ukończą 65 rok życia, rozwinie się otępienie. Najczęstszą przyczyną otępienia po 65 roku życia jest choroba Alzheimera. Zachorowalność na chorobę Alzheimera podwaja się mniej więcej w okresach co 5 lat między 65 a 85 rokiem życia. Po przekroczeniu 85 roku życia zasada ta nie obowiązuje. W tym przedziale wiekowym liczba przypadków choroby Alzheimera zmniejsza się na korzyść otępienia naczyniopochodnego.

Ocena psychiatryczna w pierwszej fazie choroby zazwyczaj dotyczy depresji. Często w tym wieku należy odpowiedzieć na pytanie, czy zaburzenia poznawcze chorego nie należą do objawów depresji i po jej wyrównaniu przestana być problemem [12].

3.2. Depresja

U osób starszych depresyjne zaburzenia nastroju oraz zaburzenia świadomości w postaci stanów delirycznych stanowią częsty i poważny problem kliniczny. Depresja (uwzględniając wszystkie jej rodzaje) jest zaburzeniem dotykającym około 15% populacji powyżej 65 roku życia. Natomiast częstość głębokich stanów depresyjnych (tzw. dużej depresji) w tej grupie wiekowej wynosi 2-4%.

Etiologia zaburzeń depresyjnych wieku podeszłego jest złożona. Każdy epizod depresyjny można rozumieć jako efekt koincydencji różnych czynników społecznych, psychologicznych oraz biologicznych. Podatność pacjenta na powstawanie zaburzeń nastroju mogą zwiększać choroby somatyczne, które powodują utrzymywanie się przewlekłego bólu, nasilonych zaburzeń snu, poczucia zależności od otoczenia oraz ograniczenia wydolności fizycznej i trudności w poruszaniu się. Ponadto w obrazie symptomatologicznym wielu chorób charakterystycznych dla wieku podeszłego może się pojawić depresja. Do tych chorób należą: zaburzenia endokrynologiczne, organiczne choroby mózgu, nowotwory złośliwe, przewlekłe infekcje oraz choroby systemowe.

Do rozwoju depresji, często słabo reagującej na leczenie mogą się przyczynić liczne w okresie starości czynniki psychospołeczne, spośród których należy wymienić postępującą stopniowo redukcję sieci wsparcia społecznego, samotność, częste przeżywanie żałoby związanej ze śmiercią partnera oraz przyjaciół, ubóstwo, częste niedożywienie, a także poważne choroby u dzieci lub współmałżonka. Obraz depresji u osób starszych ma swój odrębny charakter. Szczególnie często może pojawić się silny lęk oraz niepokój psychoruchowy, dający obraz tak zwanej depresji agitowanej. Ze względu na współistnienie głębokiego smutku, poczucia beznadziejności i pobudzenia motorycznego, stan ten wiąże się z dużym ryzykiem samobójstwa i najczęściej wymaga leczenia w warunkach szpitalnych. Depresji może również towarzyszyć obniżenie napędu psychoruchowego, ze spowolnieniem wszystkich funkcji motorycznych i psychicznych, uczuciem wszechogarniającego znużenia i utraty energii, bezradnością wobec najprostszych aktywności dnia codziennego. W skrajnych przypadkach może to przybrać postać osłupienia melancholicznego.

W przebiegu depresji u osób starszych, częściej niż w młodszych grupach wiekowych, pojawiają się objawy psychotyczne (urojenia oraz omamy) o charakterze katastroficznym. Bardzo częstym zjawiskiem u pacjentów geriatrycznych jest somatyzacja objawów depresji. Wśród skarg chorego na pierwszy plan zamiast obniżenia nastroju wysuwają się różne niecharakterystyczne objawy somatyczne (bóle anginoidalne, stany spastyczne dróg żółciowych, zaburzenia żołądkowo- jelitowe, uporczywy świąd skóry, bóle głowy, neuralgia nerwu trójdzielnego, brak apetytu, bezsenność i inne). Należy podkreślić, że depresje u osób starszych wiążą się ze szczególnie wysokim ryzykiem samobójstwa dokonanego.

Ważne jest również to, że skuteczność psychofarmakoterapii nie wynika jedynie z właściwego doboru leku, ale również z jakości kontaktu oraz współpracy lekarz-pacjent. W związku z tym konieczne jest zapewnienie chorego, że depresja jest uleczalna [13].

3.3. Upadki

Zgodnie z przyjętą definicją upadek to zdarzenie polegające na nagłej, niezamierzonej zmianie pozycji ciała w wyniku utraty równowagi, podczas chodzenia lub wykonywania innych czynności, w wyniku czego poszkodowany znajduje się na ziemi, podłodze lub innej nisko położonej powierzchni. Częstość, poważne następstwa oraz trudności w zapobieganiu upadkom uzasadniają zaliczenie ich do tak zwanych Wielkich Problemów Geriatrycznych.

