Przeciwdziałanie zjawisku agresji, przemocy i wykluczeniu(1)

Prezentowany przeze mnie referat powstał na podstawie zdobytych doświadczeń w czasie kilkuletniej pracy w charakterze nauczyciela wychowawcy. Specyfika tej funkcji niejednokrotnie zmusiła mnie do zasięgnięcia opinii psychologa w celu rozwiązania problemu wychowawczego. Często też uczestniczy-łam w warsztatach na temat przemocy, agresji, dyskryminacji i wykluczenia.
Uzyskane informacje i własne notatki pozwoliły mi na napisanie tego referatu.

„Przeciwdziałanie zjawisku agresji, przemocy i wykluczeniu”.

Agresja, przemoc w rodzinie, w szkole, na ulicy, to coraz powszechniejsze zjawiska w naszym społeczeństwie. Sprzyja temu kryzys wartości i autorytetów, osłabianie więzi rodzinnych, frustracja spowodowana ubóstwem, pozostawianie młodych ludzi z ich własnymi problemami. Dodatkowo agresywne wzorce upowszechniają i promują środki masowego przekazu, które zamiast piętnować negatywne zachowania, często je nagłaśniają w poszukiwaniu sensacji.
Zdefiniowanie pojęcia agresji jest trudnym zadaniem. W psychologii oznacza „działanie skierowane przeciwko osobom lub przedmiotom, wywołujące u jednostki niezadowolenie lub gniew. Definicja ta jest niedokładna, bowiem niezadowolenie, gniew i złość nie są złymi uczuciami, lecz trudnymi. Złe jest zachowanie wynikające z tej złości: poniżanie, przezywanie, poniewieranie, ośmieszanie, zatem agresja to zachowanie, którego świadomym celem jest wy-rządzenie komuś szkody, krzywdy fizycznej lub psychicznej.

Co daje człowiekowi/ dziecku agresja?
- dominację,
- uwagę,
- siłę,
- osiągniecie jakiegoś celu,
- władzę,
- pewność siebie.

Agresja nasila się w V-VI klasie, co nie znaczy, że dopiero teraz pojawiła się. Klasa V i VI jest momentem, w którym nasila się. To wtedy powinno najwięcej pracować się z dzieckiem, ponieważ w tym wieku dzieci zaczynają dojrzewać, mają silniejsze poczucie bycia nie zrozumianym przez dorosłych, tracą autorytety, buntują się. Ponieważ są bacznymi, dużo rozumiejącymi już obserwatorami, stają się krytyczni wobec dorosłych, negują ich zdanie i wartości. W tym wieku też rośnie potrzeba niezależności, decyzji i wyborów.

Przemoc to wywieranie wpływu przy użyciu zachowań agresywnych na innych bez ich przyzwolenia. O przemocy mówimy wtedy, gdy występują zachowania agresywne w sytuacji przewagi fizycznej, wiekowej, statusu społecznego lub ekonomicznego, pozycji, ilości przeciwników. Przemoc może też być fizyczna, psychiczna, seksualna i ekonomiczna. Jest to działanie zaplanowane, celowe, np. on źle gra w piłkę, to będzie izolowany lub będzie zawsze dostawał. Przemocą są też: złośliwość, chęć zaszkodzenia komuś. Przemoc zawsze wywołuje przemoc i powstaje koło przemocy.
Za przemoc odpowiedzialny jest sprawca, bez względu na to, co zrobiła ofiara. Czynniki ryzyka zachowań agresywnych mogą tkwić w środowisku rodzinnym, szkolnym lub w grupie rówieśniczej. Zachowania tego typu mogą być również generowane przez środki masowego komunikowania czy gry komputerowe albo wynikać z cech osobowych jednostki. Służą one zaspokojeniu potrzeb psychicznych, realizacji zadań rozwojowych, radzeniu sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi.
Zachowanie młodego człowieka zależy od jego indywidualnych cech oraz czynników występujących w środowisku. Mogą one mieć charakter chroniący (czynniki chroniące) lub (zwiększający możliwość podjęcia określonego za-chowania (czynniki ryzyka).Do czynników chroniących należą: silna więź emocjonalna z rodzicami, zainteresowanie nauką szkolną, regularne praktyki religij-ne, poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych. Czynniki ryzyka to cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych, np. wysoki poziom lęku i niepokoju, niska samoocena, niedojrzałość emocjonalna i społeczna, słaba kontrola wewnętrzna, nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia, brak zainteresowania nauką szkolną, zaburzenia więzi z rodzicami. Prawdopodobieństwo podjęcia zachowania ryzykownego tj. kradzieży, pobicia, morderstwa, samobójstwa jest tym większe, im więcej czynników ryzyka, im bardziej szkodliwe, im dłużej trwa ich działanie.

Wykluczenie społeczne jednostki to odmowa realizacji jej praw. Osoba ta nie może uczestniczyć w normalnej aktywności obywateli (dzieci, uczniów) w społeczeństwie lub danej grupie z powodów będących poza jej kontrolą, niezależnych od niej.
Ze statystyk wynika, że wykluczenie dziecka z grupy najczęściej pojawia się już w kl. „0” i kl. I. Na początku dzieci dokuczają sobie, bo zauważają, że jest to fajna zabawa np. zabawa w czapeczkę. Dobrze byłoby, żeby dziecko nie stało wtedy w tym kółeczku, lecz obok. Taka zabawa może mieć negatywny wpływ na rozwój jego psychiki. Dziecko czuje się wtedy gorsze i ma poczucie, że kole-dzy go nie lubią.

