POLITYKA
KONKURENCJI
POLITYKA KONKURENCJI.
Obszar „Polityka konkurencji” obejmuje dwie zasadnicze części. Pierwsza z nich dotyczy ochrony konkurencji w stosunkach przedsiębiorstw między nimi oraz w ich stosunkach z konsumentami (reguły konkurencji skierowane do przedsiębiorstw). Chodzi przede wszystkim o porozumienia antykonkurencyjne, zachowania o charakterze monopolistycznym oraz o nadużywanie dominującej pozycji na rynku. Druga grupa przepisów dotyczy ochrony konkurencji w stosunkach między przedsiębiorstwami a władzami publicznymi (reguły konkurencji skierowane do państwa). Chodzi w szczególności o kwestie pomocy publicznej dla przedsiębiorstw.
Negocjacje w obszarze „Polityka konkurencji” rozpoczęły się 19 maja 1999 r., zakończyły 20 listopada 2002 r.
Głównymi obszarami polityki rozwoju konkurencji, obok celów zapisanych w ustawie o ochronie konkurencji, powinny być: restrukturyzacja przedsiębiorstw i sektorów gospodarczych, regulacja w sektorach infrastrukturalnych, monitorowanie pomocy państwa w gospodarce, prokonkurencyjna edukacja uczestników rynku. Z tak postrzeganej polityki konkurencji wynika, że za jej realizacje odpowiedzialne są instytucje rządowe uczestniczące w wymienionych sferach działań polityki gospodarczej, a nie tylko Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK).
System prawny ochrony konkurencji w Polsce tworzą trzy akty:
ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2000 r., nr 122, poz. 1319),
ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 1993 r., nr 47, poz. 211),
ustawa o warunkach dopuszczalności i nadzorowaniu pomocy publicznej dla przedsiębiorców (Dz. U. z 2002 r., nr 141, poz. 1177).
Dwie pierwsze z wymienionych ustaw skierowane są na przeciwdziałanie rynkowym zachowaniom przedsiębiorców, które naruszają lub mogą naruszać konkurencję na rynku. Celem ostatniej z wymienionych ustaw jest dyscyplinowanie organów udzielających pomocy publicznej.
W sferze polityki konkurencji Polska już w chwili rozpoczęcia negocjacji w obszarze Polityka konkurencji posiadała wysoki poziom zbieżności z regulacjami UE. Ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym (Dz. U., nr 49, poz. 318.) wprowadza, takie rozwiązania zbieżne ze standardami unijnymi, jak: zakaz porozumień antykonkurencyjnych między przedsiębiorcami, zakaz nadużywania pozycji dominującej oraz obowiązek notyfikacji łączenia przedsiębiorców w celu uzyskania zgody Prezesa UOKiK. Rozwiązania te, choć generalnie zgodne ze standardami UE, wymagały pewnych korekt. Uchwalenie przez Sejm ustawy o warunkach dopuszczalności i nadzorowaniu pomocy publicznej dla przedsiębiorców w pełni zharmonizowano polskie prawo ochrony konkurencji ze standardami obowiązującymi w Unii Europejskiej.
W trakcie przeglądu ustawodawstwa polskiego odnoszącego się do ochrony konkurencji, strona unijna zwróciła także szczególną uwagę na konieczność zwiększenia zdolności administracyjnej organów odpowiedzialnych za wdrażanie i przestrzeganie prawa dotyczącego konkurencji poprzez wzmocnienie ich pozycji i uprawnień. Postulowano konieczność usprawnienia procedur administracyjnych w postępowaniu antymonopolowym jako gwarancję rzeczywistego, a nie formalnego wdrażania reguł, konkurencji w gospodarce. Ze względu na to w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów zawarto rozwiązania, które odpowiadają standardom obowiązującym w Unii Europejskiej.
STAN ROZWOJU KONKURENCJI W POLSKIEJ GOSPODARCE.
Prorynkowe zmiany w polskiej gospodarce od 1990 r. spowodowały rozwój konkurencji na wielu rynkach (np. rynek artykułów rolno-spożywczych, samochodowy, odzieżowy, sprzętu domowego, meblarski, sprzętu turystycznego, skórzany, chemii gospodarczej i kosmetyków, sprzętu elektronicznego, komputerowy). Dokonało się to dzięki powstaniu wielu nowych firm na tych rynkach oraz liberalizacji wymiany towarowej z zagranicą. Presja konkurencyjna skłoniła część producentów i sprzedawców do poprawy jakości produkcji, ograniczania tempa wzrostu cen oraz rozwoju nowoczesnego systemu dystrybucji i obsługi posprzedażowej.