Co najmniej jeden upadek w roku zdarza się 1/3 osób w wieku 65 lat lub starszym mieszkającym we własnych domach. Częstość upadków zwiększa się z wiekiem. O ile w okresie wczesnej starości dotyczą one co czwartej osoby, to po 80 roku życia upadki zdarzają się już u co drugiej. W opiece instytucjonalnej upadki występują jeszcze częściej- u 2/3 pensjonariuszy domów dla przewlekle chorych, natomiast w grupie hospitalizowanych problem dotyka 20% chorych.

Upadki są główną przyczyną urazów prowadzących do zgonów wśród osób starszych. W wyniku 10-15% upadków dochodzi do poważnych urazów, spośród których 50% to złamania, 10-20% to obrażenia tkanek miękkich, inne urazy to krwiaki podtwardówkowe, oparzenia, stłuczenia. Co piąta osoba, która doznała złamania bliższej nasady kości udowej, umiera w ciągu 6 miesięcy od złamania, a połowa spośród tych, którzy przeżyli, nie jest zdolna do samodzielnego poruszania się. Równie poważne są konsekwencje unieruchomienia, które często jest następstwem urazu związanego z upadkiem. U osób leżących łatwo dochodzi do zapalenia płuc, infekcji dróg moczowych, powikłań zakrzepowo-zatorowych, odleżyn, zaniku mięśni i przykurczu, a także poczucia izolacji, uzależnienia oraz depresji. Złym rokowniczo wskaźnikiem jest niemożność samodzielnego podniesienia się po upadku mimo braku obrażeń, co dotyczy około 47% osób. Leżenie po upadku na podłodze dłużej niż przez godzinę zwiększa prawdopodobieństwo zgonu lub uzależnienia od otoczenia. Powstały po upadku uraz psychiczny polegający na lęku przed ponownym upadkiem określa się jako zespół poupadkowy. Dotyczy on około ¼ osób, którym zdarzył się upadek. Zespół ten prowadzi do ograniczenia aktywności fizycznej, osłabienia, upośledzenia funkcjonalnego, a w konsekwencji zwiększa predyspozycje do kolejnych upadków i uzależnienia osoby starszej od fotela lub łóżka.

Do udokumentowanych czynników ryzyka upadków zalicza się:

1. wiek powyżej 80 lat;

2. stany chorobowe:

- choroby zapalne i zwyrodnieniowe stawów,

- upośledzenie funkcji poznawczych,

- zawroty głowy,

- przebyty udar mózgu;

3. zaburzenia chodu i równowagi powodujące trudności w funkcjonowaniu.

4. farmakoterapia:

- stosowanie leków przeciwdepresyjnych,

- leki przeciwpsychotyczne,

- benzodiazepiny,

- polifarmakoterapia.

Czynnikami podejrzewanymi o związek z upadkami są: płeć żeńska, zaburzenia widzenia, depresja, nieotrzymanie moczu, niska masa ciała, używanie przy chodzeniu laski, trójnoga, balkonika i innych pomocy technicznych, czynniki środowiskowe [14].

3.4. Geriatryczny zespół jatrogenny

Ludzie starzy są jednymi z głównych konsumentów leków, a współwystępowanie szeregu chorób przewlekłych powoduje, że przyjmują oni jednocześnie kilka farmaceutyków. Grupy leków najczęściej przyjmowanych przez starszych pacjentów to leki kardiologiczne, przeciwbólowe, przeciwzapalne, uspakajające i gastrologiczne. Wśród pacjentów długoterminowych są to najczęściej leki przeczyszczające, przeciwbólowe, neuroleptyki, leki uspakajające i nasenne, co wynika ze specyfiki problemów zdrowotnych. Członkowie geriatrycznego zespołu terapeutycznego muszą mieć świadomość większego ryzyka wystąpienia u pacjentów tej grupy wiekowej różnego rodzaju działań niepożądanych po stosowanych farmaceutykach. Stosowanie wielu leków jednocześnie wiąże się z większym prawdopodobieństwem interakcji międzylekowych. Zmiany, do których dochodzi w procesie starzenia w zakresie dystrybucji, metabolizmu i wydalania leków powodują konieczność odpowiedniego dostosowywania ich dawkowania, a współistnienie szeregu chorób przewlekłych skutkuje tym, że częściej występują przeciwwskazania do stosowania określonych grup leków. Skutki uboczne farmakoterapii często powodują konieczność hospitalizacji pacjenta. Najczęstsze polekowe zespoły objawowe występujące w starości przedstawia poniższa tabela 3.

