Powieść "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej żywa czy anachroniczna dla współczesnego czytelnika ?

Co oznacza , iż coś jest dla nas żywe lub anachroniczne ?
Anachroniczny , czyli niezgodny z duchem czasu , ze stanem wiedzy , będący przeżytkiem , niewspółczesny , przestarzały , staroświecki.

Są to więc rzeczy , które nie znajdują już dziś żadnego zastosowania , nie spełniają swych funkcji sprzed wielu lat , zastąpiono je przedmiotami nowszymi, w tej chwili bardziej praktycznymi . Jednak są to przede wszystkim myśli , poglądy znakomitych , światłych ludzi przeszłych epok , które nie przetrwały do dziś albo w obecnych czasach już nic nie wnoszą do naszego życia , są sprzeczne z obecnie panującymi prądami myślowymi , kulturowymi; ich wartości , funkcje poznawcze przeminęły wraz z wiekiem , w którym zaistniały .

Sądzę , że utwory literackie mogą wydawać się współczesnym czytelnikom anachroniczne lub przeciwnie wciąż żywe - ponadczasowe , uniwersalne , poruszające sprawy aktualne także teraz , choć od ich powstania czas nie stał w miejscu , lecz biegł nieubłaganie a wraz z nim zmieniały się ludzkie idee , aspiracje , wyobrażenia , wartości moralne .

Książki o ponadczasowej , żywej problematyce dotyczą problemów bliskich każdemu człowiekowi , odnoszą się do spraw mu współczesnych , nieodzownych w jego codziennym życiu , pełnych zarówno niewielkich radości jak i smutków , trosk .

W literaturze polskiej i zagranicznej istnieją dzieła także anachroniczne dla nas ludzi końca XX w . , stanowiące obraz zdarzeń minionych , odzwierciedlające problemy charakterystyczne jedynie dla swego okresu literackiego , będące jednak cudownym , pełnym , barwnym obrazem tamtych odległych już dni , doniosłych , niezwykle istotnych dla narodu wydarzeń , wspaniałym plastycznym szkicem ludzkich postaw zachowań , myśli , nie spotykanych w dzisiejszym świecie . Utwory te stanowią także znakomity dorobek naszej kultury .

A więc jaka jest dla współczesnego czytelnika powieść Elizy Orzeszkowej " Nad Niemnem" ?
Wciąż żywa , ponadczasowa , czy już anachroniczna , nie zgodna z duchem czasu ?

Jednym z głównych problemów poruszanych przez autorkę w " Nad Niemnem" jest kult - etos pracy , która pojmowana jest jako podstawa istnienia człowieka w przyrodzie oraz jako jego dobrowolny obowiązek , a nie przekleństwo biblijne , na które skazała się ludzkość popełniając ogromny grzech . Spojrzenie to jest zdumiewająco nowe w literaturze polskiej i wybiegające w przyszłość . Praca została przedstawiona w utworze nie tylko jako celowa działalność człowieka , która polega na przekształcaniu dóbr przyrody , przystosowując je do zaspakajania podstawowych potrzeb ludzkich. Jest ona również w teraźniejszym świecie warunkiem biologicznej egzystencji myślącej jednostki , będąc dla niej zasadniczą i swoistą formą aktywności zarówno fizycznej jak i umysłowej .

Jednak kult pracy Orzeszkowa ukazała w swym wielkim dziele także jako najwyższą , najistotniejszą dla człowieka wartość , nadającą życiu sens i świadczącą o godności i użyteczności dla społeczeństwa . Jedną z form pracy , przedstawioną w utworze jest praca fizyczna na roli lub w gospodarstwie , która nierozerwalnie łączy się z naturą i spaja z nią człowieka . Ten wysiłek fizyczny reprezentuje szlachta zaściankowa - Bohatyrowicze , którzy kochają swą ciężką , mozolną pracę , będącą ich źródłem utrzymania, żywiołem , miernikiem wolności . To właśnie ona daje im poczucie godności i zasłużonej dumy , realizuje wszystkie ich ambicje , myśli , aspiracje , sprawia im ogromną przyjemność , radość i niewysłowione szczęście . Są bardzo sumienni , wykonywanie obowiązków jest esencją ich życia . Dlatego też pracę na roli traktują jako naturalny porządek świata , w którym żyją i są mu posłuszni . Do żniw , czyli kilkunastu najmozolniejszych , najbardziej męczących dni w roku mieszkańcy zaścianka przygotowywali się jakby do wielkiego święta . Ubierali swe najlepsze , najokazalsze stroje i dbali o to , aby prezentować się najwykwintniej . Nawet gdy wieczorem wracali z pola na ich młodych , kwitnących lub poprzecinanych zmarszczkami , zniszczonych twarzach nie było znać żadnego przemęczenia i udręki . Wszyscy byli zadowoleni i dumni z tego czego dokonali mijającego właśnie dnia .

