STEFAN ŻEROMSKI - SYZYFOWE PRACE
Oprac.A. Hutnikiewicz, BN I/ 216
GENEZA, ŹRÓDŁA I REALIA POWIEŚCI
- zagadka: brak śladów pracy na utworem w „Dziennikach”
- autobiograficzność twórczości pisarza, silny związek z kręgiem przeżyć osobistych - teza że z myślą o powieści z lat szkolnych nosił się zapewne przez dłuższy czas - choć jego trudności w życiu osobistym nie sprzyjały temu projektowi
- wczesną jesienią r. 1892, niemal nazajutrz po ślubie z Oktawią Rodkiewiczową, wyjechał powtórnie do Szwajcarii - praca pomocnika bibliotecznego.
Pobyt w Raperswilu - okres krystalizowania się fundamentów społ. I narodowej myśli Żeromskiego (zapoznanie z dorobkiem lit. Wlk. Emigracji polistopadowej)
- na ostatniej redakcji tekstu zaważyło przesłanie Żeromskiemu przez Romana Dmowskiego rękopisu swojej pracy publicyst. O „Gimnazjach rosyjskich w Polsce” - z prośbą o przejrzenie i adiustację - Żeromski z ochotą się podjął. Korespondencja z Dmowskim. Dla Żeromskiego było to wzbogacenie materiału obserwacji, wzmocnienie waloru poznawczego i dokumentalnego powieści.
- pertraktacje z redaktorem krakowskiej „Nowej Reformy” - Michałem Konopińskim, zakończyły się pomyślnie i 7. 07. 1897 r. ukazał się pod pseudonimem Maurycego Zycha pierwszy odcinek Syzyfowych Prac.
Powieść ukazała się jesienią 1897 r. w Drukarni Związkowej w Krakowie z datą wyprzedzającą 1898 pod tym samym tytułem, z podtytułem „powieść współczesna”.
Syzyfowe Prace wbrew pozorom nie są ukrytą autobiografią. Historia Borowicza jest historią zmyśloną. Powieściowy Kleryków nie jest odbitką jakiejś konkretnej rzeczywistości, ale jakby miejscem każdym, gdziekolwiek na obszarze ziem polskich zaboru rosyjskiego.
Syzyfowe Prace nie dają się odnieść w bezpośredni sposób do stosunków kieleckich.
Wielokrotnie zwracano uwagę na nieidentyczność rzeczywistości historycznej i jej powieściowej projekcji. Ta pozorna niezgodność wynikała z naturalnych mechanizmów sztuki.
Powieść jest więc wiarygodnym świadectwem i dokumentem czasów a zarazem liryczną „spowiedzią dziecięcia wieku”.
Powieść utkana jest z niepoliczalnych szczegółów, z których niemal każdy miał swój rzeczywisty pierwowzór:
- Gawronki, z których Borowicz wyrusza, to przefiltrowany przez wspomnienia obraz rodzinnych Ciekot Żeromskiego
- powieściowe Owczary odpowiadają dolinie autentycznych Psar, w których mały Żeromski uczył się
- topografia Klerykowi - ówcz. Kielce (zaniedbane, ubogie…)
- kolejne stacje, na których zatrzymuje się Borowicz odpowiadają rzeczywistym postojom kieleckim
W biografii Borowicza jest wiele rysów wziętych doświadczeń autora, np.:
- matka: uczuciowy związek matki z synem, obecność matki w pierwszych dniach nauki syna
-powrót matki i syna (najbardziej ekspresyjny epizod powieści)
- śmierć matki, wybuch dziecięcej pobożności
Inni bohaterowie - kontaminacje portretowe, np.. Kriestoobradnikow to kielecki Woronkow + warszawski Sokołow, inspektor Zabielski
Inne- wierne modelowi, np. Kostriulew (Aleksander Geisler - historyk kielecki), Iłarion Dziarski (Mikołaj Sperański - nauczyciel jęz, polskiego i lit, ros.), ks. Wargulskie (ks. Czerwiński)
„SP” - piętno wewnętrznej autentyczności. Obraz rzeczywisty profesury kieleckiej w latach gimnazjalnych Żeromskiego nie przedstawiał się tak rozpaczliwie jak w powieści. Autor go wyraźnie pogarszał eksponując urzędową lojalność, bierność i zastraszenie autor świadomie kontrastuje tło dla społecznej i narodowej aktywności pokolenia młodzieży.