Tabela 3. Najczęstsze polekowe zespoły objawowe

Zespól objawowy	Grupy leków wywołujących
Odwodnienie i zaburzenia elektrolitowe	Leki moczopędne Środki przeczyszczające
Zmniejszenie przepływu krwi przez mózg, nerki, naczynia wieńcowe	Leki hipotensyjne Leki antyhistaminowe
Zaburzenia metabolizmu komórkowego (mózg)	Insulina i doustne leki hipoglikemizujące (hipoglikemia) Biguanidy (kwasica) Barbiturany
Zaburzenia rytmu serca	Leki moczopędne Naparstnica aminofilina
Nasilenie katabolizmu (kwasica, mocznica przednerkowa)	Tetracykliny Kortykoidy Cytostatyki
Obniżenie zdolności proliferacji i różnicowania się komórek (układ krwiotwórczy)	Niesteroidowe leki przeciwzapalne Cytostatyki Biseptol Sole złota
Zaburzenia układu immunologicznego	Kortykoidy Cytostatyki
Zaburzenia wchłaniania przez błonę śluzową przewodu pokarmowego	Leki osłaniające błonę śluzową przewodu pokarmowego Leki przeczyszczające

Źródło: Grodzki T. [red]: Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Via Medica, Gdańsk 2007 s.25

Leki mogą być jedną z przyczyn zespołów niesprawności starszego człowieka. Szczególnie często geriatrycznym zespołem jatrogennym spowodowane są zaburzenia procesów poznawczych (w tym pamięci). Niebezpieczne są leki działające depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy. Leki, obok zakażeń, są jedną z najczęstszych przyczyn zespołów splątania w grupie osób starszych. Farmakoterapia jest wymieniana jako jedna z możliwych przyczyn depresji wieku podeszłego. Geriatryczny zespół jatrogenny może być współodpowiedzialny za pojawienie się bądź nasilenie u starszej osoby zaburzeń zwieraczy. Nieotrzymanie moczu mogą powodować leki moczopędne i aminofilina, leki powodujące obrzęki (niesteroidowe leki przeciwzapalne, blokery kanału wapnia). Nieotrzymanie stolca może pojawić się w trakcie biegunki po stosowaniu leków przeczyszczających lub antybiotyków [15].

3.5. Odleżyny

Odleżyny szczególnie często dotyczą chorych w podeszłym wieku. Siedemdziesiąt procent odleżyn występuje u osób w wieku 70 lat i starszych. Zapadalność szacuje się na 5- 10% wśród pacjentów oddziałów szpitalnych i na około 13% wśród pensjonariuszy instytucji opiekuńczych. Występowanie odleżyn wiąże się ze zwiększoną chorobowością oraz dwukrotnie wyższą śmiertelnością chorych, niezależnie od przyczyny ich powstania. Do powikłań należą anemia, zapalenie kości i szpiku, bakteryjne zapalenie stawów, posocznica, zapalenie wsierdzia, opon mózgowych, amyloidoza, rozwój w obrębie odleżyny raka płaskokomórkowego. Są powodem wydłużenia czasu hospitalizacji, zwiększenia kosztów leczenia i większego zaangażowania ze strony opiekunów. W placówkach medycznych i opiekuńczych częstość występowania odleżyn jest miernikiem jakości opieki.

Odleżyna to obszar miejscowego uszkodzenia skóry i głębiej położonych tkanek powstający w wyniku niedokrwienia będącego następstwem oddziaływania ucisku, sił ścinających, tarcia lub połączenia wymienionych czynników. Głównymi czynnikami ryzyka odleżyn są czynniki zewnętrzne, oddziałujące miejscowo: ucisk, tarcie, wilgoć, wzrost temperatury. Istotne znaczenie mają również czynniki towarzyszące związane ze stanem ogólnym chorego, rodzajem schorzeń, ograniczeniem możliwości poruszania się i stosowanym leczeniem. Uszkodzenie naskórka lub skóry może powstać w każdym miejscu narażonym na ucisk, ale najczęściej dotyczy to okolic nad wyniosłościami kostnymi, gdzie grubość tkanki podskórnej będącej „izolatorem” jest najmniejsza: w okolicy kości krzyżowej, krętarzy większych kości udowej, pięt, kostek bocznych, guzów kulszowych, rzadziej w okolicy potylicy, łopatek, wyrostków ościstych kręgosłupa, łokci, kolan.