W sektorach gospodarki zdominowanych przez duże i politycznie wpływowe przedsiębiorstwa działanie konkurencji jest ciągle jeszcze ograniczane przez ingerencję państwa, polegającą na kierowaniu tam pomocy publicznej oraz ustanawianiu taryfowych i pozataryfowych barier przed konkurencyjnym importem. Tracą na tym konsumenci, płacąc wyższe ceny za towary i usługi oferowane przez chronionych sprzedawców. Traci na tym gospodarka, bowiem hamowane jest przemieszczanie zasobów z miejsc nieefektywnego ich wykorzystania do miejsc odpowiadających zapotrzebowaniu rynkowemu. Wpływa to na spowalnianie procesu poprawy konkurencyjności gospodarki na rynkach zagranicznych.
Osiągnięty w Polsce stan rozwoju konkurencji na większości rynków produktowych, przeprowadzona liberalizacja warunków działania przedsiębiorstw, otwarcie polskiej gospodarki na współpracę międzynarodową i stosowanie prawa ochrony konkurencji odpowiadającego standardom unijnym powodują, że członkostwo Polski w Unii Europejskiej nie wpłynie w istotny sposób na zmiany polityki konkurencji w Polsce. Wniosek ten nie odnosi się jednak do warunków działania monopoli sieciowych, których deregulacja postępuje w Polsce bardzo wolno. Scenariusz pozostania poza strukturami UE mógłby skutkować zahamowaniem procesu rozwoju konkurencji i wynikających stąd makro- i mikroekonomicznych pozytywnych efektów.
POLITYKA KONKURENCJI WOBEC MONOPOLI HANDLOWYCH I SIECIOWYCH.
Prawo Unii Europejskiej w art. 37 TWE nakazuje zniesienie handlowych monopoli państwowych..
Ustawodawstwo polskie nie wymaga dostosowań do prawa wspólnotowego w tym zakresie, ponieważ w Polsce nie istnieją państwowe monopole handlowe o charakterze prawnym, zaś koncesjonowanie działalności gospodarczej nie przewiduje wyłącznych koncesji dla prowadzenia obrotu handlowego.
Prowadzone są jednak prace mające na celu liberalizacje faktycznych monopoli handlowych. Jest to uzasadnione faktem, iż pomimo zniesienia barier prawnych w niektórych dziedzinach, zwłaszcza tzw. monopoli strukturalnych, utrzymująca się przewaga ekonomiczna i techniczna dotychczasowych monopolistów blokuje wejście na rynek nowych podmiotów, ograniczając konkurencję. Podkreślenia wymaga, iż w tym zakresie szczególnie pilna jest potrzeba dostosowania prawa i praktyki rynkowej do wymogów Unii Europejskiej, z uwagi na konieczność stworzenia jasnych reguł¸ w zakresie liberalizacji gospodarki oraz zapewnienia nieskrępowanej swobody prowadzenia działalności gospodarczej.
Można zatem przyjąć, że wymóg zbliżania prawa polskiego do prawa wspólnotowego w zakresie państwowych monopoli handlowych (art. 37 TWE) oraz praw wyłącznych i specjalnych (art. 90 TWE) odnosi się głównie do przedsiębiorstw działających w sektorach infrastrukturalnych, przede wszystkim o zasięgu krajowym (np. w energetyce, telekomunikacji, poczcie oraz transporcie kolejowym).
POLITYKA ENERGETYCZNA.
Głównym celem polityki energetycznej realizowanej w ramach Rynku Wewnętrznego Unii Europejskiej jest zagwarantowanie wszystkim państwom członkowskim stałych dostaw energii. Istotne jest też poszukiwanie nowych źródeł energii oraz rozbudowa transeuropejskich sieci energetycznych (gaz i prąd).
Elementem polityki energetycznej są różnorodne programy wspierające, wśród nich THERMIE (badania i realizacja nowych redukcji emisji dwutlenku węgla) i SAVE (ograniczanie emisji tlenku węgla).
Za realizację polityki energetycznej odpowiadają przede wszystkim Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) i Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EURATOM).
Współpraca w dziedzinie polityki energetycznej w ramach Układu Europejskiego zawartego pomiędzy Polską a Wspólnotami Europejskimi obejmuje zwłaszcza:
modernizację infrastruktury,
poprawę i zróżnicowanie zaopatrzenia,
opracowywanie i planowanie polityki energetycznej,
zarządzanie i szkolenie kadr dla potrzeb sektora energetycznego,
zagospodarowywanie zasobów energetycznych,
popieranie oszczędzania energii i efektywności w zakresie energetyki,
oddziaływanie na środowisko naturalne procesów wytwarzania i zużycia energii,
sektor energetyki atomowej (jądrowej, nuklearnej),
produkcję energii elektrycznej i gazu, w tym rozważenie możliwości połączenia sieci przesyłowych,
opracowywanie ramowych warunków współpracy między przedsiębiorstwami tego sektora,
przepływ technologii i know-how,
szersze otwarcie rynku energetycznego i usprawnianie przesyłania gazu i elektryczności.