Tę procedurę PRZYSTOSOWANIA RZECZYWISTOŚCI DO POTRZEB SZTUKI przyjął Żer. jako metodę postępowania i zasadę. Widać to najwyraźniej w technice konstruowania młodzieżowych bohaterów. Realne biografie poddane dysocjacji, rozłożenia na elementy pierwsze - by z wyizolowanych fragmentów budować konstrukcje do powieści.
Natomiast to wszystko, co jest realną, rzeczową materią opowieści nadającą jej walor dokumentu wzięte jest bezpośrednio z życia w stanie surowym:
formowanie się wśród młodzieży grup „arystokratów”, „wolnopróżniaków” i „demokratów”, „literatów”.
- powstawanie kół samokształcenia (literatura, filozofia)
Wartość wiarygodnego dokumentu posiada również to, co w powieści jest najistotniejsze, obraz rusyfikacji i odporu młodzieży na tle ogólnej inercji społeczeństwa. Obraz ten pokrywa się z faktycznym stanem szkolnictwa elementarnego i średniego w Królestwie. Zmierzanie przez władze do nadania całemu systemowi wychowawczemu funkcji instrumentu „odpolszczania”. W gimnazjum klerkowskim język wykładowy: rosyjski (jedyny przedmiot po polsku: religia)
Za mówienie po polsku - kary. Nauka polskiego na dalszym planie i ocenzurowana. Zafałszowana historia w podręcznikach. Polityka rusyfikacyjna Apuchtina i Hurki (kuratorzy). Kontrole pozalekcyjne na stancjach. Sieć szpiegostwa i inwigilacji.
Powieść nie ogranicza się do ukazywania tylko zew. form rusyfikacji, lecz obnaża wew. mechanizm.
Cel szkoły - nie tylko odpolszczanie. Ale utrzymywanie umysłów w stanie bezładu, brak samodzielności (np. nauczanie tylko pamięciowe). Zupełna redukcja ideowych i artystycznych treści przedmiotu. Młodzież ratowała się samodzielną, zakazaną lekturą. Zamierzony efekt finalny edukacji: maksymalne przytępienie zdolności do samodzielnego, krytycznego myślenia. „SP” to potwierdzają.
Społeczeństwo polskie nieuświadomione wchodziło w samobójczy sojusz
- wyeliminowanie tzw. kwestii polskiej z porządku polityki europejskiej
- ostateczne sformułowanie i upowszechnienie w kręgach społeczności narodowej zasad i programu politycznej ugody z władzą zaborczą- głównym eksponentem i organizatorem tej orientacji był poczytny i wpływowy na ziemiach polskich petersburski „Kraj”, znakomicie redagowany przez Erazma Piltza przy pomocy Wł. Passowicza i syna margrabiego Zygmunta Wielopolskiego.
* wykładnik opinii publicznej wszystkich 3 zaborów
*nie dostrzegano żadnej szansy na niepodległość - głosił politykę rezygnacji i skromnego działania na rzecz rozwoju Polski
*”Kraj” konsekwentnie nakłaniał do bezwarunkowego przyjęcia państwowości rosyjskiej, do lojalności
*potępiał burzącą się na uniwersytetach młodzież, emigrację, wszelkie ruchy rewolucyjne
-idea niepodległości stała się mitem
- „SP”- obraz skrajności, wahań, zwątpień i mimo wszystko nadziei.
WIELOWARSTWOWOŚĆ TEMATYCZNA POWIEŚCI I ZNACZENIE TYTUŁU
- rzecz dzieje się w l. 80 XIX w.
- motyw szkoły-1szy plan
Kleryków- soczewka, mikrorzeczywistość życia polskiego, w której w pomniejszonym formacie widać powszechne procesy.