Najważniejsza jest profilaktyka odleżyn i obejmuje ona:

• ocenę ryzyka powstawania odleżyn;

• częstą ocenę skóry;

• stosowanie podłoży i udogodnień zmniejszających ucisk;

• właściwą pielęgnację;

• prawidłowe odżywianie i usunięcie niedoborów (krwi, białka, witamin, mikroelementów);

• rehabilitację;

• edukacje opiekunów.

Ocena ryzyka ma na celu identyfikację osób zagrożonych powstaniem odleżyn, a narzędziem są skale oceny ryzyka, takie jak skala Horton [16].

Rozdział 4. Potrzeby ludzi w starszym wieku

W codziennej egzystencji człowieka konieczne jest zapewnienie odpowiednich warunków i zaspokojenie konkretnych potrzeb. Różnice w tych potrzebach widoczne są w poszczególnych okresach życia, takich jak: dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały, starzenie się i starość. W wieku starszym potrzeby i oczekiwania ulegają przeszeregowaniu, zwykle z wyższych na niższe, zapewniające codzienny byt i dobre samopoczucie. W starszym wieku potrzeby te można podzielić na:

POTRZEBY PODSTAWOWE: do których zalicza się schronienie, czyli miejsce zamieszkania, a w nim odpowiednia temperatura, oświetlenie, podstawowe wygody, czystość, odpowiednie wyżywienie i miejsce wypoczynku, a także w razie potrzeby możliwość korzystania z pomocy, głównie lekarskiej i pielęgniarskiej.

POTRZEBY PSYCHICZNE: do których zalicza się poczucie bezpieczeństwa, wolność decyzji i wyboru, poczucie własnej wartości, potrzebę szacunku, poczucie przydatności, a więc możliwość aktywności i rozwijania własnych zainteresowań, w tym kontakty z rodziną i z najbliższym otoczeniem. U licznych osób w tym wieku, zarówno mieszkających przy rodzinie, jak i w domach pomocy społecznej, spostrzega się potrzebę bycia przydatnym dla innych, potrzebę miłości bliźniego, ale też potrzebę akceptacji własnej osoby przez innych. Jeśli potrzeby emocjonalne nie są zaspokajane, to starsza osoba, niezależnie od stopnia zaspokojenia innych potrzeb, czuje się nieszczęśliwa, niepotrzebna i popada w stan „oczekiwania na śmierć” zwykle związany z postawą wrogości zarówno do otoczenia, jak i do siebie.

POTRZEBY RELIGIJNE: w starszym wieku inaczej patrzy się na starość i nieuchronnie nadchodzącą śmierć. Często ludzie ulegają rodzajowi nawrócenia do religii zaszczepionej w dzieciństwie i potrzebują kapłańskiej pociechy. Można to zauważyć szczególnie u osób, które słusznie lub niesłusznie, przekonane są o swojej samotności i nieprzydatności. Nie powinno się jednak narzucać osobom starszym posług religijnych, zwłaszcza tym, którzy uważaja to za rodzaj zamach na ich poglądy.

W hierarchii potrzeb człowieka potrzeby psychospołeczne są bardzo rozbudowane. Wydaje się, że u ludzi starszych szczególnie mocno odczuwane są potrzeby: bycia użytecznym, uznania, bezpieczeństwa psychicznego, życzliwości i przyjaźni, przynależności do grupy i zajmowania w niej określonego miejsca, bycia we wspólnocie. W starszym wieku, na skutek zmian w dotychczasowych, podstawowych rolach społecznych, mniej jest naturalnych możliwości zaspokajania potrzeb. Niemożliwość lub ograniczona możliwość zaspokajania swych potrzeb może pociągać za sobą wycofanie się człowieka i przechodzenie w stan oczekiwania. Konsekwencją tego procesu jest samotność społeczna człowieka starszego i ograniczenia jego sprawności społecznej. Z tej samotności społecznej wyłania się potrzeba przystosowanej egzystencji. Potrzeba ta jest zaspokojona wtedy, gdy następuje stan względnej równowagi pomiędzy otoczeniem, środowiskiem człowieka, a jego psychiką. Egzystencja obejmuje zarówno stany oraz zmiany w zakresie zdrowia biologicznego i psychicznego, jak też w zakresie życia społecznego.

Zmienione sytuacje w życiu człowieka starszego, rodzą potrzebę bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego. Potrzeba bezpieczeństwa fizycznego jest wynikiem gorszego zdrowia i sprawności ruchowej i samoobsługowej. Zagrożenie wynika więc z faktu, iż w wielu sytuacjach człowiek stary nie może zaspokoić swoich potrzeb podstawowych, co zagraża jego zdrowiu, a nawet życiu. Bezpieczeństwo psychiczne i jego odczuwanie wynika z dwóch sfer życia- osobistego i społecznego- oraz takiej jego organizacji, aby zachował się pomiędzy nimi pewnie ład, porządek, rytm, tradycja i nawyki. Zmiany wywołują poczucie zagrożenia i narastające niebezpieczeństwo osamotnienia.