Ofiara przemocy

Nad zachowaniem ofiary należy pracować. Jeżeli dziecko pokazuje, że jest słabe, płacze, boi się, to będzie ośmieszane. Grupa integruje się w ośmieszaniu kogoś, dręczeniu. Uczeń często spóźnia się, bo dzieci dokuczają mu na przerwie i wchodzi do klasy po dzwonku na lekcję. To powoduje kolejne ośmieszanie np. typu: „znowu cię mamusia nie obudziła”. Te dzieci nie skarżą się, szczególnie chłopcy, bo rodzice pójdą do wychowawcy i dręczyciele zaczną mścić się.

Czego potrzebuje takie dziecko?
- rozmowy,
- poczucia bezpieczeństwa,
- pewności siebie,
- akceptacji,
- przyjaciół.

Osoba - ofiara nie ma przyjaciół, bo często przyjaciel ofiary zostaje też ofiarą. Ofiary nikt nie chce mieć w grupie, bo przez niego przegrywają, stają się słabym zespołem. Statystycznie są dwie ofiary w klasie.

Jak pomóc ofierze przemocy?
Nauka reagowania w sytuacji znęcania się - komunikaty:
a) Trzymaj się z daleka od dręczyciela.
b) Ignoruj go.
c) Trzymaj się z kolegami.
d) Wyprostuj się.
e) Mów do niego po imieniu.
f) Krzycz jeżeli ci dokucza, tak by ktoś usłyszał.
g) Powiedz komuś, np. nauczycielowi.

Praca z ofiarą:
a) praca z grupą - zintegrowanie, wyszukiwanie dobrych cech ofiary,
b) pełnienie przez ofiarę funkcji w klasie,
c) rozmowa indywidualna (nie na siłę).

Celem naszej rozmowy z uczniem powinno być okazanie mu zainteresowania i wsparcia. Dziecko powinno od nas usłyszeć: „zależy mi, żebyś się dobrze i bezpiecznie czuł w klasie”, „martwi mnie...”, „niepokoję się...”.

Sprawca - pewny siebie, nie boi się, dominuje, ma to, co chce - naszą uwagę, a on tego potrzebuje. Są to ludzie poniżani głęboko przez bliskie osoby lub brakuje im bezpieczeństwa.
Ze sprawcami rozmawiamy zawsze indywidualnie, zaczynamy od najważniejszego. Nie możemy być spięci. Musimy sprawiać wrażenie zrelaksowanych. Nie możemy go krytykować ani oceniać, bo niczego nam nie powie.
Rozmowę z nim można rozpocząć tak: „Słyszałem, że byłeś niemiły dla X. Opo-wiedz mi o tym.”
Trzeba dać sprawcy czas na wypowiedzenie się, możemy dopytywać się, ale nie dyskutujemy z nim. Pracujemy w kierunku, że X czuje się źle, by sprawca wczuł się w uczucia swojej ofiary i przestał ja nękać. Musimy go włączyć do współpracy: „Co możesz zrobić, żeby mu pomóc?”, „Chciałabym, żebyś mu pomógł”, „Kto jeszcze może mu pomóc?”, „Z kim porozmawiasz?”

Na godzinach wychowawczych często wykorzystuję metodę aktywizują-cą - dramę. Uczniowie muszą utożsamiać się z bohaterami literackimi (najczęściej baśniowymi), interpretować ich zachowanie, motywacje i w ten sposób sami dochodzą do rozwiązania problemu. Dla przykładu opiszę jedną z nich, z którą po raz pierwszy spotkałam się na zajęciach dla nauczycieli, organizowanych przez ośrodek metodyczny i którą „wypróbowałam” w swojej pracy wychowawczej.
Zastosowałam ją w pracy z uczniem agresywnym, a wykorzystanym utworem literackim było „Brzydkie kaczątko” Andersena. Agresor musiał utożsamić się z bohaterem tytułowym i opowiedzieć o swoich uczuciach. Muszę powiedzieć, że nie czuł się z tym dobrze. Dzięki temu doświadczeniu uczeń, który wcześniej wyzywał się na swoich kolegach z klasy, zrezygnował z tego typu zachowań, bo już doświadczył, jak się czuje skrzywdzona i poniżona osoba.

Świadek - świadków jest najwięcej. Są oni najważniejsi. Ze świadkami należy dużo pracować, oni wahają się, chcą pomóc, ale nie chcą też nikomu zaszkodzić. Żeby świadkowie zaczęli mówić, trzeba namówić ich do współpracy. Tutaj zachęcam do lektury książki pani Zubrzyckej pt. „Słup soli”.

Wychowawcom proponuję też dostępne w księgarniach książeczki z serii „Bezpieczne dziecko” Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego, które nie-wątpliwie pomogą w pracy zawodowej, głównie w rozmowach z dziećmi. Są to np.: „Śmierdzący ser”, „Słup soli”.