Świadczą o tym słowa : "...pomimo przebytego dnia ciężkiej pracy w wesołych uśmiechach ukazywali perłowe rzędy zębów ..."

Natomiast na współczesnej wsi praca na roli stanowi dla tamtejszych mieszkańców czynność zapewniającą standard życia , źródło ich utrzymania . Z biegiem lat zmienił się sposób uprawy ziemi , sierpy i kosy zastąpione zostały przez skomplikowane mechanizmy maszyn rolniczych . Ten postęp techniczny możliwy był właśnie dzięki pozytywistycznej pracy u podstaw , mającej na celu : ważny zwrot w stronę ludu , troskę o jego rozwój i poprawę bytu oraz przeprowadzenie reformy rolnictwa- wyręczenie chłopa w ciężkiej , mozolnej pracy jedynie własnych rąk .

Atmosfera w czasie żniw w " Nad Niemnem" w znacznym stopniu odbiega od dzisiejszej . Zamiast wesołego śpiewu i śmiechu pracujących osób słychać warkot nowoczesnych , kolosalnych maszyn . Pomimo olbrzymich zmian , które stopniowo zachodziły w działalności środowiska wiejskiego i dworskiego od XIX w . po dzień dzisiejszy możemy zaobserwować niezmienne umiłowanie rodzimej ziemi. Heroicznym obrońcą posiadanej ziemi , której nie chce oddać w ręce rosyjskie jest między innymi Benedykt Korczyński . Nie porzucił on majątku , zrezygnował z łatwiejszego życia , nie dał się nakłonić namowom brata i udać się na emigrację. Zażarcie bronił Korczyna przed chciwością biedniejszych sąsiadów , aby nie dopuścić do zupełnej upadłości dworu . Szlachta zaściankowa nie myśli nawet o opuszczeniu swej ukochanej, nadniemeńskiej , zbratanej z nią przyrody i kawałka ziemi , na której prowadzi swój skromny żywot . Również większość obecnie żyjących ludzi zarówno na wsi jak i w mieście przywiązanych jest do swego małego skrawka terenu , na którym bytuje ; "zderza" się z przeciwnościami losu i spotyka ze szczęściem .

Odmienną formą przejawu naszej aktywności oraz stylu życia jest praca intelektualna . Postacią , która najsilniej kultywowała naukę jest w powieści Witold Korczyński . To ten wrażliwy, energiczny , młody idealista swoją wiedzę , starannie nabytą w szkole agronomicznej pragnie przekazać najniższym warstwom społecznym . Uosabia on młodzieńcze ideały ojca i stryja Andrzeja , jest spadkobiercą ich wzniosłych idei , kontynuatorem zamierzeń , a także odzwierciedleniem wyrzutów sumienia Benedykta . Ten młody , dwudziestoletni człowiek jest bohaterem głoszącym najważniejsze myśli przewodnie , koncepcje pozytywizmu . Wielkie aspiracje Witolda - poprawa losu schłopiałej i zaściankowej szlachty , wprowadzanie do rolnictwa innowacji , a więc podążanie za postępem , świecenie przykładem dla innych ( kosmopolitów , pasożytów , "darmozjadów" takich jak Zygmunt Korczyński czy Kirło ) - wynikają z jego gruntownego wykształcenia , które zapewnił mu ojciec .

W pozytywizmie obok etosu pracy rozwinął się też kult nauki .