Coraz trudniejsze w miarę starzenia się, staje się zaspokojenie potrzeby uznania. Przejście na emeryturę, zmiana pozycji i ról społecznych, osłabienie więzi społecznych nie sprzyjają realizowaniu tej potrzeby. Potrzeba przynależności jest najczęściej realizowana poprzez małe grupy społeczne, jak rodzina i środowisko pracy. Przynależność do grupy daje człowiekowi poczucie własnej wartości, sensu życia, uznania i przydatności. Ważne jest, aby w przewidywaniu nadchodzących zmian w życiu, w sposób świadomy rozszerzać swoje kontakty, przenosząc je na środowisko pozazawodowe i pozarodzinne. Grupy takie będą mogły świetnie zastępować kontakty zawodowe. Takie planowe działanie społeczne, może w znacznym stopniu ułatwić przystosowanie się do starości i dać poczucie ogólnego zadowolenia i sukcesu życiowego.

Możliwość zaspokojenia potrzeb człowieka starego, zarówno biologicznych, jak i psychospołecznych są różnorodne. Jednocześnie jest to proces trudny, wymagający uświadomienia sobie faktu, że potrzeby tkwią w określonej strukturze motywacyjnej człowieka. Nie wystarczy więc podejmować działania ukierunkowane na określoną potrzebę. Trzeba pamiętać o konieczności poznania również tych elementów struktury, które wpływają na charakter potrzeb, wartości nadal cenionych motywacji, które popychają do działania i realizowania potrzeb. Stwierdzono, że motywacji staja się coraz słabsze, prawdopodobnie na skutek spadku energii i gorszego działania mechanizmów pobudzenia. Osoby starsze są mniej skłonne do entuzjazmu, wymagają zachęty i pomocy przy podjęciu nowej działalności, dlatego też łatwiej rezygnują z rozwiązywania problemu, pracują wolniej i gorzej pokonują trudności [17].

Rozdział 5. Założenia badań własnych

5.1. Cel pracy i problemy badawcze

Celem pracy było poznanie potrzeb ludzi w starszym wieku. Dla osiągnięcia celu sformułowano następujące pytania badawcze:

1. Jakie potrzeby charakteryzują ludzi starszych?

2. Czy badaną grupę cechuje wielochorobowość?

3. Czy badane osoby uważają się za sprawne fizycznie?

4. Jaką formę spędzania wolnego czasu preferuje badana grupa?

5. Czy osoby starsze akceptują u siebie proces starzenia się?

6. Co zwiększyłoby poczucie zadowolenia wśród badanej grupy?

5.2. Metody, techniki badawcze

Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego. Badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia. Chodzi tu więc o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji, a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w społeczeństwie, badania sondażowe mają na celu wykrycie ich istnienia oraz ukazanie wszystkich atrybutów strukturalnych i funkcjonalnych. Badania sondażowe opierają się niemal zawsze na badaniu specjalnie dobranej grupy reprezentacyjnej z populacji generalnej, którą nie zawsze można precyzyjnie określić.

Zastosowaną techniką była indywidualna ankieta przeprowadzona wśród pacjentów oddziału internistycznego Szpitala MSW i A w Kielcach. Ankieta to badanie zjawisk masowych na podstawie odpowiednio opracowanego kwestionariusza. Ankieta jest metodą zdobywania informacji przez pytanie wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy pytań, zwanej kwestionariuszem. Ankietę zastosowano jednorazowo, rozdając kwestionariusz do badanych osób w celu udzielenia przez nie pisemnych odpowiedzi na pytania. Taka ankieta, zwana jednorazową umożliwiła zarejestrowanie opinii ludzi o jakimś zjawisku w danym momencie [18].

Udział w wypełnianiu ankiety był dobrowolny i anonimowy. Analizie poddano wiek, płeć, stan cywilny, istniejące schorzenia, aktywność zawodową i społeczną, akceptację procesu starzenia, poczucie samorealizacji.

5.3. Przebieg badań i charakterystyka grupy badawczej

Badania rozpoczęły się w listopadzie i trwały do grudnia 2011 roku. Badania przeprowadzono wśród pacjentów oddziału internistycznego Szpitala MSW i A w Kielcach. Zgodę na badania uzyskano od Dyrektora Szpitala. Ogółem analizą objęto 30 pacjentów, w tym 20 kobiet i 10 mężczyzn. Umownie stworzono trzy przedziały wiekowe. Największą grupę 54% stanowiły osoby w przedziale wiekowym od 60 do 75 lat. Natomiast 30% stanowili pacjenci w wieku od 76 do 85 lat a w grupie powyżej 85 lat było zaledwie 15% chorych. Wśród ankietowanych w wieku 60 - 75 lat kobiety stanowiły 45%, natomiast mężczyźni 55%. W grupie wiekowej 76-85 lat kobiety stanowiły 54% a mężczyźni 46%. Wśród ankietowanych powyżej 85 roku życia większość stanowiły kobiety, bo 56%.