Nad całością ciąży jedno wydarzenie- klęska powstania styczniowego. Jest to fakty tłumaczący wszystko, stale obecny. Istnienie czego, o czym nie mówi się na stronach - objaw dojrzałości pisarskiej.
Powieść ukazuje wewnętrzne mechanizmy polityki państwowej. Odtwarza politykę personalną w szkolnictwie na terenie Królestwa. .
Nauczyciele - wykonawcy kar - czują się realizatorami misji politycznej. Różne formy i sposoby:
- wulgarność i prostactwo, np. insp. Sieldiew
- fałszywa przyjaźń, przebiegłość, np. Kriestoobradnikow i insp. Zabielski
Rola i położenie nauczycieli polskich: grzęzną w tchórzliwym oportunizmie, psychologicznie zastraszeni.
Rosyjskość oznaczała postęp, twórcze podejście, wyższość pod każdym względem
Polskość - zacofanie, antydemokratyczność
Ta perfidna forma zniewolenia umysłowego, moralnego i politycznego, ukazana na przykładzie Borowicza
BOROWICZ
- jego poglądy na początku powieści nieokreślone
- uczestnictwo w galówce rosyjskiego teatru ma niefortunne skutki:
Marcinek zaczyna bywać w mieszkaniu inspektora (polityka schlebiania i zjednywania, „przyjacielska zażyłość”), Marcinek staje się nieświadomie uległym narzędziem
Powstaje kółeczko literatury rosyjskiej z inicjatywy Marcinka
Pozytywizm nieobecny, brak mocy działania pracy organicznej
Rezygnacja - nauczyciele Polacy zmieniali się w Rosjan (np. prof. Majewski)
Nastroje lojalności - w powieści dwie znamienne figury stałych bywalców domu Przepiórkowskich: radców Grzebickiego i Somonowicza; ich stanowisko to wyraz lęku przed powtórzeniem się tragedii powstań.
MŁODZIEŻ
- dezorientacja ideowa, zruszczenie, przejęcie obcej kultury
- pokaźny odłam tzw. „liga wolnopróżniaków” - korzystali z uroków życia, brak zainteresowania sprawami narodowymi
- garstka - opór przeciwko rusyfikatorom, w powieści:
Bernard Zygier
„nawrócony” Borowicz
nieugięty chłop Radek
„Figa” Walecki
i inni z „Górki u Gątalów”
„BIRUTA” - Anna Stogowska
- władze traktowały ją jak Rosjankę, choć czuła się i była Polką
- dramat Biruty - symbol ofiary całopalnej i daremnej
SPRAWA TYTUŁU
- najczęstsza interpretacja: daremność rusyfikacyjnych usiłowań caratu
- to nie carat, lecz polska młodzież jest głównym bohaterem
- odwołanie do mitu o Syzyfie: wyeksponowanie znaku odwagi, siły i uporu
- zmagania z machiną rusyfikatorów: trud ponad siły. „S.P”: historia porażek
- powieść nie obiecuje szybkiego zwycięstwa
INNE PROBLEMY W POWIEŚCI
- procesy dokonujące się w społ. polskim
- problemy ówczesnej wsi (choć akcja w mieście, to wieś stale obecna przez swoich ziemiańskich przedstawicieli)
Synowie szlacheccy - najliczniejszą grupą w gimnazjum. Potomkowie chłopów - też znaczny % co nie świadczy o dostatku tej grupy: wegetacja, nędzne życie
Chłopi: urągająca bieda, nad nimi nieliczni bogacze wiejscy np. Scubioła, lichwiarz
- W tych warunkach wysłanie dziecka chłopskiego do szkoły - ewenementem; przykład Andrzeja Radka:
pomimo przeciwności i drwin przedziera się do celu
z czasem będzie jednym z filarów gimnazjalnej partii Odr Nar
jego dzieje od połowy powieści - paralelny wątek, kontrapunkt w stos do historii Marcinka
ich losy biegną równolegle, by w ostatniej scenie się złączyć
