KLASYCYSTYCZNA DOKTRYNA IMITACJI PIĘKNYCH WZORÓW A SPÓR STAROŻYTNIKÓW Z NOWOŻYTNIKAMI (15)
Spór starożytników z nowożytnikami, spór lit. we Francji w końcu XVII i na pocz. XVIII w. — zwolenników teorii ponadczasowej doskonałości dzieł antyku z rzecznikami przemian w literaturze. W sławnej querelle des anciens et des modernes (sporze starożytników z nowożytnikami) podważono model klasyczny w literaturze; opinia publiczna uznała wyższość ówczesnych pisarzy francuskich nad ich klasycznymi wzorami. Klasycyzm - E. R. Curtius wiąże pojęcie klasycyzmu z wykształceniem się kanonu arcydzieł, pola tradycji literackiej jako normy. Klasycyzm jako estetyka wymaga kanonu arcydzieł poddawanych aktualizacji. Wymaga nowej literatury, która nawiązuje do tradycji poprzez imitatio lub emulacjo poprzez naśladowanie lub dorównywanie. Renesans to początek myślenia komparatystycznego, to systematyczne zastanawianie, porównywanie kanonu antycznego i dzieł nowożytnych, istnieją całe nurty renesansu oparte na tym np.: „Horacjanizm”. W renesansie Horacjanistą był Jan Kochanowski. Renesansowa komparatystyka to myślenie teoretyczne np.: Julius Scoliger i praktyka poetycka, J Kochanowski. Polegają na diachronicznym zestawianiu dawnych dzieł i nowych tekstów. Autorzy renesansowi są traktowani jak ponawiający starych mistrzów np.: K Janicki ponawia Owidiusza. W renesansie rzadkie są przypadki suwerennej świadomości poety, który nie czuje się gorszy i zestawia siebie z mistrzami jak partner.
Strony sporu reprezentowane były przez Nicolas Boileau-Despréaux, kodyfikatora oświeceniowego klasycyzmu w poezji i zwolennika poetyki Arystotelesa, oraz przez jego oponenta CharlesaPerrault, kolekcjonera baśni ludowych, który wprowadził do literatury postaci Czerwonego Kapturka, Śpiącej królewny, Kopciuszka, Kota w butach, Tomcia Palucha czy Sinobrodego.
Argumenty nowożytników i starożytników:
N: postęp
S: nie.
S: antyk jako baza, gdzie wymyślono już wszystko (np. ustalono proporcje, zasady, powszechne i obiektywne reguły, które zostały wyprowadzone z natury).
N: ślepe zapatrzenie w starożytność, ciało ludzkie nie jest doskonałe i nie można wywodzić z niego architektury.
S: ale starożytni traktowali naturę selektywnie i dlatego na bazie tej selekcji ustalono 1 ideał, a w nowożytności takiego jednego ideału nie ma, co jest negatywne.
N: nie jest tak, że starożytni wymyślili wszystko (np. optyka). Wersal i Girardon pokazują, że są lepsze rzeczy niż starożytność.
S: decorum, wartości moralne
N: Le Brun- super (względy polityczne). Problem tylko w tym, że on opiera się na Poussinie, a więc antyku. (???????????????). Poussin- złamanie costume na rzecz bien seance , przystojności
Obrona XVII pozbawiona jest wielu osobowości (np. Poussina czy Simona Vouet, Claude Vignon- zw. z Włochami).
N: gdyby Homer urodził się dziś, to byłby jeszcze lepszy (idea postępu)- z poematu Perraulta.
Ale: Perrault interpretuje starożytność jako oparta tylko na mimezis (zasłona), a nowożytność jest lepsza i bardziej intelektualna
Zakończenie merytorycznie jałowego sporu starożytnicy i nowożytnicy. Kończy się paradoksem- starożytnik, więc Boilleau, powołuje się na to, że każda epoka ma swoją miarę sądzenia (relatywistyczne podejście). I powinna być oceniana wg innych kryteriów (ale to mówił już Fontenelle przecież???)
________________________________________________________________________
Epoka baroku to kolejna faza myślenia komparatystycznego. Jest znacznie mniej związana z klasycyzmem, bardziej suwerenna, dla barokowej świadomości literackiej kultowe znaczenie ma francuski autor Charles Perrault, teoretyk sztuki, autor eseju pt. „Paralele”. To najważniejszy barokowy tekst komparatystyczny. W XVII wiecznej klasycystycznej Francji Perrault postawił tezę, że porównanie antyku i nowej literatury może prowadzić do wyższej oceny nowej lit. Esej Perrault wywołał burzliwe dyskusje. Odbiorcy tzw. starożytnicy konserwatywni uważali, że dzieło antyczne będzie niedoścignione. Drugi krąg odbiorców nowożytnicy uznali tj. Perrault, że pisarz współczesny może dorównać wzorcom. Słynny spór starożytników z nowożytnikami to wielka dyskusja estetyczna. Podstawowe pyt. dotyczą tożsamości starożytnej literatury.