Rozdział 6. Wyniki badań własnych

1. Schorzenia występujące wśród ankietowanych

Jednym z celów pracy było ustalenie wielochorobowości wśród ankietowanych. Każdy z ankietowanych zaznaczył więcej niż jedną jednostkę chorobową, którą u niego stwierdzono. Największy procent stanowiły choroby układu krążenia n=13 (42%). Dominowało tutaj nadciśnienie tętnicze i choroba niedokrwienna serca. Drugą, co do częstości deklarowania stanowiła cukrzyca n=9 (31%). Na trzecim miejscu POCHP n= 8 (27%).

Wykres. 1. Choroby najczęściej występujące wśród ankietowanych

Ankietowani deklarowali również drobne problemy upośledzające ich sprawność, takie jak: problemy ze wzrokiem, słuchem, z pamięcią, chodzeniem i nieotrzymaniem moczu. Szczegółowo przedstawia to poniższa tabela 4

Problemy zdrowotne	n	%
Problemy ze wzrokiem	21	70
Problemy ze słuchem	9	30
Problemy z pamięcią	5	17
Problemy z chodzeniem	3	13
Nieotrzymanie moczu	8	27

2. Ocena sprawności fizycznej wśród ankietowanych

Wśród ankietowanych większość uważa się za osobę częściowo sprawną fizycznie n= 14 (46%) lub wymagającą pomocy innych osób n= 11 (35%). Natomiast za osobę całkowicie sprawną fizycznie uważa się zaledwie n= 5(9%) ankietowanych. Szczegółowo przedstawia to wykres 2.

Wykres 2. Ocena sprawności fizycznej wśród ankietowanych

3. Sposób spędzania czasu wolnego

W badaniach analizowano aktywność jaką podejmują osoby starsze. Szczegółowo wyniki ujęte zostały w poniższej tabeli.

Tabela 5. Formy spędzania czasu wolnego wśród ankietowanych

Forma spędzania czasu wolnego	n	%
Udział w zajęciach Klubu Seniora	2	7
Czytanie gazet codziennych, kolorowych czasopism, książek	7	23
Oglądanie programów telewizyjnych, seriali, filmów	13	44
Słuchanie programów radiowych	5	17
Spotkania ze znajomymi i rodziną	3	10
Uprawianie aktywności fizycznej	2	7

4. Akceptacja starzenia się wśród ankietowanych

Z analizy ankiet wynika, że 22 osoby (73%) nie akceptują starzenia się. Pokazuje to wykres 3.

Wykres 3. Akceptacja własnego starzenia się

Ponadto większość ankietowanych nie realizuje się na obecnym etapie swojego życia n= 17 (57%).

Wykres 4. Poczucie realizacji na obecnym etapie życia

5. Co zwiększa poczucie zadowolenia wśród ankietowanych?

Znaczna liczba osób starszych uznała większy udział w życiu rodziny i częstsze kontakty ze znajomymi jako te, które zwiększyłyby poczucie zadowolenia w swoim życiu. Obrazuje to poniższa tabela.

Tabela 6. Działania wpływające na poczucie zadowolenia z życia

Działania wpływające na poczucie zadowolenia z życia	n	%
Większa sprawność fizyczna	25	83
Większy udział w życiu rodziny	28	93
Lepszy dostęp do służby zdrowia	7	23
Częstsze kontakty ze znajomymi	5	17
Poczucie przydatności	26	87
Udział w zorganizowanych zajęciach terapeutycznych	4	13

Wnioski

1. Osoby starsze cechuje wielochorobowość.

2. Większość osób starszych zauważa u siebie zmniejszona sprawność fizyczną.

3. Badana grupa osób starszych preferuje raczej mało aktywny sposób spędzania wolnego czasu wybierając oglądanie telewizji, czytanie gazet i książek.

4. Zdecydowana liczba ankietowanych nie akceptuje u siebie procesu starzenia się.

5. Znaczna liczba respondentów wybiera lepszą sprawność fizyczną i poczucie przydatności, jako element życia wpływający na zwiększenie poczucia zadowolenia i samorealizacji. Zebrany materiał potwierdził wynikające z teoretycznych założeń pracy stopniowe wycofywanie się ludzi starszych z aktywnych form spędzania czasu wolnego.