„SP” - także powieść o rozwoju, dojrzewaniu i dorastaniu jednostki: BILDUNGSROMAN lub ENTWICKLUNGROMAN
Marcin:
- perypetie gimnazjalne
- utrata matki
- patriotyzm
- pierwsza młodzieńcza miłość
- zrozumienie sensu i wartości istnienia, ustosunkowanie do ojczyzny i społeczeństwa
Autor nie rozwija jednak dziejów wewnętrznej ewolucji bohaterów powieści w ciągłej, spójnej narracji. Ukazuje jedynie punkty i momenty węzłowe, pozwalające odsłonić jakiś stan czy proces duchowy dokonujący się w postaci;
Pierwsza bolesna lekcja Marcinka:
- zostaje sam na stancji nauczyciela Wiechowskiego
- inna lekcja - śmierć P. Borowiczowej (chłopiec początkowo nie odczuwa straty, dopiero później), doskonała znajomość psychologii dziecka przez Żeromskiego
Jedna z najświetniejszych introspekcji psychologicznych:
- wątek miłosny: ma skromnie miejsce, ale piękna projekcja - Marcin zakochuje się w Birucie
- owe dwa wątki generalne: narodowo-społeczny i osobisto-psychologiczny są zrośniętę ze sobą, biegną obok siebie, to znów łączą się i krzyżują.
Autor pokazuje tylko momenty przełomowe: pomoc Borowicza dla Andrzeja Radka, spojrzenie Figi Waleckiego, lektura Buckle'a, recytacja Reduty Ordona.
STRUKTURA ARTYSTYCZNA
Portrety ludzkie i obrazy natury
Główny bohater: pierwsze wrażenie - Marcinek, jednak w różnych częściach powieści na pierwszy plan wysuwają się różne postaci (procedura mnożenia i wymieniania bohaterów)
Brak dominującej nad całością jednostki
Wielość postaci: brak bogatych portretów: metoda zwięzłych szkiców portretowych, rysopis zewnętrzny, naturalizm, często karykatura
Spod tej reguły wyjęte są dwie osoby, w opisie których rolę gra wzruszenie: kreacje kobiece: pani Borowiczowa i Anna Stogowska
Żeromskiego bardziej interesuje świat duszy niż wygląd; mistrzowska forma - opis myśli i uczuć
Funkcję charakteryzującą pełnią również różne formy wypowiedzenia np. powtarzanie identycznych słów, dialog, zapis reakcji fizjologicznej, szczegółowy opis środowiska
Bogactwo postaci
Przyroda: medium i partner, integralny element treści, a nie tylko dodatek
Budowa i kompozycja tekstu:
Luźna, fragmentaryczna
18 rozdziałów, każdy: zamknięta całość
3 podstawowe elementy budowy cyklu
- rozdział I i II: introdukcja (1-szy etap edukacji Marcinka)
- r XVIII pożegnanie Borowicza z dzieciństwem i młodością gimnazjalną - zakończenie
- w tych ramach zrąb zasadniczy powieści
kompozycja - zwięzłość i oszczędność narracji, ekonomia wyrazu
powieść bez akcji jako silnie wyeksponowanego ciągu zdarzeń - życie w nurcie leniwym i powolnym; jednak przy całej statyce życia mamy wrażenie ruchu i dynamiki:
- niektóre rozdziały na wzór noweli
- dodatkowy środek dynamizujący: znamienne zakończenie rozdziału
- przemienność nastrojów
Formy podawcze
Obiektywna relacja narratora z pozycji anonimowego, wszechwiedzącego narratora
Indywidualizacja dialogów
Opis
Język i styl powieści
Rzeczowy, niemal potoczny, indywidualny, żargon uczniowski
Słownictwo i frazeologia obca np. rosyjska i łacińska
Naturalizm języka
Humor
Uwznioślanie i poetyczność stylów
IV TONACJA
- różnorodność tonacji
- karykaturalne szyderstwo
- akcenty tragizmu
- poetyzacja wątków osobistych