Nauka kształtowała postawy patriotyczne , pozwalała zgłębiać demokratyczne wartości , poglądy nowej epoki , uzmysławiała potrzebę edukacji ciemnego nieoświeconego ludu oraz przystosowanie go do trudnych , zaistniałych warunków . W chwili obecnej na wykształcenie społeczeństwa kładziony jest olbrzymi nacisk , od młodego pokolenia oczekuje się wiedzy wszechstronnej i dogłębnej . Pracodawcy coraz częściej poszukują osób z jak największymi umiejętnościami . Dlatego też obserwujemy coraz większy pęd poszerzania horyzontów myślowych , w tym znajomości języków obcych . Z biegiem lat uwidacznia się dążenie do ciągłego udoskonalania się .

Bardzo ważną formą pracy jest służba ojczyźnie .

W obręb powieściowego świata wkroczyła tradycja i przeszłość , czyli społeczno - narodowa historia zbiorowości . Dworem i zaściankiem wstrząsnęła wielka historia - wojny napoleońskie, obydwa powstania tkwiły w pamięci społeczeństwa , które znało smak walki o wolność , gorzkie cierpienie z nią związane , ogromny ból i rozpacz po stracie bliskiej osoby . Wydarzenia te pobudzały uczucie patriotyzmu , wykształciły bohatera w idei narodowościowej walki . Powstanie styczniowe nie jest w powieści tylko wspomnieniem , minionym , historycznym epizodem , lecz ma istotne znaczenie dla kształtowania rzeczywistości , w sporej mierze określa , determinuje akcje powieści . Powstanie nie może być zapomniane - było momentem dla wszystkich nazbyt ważnym , a przywołanie pamięci o nim niesie ogromny ładunek emocjonalny . Symbolem walk sprzed dwudziestu lat jest w " Nad Niemnem" Mogiła powstańcza .

Ten zbiorowy leśny grób , w którym spoczywa czterdziestu powstańców , a wśród nich brat Benedykta - Andrzej i ojciec Jana Bohatyrowicza , Jerzy , stale przywołuje czas pełnej narodowej zgody i pojednanie między korczyńskim dworem a zaściankiem Bohatyrowiczów . Mogiła ta jest symbolem solidności i patriotyzmu , miejscem wzniosłego kultu ze strony mieszkańców . Pamięć o bohaterskiej walce przodków określa stosunek potomnych do historii , do tradycji narodowościowych ,a także jest miarą wartości ich człowieczeństwa . Benedykt nie chce sprzedać lasu ,w którym znajduje się Mogiła - uważa troskę o nią za obywatelski obowiązek , syna wychowuje w poszanowaniu tego miejsca . Wszyscy Bohatyrowiczowie oddają cześć spoczywającym w Mogile powstańcom , Janek zabiera tam po raz pierwszy Justynę , opowiada jej o poległych , odtąd i ona darzy to miejsce szacunkiem . Postaci zdecydowanie potępione przez autorkę są negatywnie , albo obojętnie nastawione zarówno do powstania , jak i związanej z tymi wydarzeniami Mogiły .

Orzeszkowa poszukuje korzeni współczesności . Oba groby : szesnastowieczny Jana i Cecylii , założycieli rodu Bohatyrowiczów , oraz zbiorowa Mogiła powstańców z roku 1863 współtworzą niezwykle ważny punkt odniesienia dla teraźniejszości . Obecne w legendzie i wspomnieniach , uzasadniają pragnienia i działania bohaterów powieści .

Ludzie odcięci od korzeni , pozbawieni świadomości historycznej nie chcą i nie potrafią odnaleźć dla swojej egzystencji wyższej motywacji . Pielęgnowanie i uświęcanie tradycji daje oparcie , pozwala zachować niezachwianą postawę moralną i duchową . Autorka " Nad Niemnem" nakazuje , by nie zapominać o najważniejszych wydarzeniach w istnieniu narodu , gdyż ta pamięć świadczy o sile ducha danego społeczeństwa , o jego tożsamości i gotowości do samostanowienia.

A jak jest dziś ?