Podsumowanie

Na skutek starzenia się w organizmie człowieka dochodzi do wielu zmian fizjologicznych i patofizjologicznych pogarszających możliwości jego funkcjonowania. Starzenie się jest fizjologicznym procesem pojawiającym się wraz z wiekiem, polegającym na stałym zmniejszaniu się aktywności biologicznej organizmu, co przejawia się w mniejszej zdolności do regeneracji i adaptacji. Forma i przebieg starzenia się zależą od czynników genetycznych i środowiskowych. Również wyobrażenia, jakie ma człowiek na temat swojego wieku, jak i oczekiwania, jakie sobie i swojemu życiu stawia pozostają w ścisłej zależności od jego stanu zdrowia oraz obrazu wytworzonego przez środowisko społeczne, w którym żyje. Nastawienie psychiczne do własnej starości nie pozostaje bez wpływu na przebieg procesów biologicznych w starzejącym się organizmie i warunkuje rolę społeczną osoby w podeszłym wieku.

W miarę upływu lat starzenie się ogranicza sprawność starego człowieka i jego zdolność do samodzielnego życia. Większość osób w zaawansowanej starości wymaga większej lub mniejszej pomocy ze strony innych osób, staje się więc w pewnym stopniu od nich uzależniona.

Potwierdza to zebrany materiał badawczy, z którego wynika, że większość ankietowanych deklarowała drobne problemy upośledzające ich sprawność, takie jak: problemy ze wzrokiem, słuchem, z pamięcią, chodzeniem i nieotrzymaniem moczu. Większość uważa się za osobę częściowo sprawną fizycznie lub wymagającą pomocy innych osób, natomiast za osobę całkowicie sprawną fizycznie uważa się zaledwie niewielu spośród ankietowanych. Za tym idzie również duże niezadowolenie z postępującego procesu starzenia własnej osoby i brak poczucia spełnienia i samorealizacji na aktualnym etapie życia. Taki styl życia potwierdzają ujęte wcześniej teorie starzenia się związane z typem osobowości, które zakładają, że osobowość człowieka w okresie starzenia się ulega zmianom, powodując pogorszenie funkcjonowania społecznego.

Streszczenie

Wstęp. Starzenie się jest fizjologicznym procesem pojawiającym się wraz z wiekiem, polegającym na stałym zmniejszaniu się aktywności biologicznej organizmu, co przejawia się w mniejszej zdolności do regeneracji i adaptacji. Forma i przebieg starzenia się zależą od czynników genetycznych i środowiskowych. Zmienia się struktura człowieka i jego potrzeby.

Cel pracy. Celem pracy było poznanie potrzeb ludzi w starszym wieku.

Metodologia pracy. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego. Zastosowaną techniką była indywidualna ankieta przeprowadzona wśród pacjentów oddziału internistycznego Szpitala MSW i A w Kielcach.

Omówienie wyników. Wśród ankietowanych osób starszych większość deklaruje poczucie niezadowolenie z postępującego u siebie procesu starzenia, pewnych ograniczeń i niesprawności, które potęgują poczucie braku realizacji i spełnienia w życiu. Jednocześnie mają oni potrzebę większego udziału w życiu swoich najbliższych i potrzebę czucia się potrzebnym innym ludziom.

Wnioski. Osoby starsze cechuje wielochorobowość. Większość osób starszych zauważa u siebie zmniejszona sprawność fizyczną. Badana grupa osób starszych preferuje raczej mało aktywny sposób spędzania wolnego czasu wybierając oglądanie telewizji, czytanie gazet i książek. Zdecydowana liczba ankietowanych nie akceptuje u siebie procesu starzenia się.

Znaczna liczba respondentów wybiera lepszą sprawność fizyczną i poczucie przydatności, jako element życia wpływający na zwiększenie poczucia zadowolenia i samorealizacji.

Słowa kluczowe: starość, potrzeby życiowe, fizjologia starości, geriatria

Bibliografia

1. Żakowska - Wachełko B.: Zarys medycyny geriatrycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000 s. 125-128

2. Kocemba J., Grodzki T. [red]: Zarys Gerontologii Klinicznej, Medyczne Centrun Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000 s. 7-10

3. Wieczorkowska - Tobis K., Talarska D.: Geriatria i Pielęgniarstwo geriatryczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005 s. 20-22

4. Zych A.: Narodziny nowego wieku. Wybrane problemy procesu starzenia się człowieka. [W:] Materiały z konferencji naukowej „Psychologiczno-społeczne uwarunkowania procesu starzenia się człowieka. Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji, Opole 2007 s. 3