W osiemnastym wieku mamy zalążek nowożytnego myślenia porównawczego. Daje nam to postać Johana Volvganga Goethego. Ujawnia on najlepsze cechy emolucji niemieckiej. Przeczytał wszystko z zakresu dzieł antycznych, jest pisarzem i myślicielem, artystą i oryginalnym krytykiem literatury. W toku dyskusji na temat lit. ze swoim sekretarzem J. Eckermanem Goethe formułuje pewną koncepcję. Nie ma poszczególnych literatur narodowych wszystkie wpisują się w emopejską całość i współtworzą pewien paradygmat. Kultura zachodu nie ma lit. narodowych jest Wertliteratur - czyli lit. światowa. Koncepcja Goethego lit. światowej pozwala panoramiczne zestawiać ogarniać tę całość, to zalążek komparatystyki synchronicznej, która analizuje rozmaite współczesne sobie lit. ich związki tworzą przez nie całość. Goethe stał się inspiratorem 19 w. ożywienia komparatystyki. W 19 w. komparatystyka staje się rozległą samodzielną dyscypliną jako usytuowane filologicznie studia porównawcze. W kręgu nowej komparatystyki wskażemy kilka możliwości jej uprawiania i najważniejsze spełnienia:
1. Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Tematem tej książki staje się wyobraźnia literacka ukształtowana przez toposy. Komparatystyka porównuje lit. europejskie synchronicznie zestawia je z antykiem i średniowieczem, diachronicznie i opisuje wspólnotę obrazów. Powtarzające się motywy tematy świat jako teatr, życie jako droga. Daje kompletny opis wyobraźni lit. kształtujących Europę.
2. E. Auerbach: Mimesis - tematem jest tu historia tworzywa epickiego w lit. od Homera do powieści nowożytnej.
Obie te książki służą interpretacji poszczególnych dzieł. Tak rozumiana komparatystyka stawia daną lit. narodową w kontekście zewnętrznym. W polskiej lit. modelowym przykładem są 2 prace:
1. J. Pelc: Europejskość i polskość literatury naszego renesansu.
2. Barok epoka przeciwieństw.
Literatura polskiego oświecenia rozwijała się w trzech głównych, współistniejących ze sobą nurtach: klasycyzmie, rokoku i sentymentalizmie. Mieczysław Klimowicz przyjmuje, że wszystkie one rozwinęły się w przeciągu 22 lat, między 1765 a 1787 rokiem. Wtedy to właśnie powstał, skupiony wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, ośrodek, którego członkowie rozpoczęli realizację przebudowy sarmackiego społeczeństwa. Jest to czas, na który przypadają najwybitniejsze osiągnięcia klasycyzmu zwanego stanisławowskim, znaczone nazwiskami Naruszewicza, Krasickiego, Trembeckiego.
Obok głównego nurtu klasycystycznego istniało, skupione wokół Czartoryskich, środowisko wyznające gusta rokokowe. Po roku 1783 w puławskiej rezydencji tej familii powstało też antykrólewskie centrum magnackie, które, przeciwstawiając się antysarmackiej polityce króla, odnowiło kult dawnych tradycji i republikański model społeczeństwa, rozwijając tym samym głównie literaturę sentymentalną. Ta kwitła zresztą również i w Warszawie stanisławowskiej.
Klasycyzm jako doktryna literacka i typ literatury został ukształtowany we Francji XVII wieku. Mecenasem tej literatury był twórca monarchii absolutnej, Ludwik XVI - „król słońce”, a wybitne dzieła Moliera, Corneille'a, Racine'a zapewniły jej czołowe miejsce w Europie, gdzie uznana została za niedościgniony wzór. Klasycyzm uznawał za cel sztuki, a więc i literatury, osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy, jako zaakceptowanych przez rozum trwałych i uniwersalnych wartości. Cel ten był osiągalny przez imitacje wzorów artystycznych utrwalonych w dziełach antycznych oraz przez imitacje natury, pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy, jako to, co ogólne i powszechne. Obowiązywała zasada „jasnych i wyraźnych idei”, mająca swe źródło w intelektualizmie Kartezjańskiej metody poznania. Obraz powstały w ten sposób odznaczał się znakomitą symetrią części i całości, sprawiał wrażenie ładu i porządku, „porządek ów jednak miał charakter nie tylko estetyczny. Z natury wybierano to, co piękne, ale piękne oznaczało również „przyzwoite”, według uznawanych powszechnie norm społecznych, czyli moralne”. Z czasem teoretycy klasycyzmu uzupełnili jego założenia o jeszcze jedną kategorię estetyczną - gust. Było to wynikiem postępującego procesu kostnienia reguł i przepisów. Miał on za zadanie decydować zarówno o wyborze tematu, jak i o konstrukcji idealnego obrazu świata. Klasycyści odwoływali się do poezji rzymskiej, zwłaszcza Horacego, autorów łacińskich, przywoływali motta, postacie i sceny mitologiczne, jak również sceny ze świata starożytnego, częste były też odwołania do twórczości Jana Kochanowskiego i „Sielanek” Szymonowica. Preferowanymi gatunkami były natomiast satyra, bajka, oda, list poetycki.