Także w obecnych czasach większość ludzi dba o groby swych przodków oraz pamięta o bojownikach poległych w obronie naszej ojczyzny , z najwyższym szacunkiem oddaje cześć tym , którzy poświęcili największy dar - swoje życie , abyśmy my mogli żyć w wolnym niepodległym kraju .

Jednak zarówno tak - jak w powieści istnieją osoby przechodzące obojętnie obok miejsc poświęconych pamięci narodowej . Ludzie ci nie szanują swych korzeni , nie mając przez to żadnych tradycji ani przeszłości

Uważam , iż kult pracy oraz problem stosunku bohaterów utworu do narodowej tradycji i związanych z nią świętych miejsc - grobów , są to zagadnienia , którym Orzeszkowa poświęciła w utworze najwięcej miejsca, są wciąż żywe , ponadczasowe , odnoszą się do naszego codziennego życia .

Dotyczą pracy , która we współczesnym świecie stanowi dla nas jedną z najważniejszych wartości , zapewniającą nam standard życia , stanowiącą również przejaw naszej aktywności decydującą o miejscu jakie zajmujemy w społeczeństwie jako osoby użyteczne , wartościowe , godne zaufania lub przeciwnie nie spełniające żadnych powinności , które jesteśmy winni społeczeństwu .

Żywy jest również w " Nad Niemnem" wątek miłosny - mówiący o miłości panny z dworu i ubogiego szlachcica z zaścianka , o uczuciu pokonującym bariery społeczne oraz funkcjonujące wówczas konwenanse. Uczucie to przemieniające człowieka , ulepszające jego charakter , kreujące, gdyż Justyna z dumnej , nieco pustej panny o niesprecyzowanym poglądzie na świat dzięki poznaniu Janka Bohatyrowicza i zakosztowaniu pracy zmienia się w inną osobę . Praca i prawdziwa miłość pozwalają jej uzyskać tożsamość , znaleźć najważniejszą prawdę o sobie .

Jednak odtworzona przez Elizę Orzeszkową z drobiazgową dokładnością rzeczywistość prowincji jest pod wieloma względami anachroniczna , utopijna , zbyt sielankowa . Nad głównymi , ponadczasowymi problemami epoki sprawami wielkiej wagi , ciąży niezgodne z duchem czasu - anachroniczne tradycjonalistyczne widzenie świata , w arkadyjski ład moralny i przeświadczenie , iż utrwala go otaczająca przyroda i życie wiejskie zagubione gdzieś nad brzegami przepięknego , srebrzystego Niemna . Autorka powieści ukazała prawdziwą idyllę . Życie mieszkańców zaścianka jest spokojne , toczy się powolnym dostojnym rytmem , człowiek żyje blisko przyrody , wrażliwy na jej niesłychane piękno , wdzięczny za jej dary . Wydaje się , iż pisarka świadomie zamierzała przeciwstawić wiejskie zacisze współczesnemu miejskiemu piekłu .

Życie wypełnione pracą przynosi ubogiej , pracowitej , uczciwej szlachcie nie zmęczenie i udrękę , ale zdrowie piękno fizyczne i moralne , satysfakcję i szczęście .

Jest to cudowna lecz obecnie nierealna , anachroniczna dla współczesnego czytelnika wizja świata . Moim zdaniem powieść Elizy Orzeszkowej " Nad Niemnem" jest więc utworem bardzo skomplikowanym i zróżnicowanym, zapewniającym wiele możliwości interpretacyjnych .

O tym , iż jest to dzieło literackie żywe , wciąż aktualne świadczy , że po tylu latach od jego powstania jest nadal aktualne . Wciąż interesuje , wzrusza , zastanawia . I choć świat przedstawiony w utworze stanowi sielankę , wspaniałą , lecz nierealną bajkę sądzę , iż w ten sposób pozwala nam uciec od szarej , smutnej codzienności , pełnej kłopotów , zmartwień , przepełnionej pracą w pocie czoła . Na kartach powieści możemy przenieść się w odległe nadniemeńskie krajobrazy przyrody bliskiej człowiekowi , współgrającej z nim . Znaleźć się w kręgu ludzi szczerych , uczciwych , gościnnych , zawsze szczęśliwych i uśmiechniętych .

---