5. Abrams W. B., Bers M. H.: Podręcznik Geriatrii, Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, Wrocław 2000

6. kostka T., Koziarski-Rościszowska M.: Choroby wieku podeszłego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009

7. Pitt B.: Psychogeriatria. Wprowadzenie do psychogeriatrii wieku podeszłego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001

8. Derejczyk J.: Geriatria- dziedzina z przyszłością. Magazyn Pielęgniarki i Położnej, 2008 4: 15-16

9. Goroszkiewicz H., Bień B.: Podstawowa opieka geriatryczna. Pielęgniarstwo XXI, 2007 1: 93-98

10. Dziubińska-Michalewicz M.: Organizacja opieki nad osobami starszymi w wybranych krajach UE- Wydział Analiz Społecznych i Ekonomicznych- Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz. Warszawa, 2004, http:/ biurose.sejm.gov.pl/teksty

11. Pędach W.: Postulaty Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego dotyczące opieki nad ludźmi starymi w reformowanym systemie ochrony zdrowia w Polsce. [W:] Sytuacja zdrowotna osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno - demograficzny. Materiał na ogólnopolskie seminarium naukowe, Łódź 2004

12. Synak B. [red]: Polska Starość. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 2003 s. 35-50

13. Halik J. [red]: Starzy ludzie w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa 2004

14. Wojszel Z. B., Bień B., Przydatek M.: Wielkie problemy geriatryczne: II. Upadki. Medycyna Rodzinna, 2007 13: 83-86

15. Grodzki T. [red]: Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Via Medica, Gdańsk 2007 s. 12-14

16. Klukowski M.: Odleżyny u osób w wieku podeszłym- zapobieganie i leczenie. Postępy Nauk Medycznych 2008 12: 18-20

17. Tobiasz- Adamczyk B. Wybrane elementy socjologi zdrowia i choroby. Collegium Medium Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1995

18. Nowak S.: Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa, 2007

Aneks

ANKIETA

Ankieta jest anonimowa i posłuży do napisania pracy licencjackiej na temat potrzeb ludzi starszych.

Proszę zaznaczyć Państwa zdaniem prawidłową odpowiedź lub wpisać własną wersję odpowiedzi.

Dziękuję

1. Płeć: □ Mężczyzna □ Kobieta

2. Wiek: …………………………….

3. Stan cywilny:

□ Mężatka

□ Żonaty

□ Wdowa/ Wdowiec

□ Wolny związek

□ Samotny/ Samotna

4. Czy mieszka Pan/ Pani?

□ Samotnie

□ Z rodziną

□ Inne:……………………………………………………………………………..

5. Czy jest Pan/ Pani osobą :

□ czynną zawodowo

□ rencistą

□ emerytem

6. Czy ma Pan/ Pani problemy:

□ ze wzrokiem

□ ze słuchem

□ z pamięcią

□ z chodzeniem

□ inne:…………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………

7. Na jakie choroby Pan/ Pani choruje?

□ nadciśnienie

□ choroba niedokrwienna serca

□ cukrzyca

□ astma

□ POCHP

□ zaparcia

□ nieotrzymanie stolca

□ nieotrzymanie moczu

□ choroby nerek

□ przerost gruczołu krokowego

□ osteoporoza

□ reumatoidalne zapalenie stawów

□ padaczka

□ depresja

□ nowotwory:……………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………..

□ inne:………………………………………………………………………………..

8. Uważam się za osobę sprawną fizycznie:

□ całkowicie

□ częściowo

□ wymagam pomocy innych osób

9. Czy w pobliżu miejsca Pana/ Pani zamieszkania znajduje się:

□ biblioteka

□ czytelnia

□ klub seniora

□ inne:…………………………………………………………………………..

10. Jeśli tak to czy Pan/ Pani korzysta z ich usług?

□ Tak

□ Nie

11. Czy chętnie czyta Pan/ Pani:

□ gazety codzienne

□ kolorowe czasopisma

□ książki

□ inne:………………………………………………………………………………

12. Czy chętnie ogląda Pan/ Pani:

□ programy telewizyjne

□ filmy/ seriale

□ inne:……………………………………………………………………………….

13. Czy chętnie słucha Pan/ Pani:

□ programy radiowe

□ inne:……………………………………………………………………………….

14. Czy spotyka się Pan/ Pani:

□ z rodziną

□ ze znajomymi

□ inne:……………………………………………………………………………….

15. Czy uprawia Pan/ Pani jakąś formę aktywności fizycznej?

□ Tak

□ Nie

16. Jeśli tak, to jaką?

……………………………………………………………………………………

17. Czy akceptuje Pan/ Pani u siebie proces starzenia?

□ Tak

□ Nie

42

---