W początku XVIII wieku zaczyna tworzyć się kierunek wyrosły z klasycyzmu, lecz pozostający w opozycji do niego - rokoko. Powstanie rokoko ma związek ze zmianami w obyczajowości: upodobaniu w kameralności, erotyzmie, zmysłowości i wysublimowanym komforcie. Filozoficznym zapleczem tych postaw były motywy epikurejskie (hedonizm), naczelnymi zaś kategoriami estetycznymi wdzięk i smak. Rokoko rozwija się w atmosferze salonu, służy zabawie i przyjemności. Jest to poezja lekka, żartobliwa, niekiedy nawet swawolna. Wszystko to bywa zaprawione humorem, ale humorem dyskretnym, dalekim od sarmackiej rubaszności. Preferowano głównie małe formy poetyckie: anakreontyk, epigramat, drobne wiersze liryczne, poemat heroikomiczny, komedię salonową. Gust rozumiany jest tu jako tzw. goût - sentiment, a więc wydawanie opinii i sądów na temat sztuki powierzone zostaje sferom emocjonalnym, a interpretacja „pięknej natury” odbywa się w duchu epikurejskim. Dalej opozycja wobec klasycyzmu przejawia się w odrzuceniu dydaktycznego i moralistyczno - społecznego charakteru literatury, hołdowaniu wyrafinowanej zabawie i przepojeniu libertynizmem obyczajowym i erotyzmem.
Trzecim nurtem literatury oświecenia jest sentymentalizm, którego głównym przedstawicielem we Francji był Jean Jacques Rousseau. Sentymentalizm uznawał wewnętrzne przeżycia człowieka za źródło twórczości literackiej. Jej cel widział w autoanalizie oraz refleksji nad miejscem człowieka w świecie i kształtowaniu autentycznych, naturalnych więzi międzyludzkich, które upatrywał w uczuciach rodzinnych, przyjaźni, miłości. Prowadziło to do powstania nowego typu bohatera (człowieka czułego), do zainteresowania przyrodą i jej drobiazgową obserwacją, do wykształcenia gatunków nie mających klasycystycznej nobilitacji, pogłębienia obserwacji psychologicznych i obyczajowych, przełamania stylu retoryczno - patetycznego na rzecz śpiewności i melodyjności poezji. Poezja sentymentalna objawiała się w rozwoju liryki osobistej, głównie erotycznej, ale też religijnej i patriotycznej. Jej charakter określały sielanka i elegia. Poezja ta wnosiła ton rzewności, tkliwości, dawała przewagę w wyrażaniu uczuć intymnych, odsłaniała niepokoje serca kochającego i stany uczuciowe. Miejsce sceny mitologicznej czy aluzji nawiązującej do świata antycznego, zajmuje scena wzięta z życia codziennego, obrazek rodzinny, motyw przyrody rodzimej.
Klasycyzm jako doktryna literacka przeżywa już w pierwszej połowie XVIII wieku we Francji poważny kryzys, natomiast w innych krajach europejskich zaczyna się na dobre rozwijać. Zjawisko to dotyczy także Polski
We wstępie padło stwierdzenie, że wszystkie trzy nurty występujące w literaturze oświeceniowej współistniały ze sobą. Jest tak w istocie: mimo różnic w swoich założeniach jedne opierały się na drugich i czerpały z siebie nawzajem. Tak np. rokoko, choć opozycyjne do klasycyzmu, to jednak wyrosłe z niego i na nim bazujące. Już Zdzisław Libera zauważył, że w obrębie twórczości jednego poety dostrzec można często różne cechy, a bywa i tak, że jeden i ten sam utwór rozpatrywany z różnych stron odkrywa nie jedno oblicze, ale „mieni się rozmaitymi kolorami”. Ta różnorodność kształtu stylowego w poezji, krzyżowanie się i nachodzenie na siebie rozmaitych tendencji i kierunków, płynie z bogactwa życia artystycznego w dobie oświecenia, jest wyrazem fermentu intelektualnego i artystycznego, wiąże się też z ożywionymi kontaktami z kulturą europejską, która przeżywała okres rozwoju, ale której towarzyszył niepokój moralny i polityczny. Celem niniejszej pracy będzie właśnie ukazanie współistnienia klasycyzmu, rokoka i sentymentalizmu w obrębie twórczości jednego poety, tak pod względem gatunkowości, tematyki, jak i założeń poetyki.