POLITYKA TELEKOMUNIKACYJNA.
Zmiany prawa telekomunikacyjnego w Polsce zakładają stopniową liberalizację rynków telekomunikacyjnych, chociaż zachowane są istotne wyjątki w odniesieniu do dostępu do rynków telekomunikacyjnych i usług powszechnych. Telekomunikacja Polska SA zachowała monopol w zakresie międzynarodowej telefonii głosowej do 31 grudnia 2002 roku. W stosunku do operatorów posiadających znaczącą pozycję rynkową odroczono również do 1 stycznia 2004 r. wprowadzenie cen opartych na formule kosztowej.
Na rynku lokalnym działa obecnie 57 niezależnych operatorów telefonii stacjonarnej, świadczących usługi dla ok. 900 000 abonentów. Telekomunikacja Polska ma przyłączonych do swojej sieci ponad 10 mln abonentów. W dniu 17 maja 2000 r. Minister Łączności podpisał trzy, udzielone w drodze przetargu, koncesje uprawniające do świadczenia na obszarze całego kraju usług telekomunikacyjnych polegających na zapewnieniu przekazu telefonicznego w połączeniach międzystrefowych. Wszyscy trzej operatorzy rozpoczęli już świadczenie usług.
Realną konkurencją dla dotychczasowych operatorów telefonii stacjonarnej stanowią też operatorzy sieci komórkowych. W Polsce działa obecnie 3 operatorów sieci komórkowych, którzy mają ponad 10 mln abonentów.
Obok sieci teletransmisyjnej TP SA, w Polsce funkcjonują jeszcze dwie niezależne sieci teletransmisyjne: KOLPAK (właściciel: PKP) oraz Tel-Energo (właściciel: zakłady Energetyczne, Polskie Sieci Elektroenergetyczne, Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej).
Ostatnie dwie sieci wchodzą w skład konsorcjów, które uzyskały koncesje na świadczenie międzystrefowych usług powszechnych. Z tych sieci korzystają lub będą w niedługim czasie korzystać m.in. operatorzy telefonii komórkowej (Polska Telefonia Cyfrowa i Polkomtel), abonenci i lokalni operatorzy sieci wewnątrzstrefowych. Obecnie w Polsce działa kilkadziesiąt przewodowych i tyle samo bezprzewodowych sieci transmisji danych, o zróżnicowanym zasięgu terytorialnym.
Po wstąpieniu Polski do UE nastąpi dalsza liberalizacja rynku usług komunikacyjnych w Polsce.
Pomimo faktu, że liberalizacja tego sektora w krajach członkowskich UE przebiega w różnym tempie, bezspornym faktem jest to, że europejski rynek usług telekomunikacyjnych staje się coraz bardziej konkurencyjny. W 12 państwach członkowskich klienci mają możliwość wyboru spośród co najmniej 5 różnych operatorów obsługujących połączenia międzystrefowe i międzynarodowe.
W 6 państwach każdy obywatel ma dostęp do co najmniej 5 operatorów rozmów lokalnych, w dwóch państwach wybór zapewnia od 3 do 5 dostawców usług, podczas gdy w pozostałych możliwość wyboru operatora posiada od 22% do 85% społeczeństwa, przy czym wyjątkiem jest Francja (1%).
Rozwój konkurencji na rynku UE przekłada się bezpośrednio na poziom cen; spadek cen rozmów międzystrefowych u dotychczasowych państwowych monopolistów operatorów wyniósł, w 2001 r. 11% w stosunku do roku poprzedniego i 45% w stosunku do 1998 r. Całkowite średnie miesięczne wydatki na krajowe usługi komunikacyjne (rozmowy lokalne, międzystrefowe oraz opłaty stałe) spadły w latach 1998-2001 o 12% w przypadku gospodarstw domowych oraz o 19% w przypadku klientów biznesowych. Ceny oferowane klientom przez firmy wchodzące na rynek są niższe o kilkadziesiąt procent.
Wejście do UE spowoduje dalszą liberalizację usług telekomunikacyjnych w Polsce, wpłynie na jej tempo i zakres. Można oczekiwać stopniowego spadku cen połączeń międzystrefowych oraz międzynarodowych w miarę wchodzenia na rynek nowych operatorów.
Opierając się na doświadczeniach krajów członkowskich, można spodziewać się nieznacznego wzrostu cen opłat abonamentowych, co częściowo już nastąpiło w przypadku TP SA. Jest to skutkiem równoważenia się taryf, czyli dostosowania poziomu cen do kosztów świadczenia usług. Trudno w tym momencie przewidzieć, jak ukształtuje się poziom cen połączeń lokalnych. Zależeć on będzie od sposobu taryfikacji przez operatorów (np. wprowadzenie opłat za rzeczywisty czas rozmów). Tempo zmian będzie większe w przypadku wprowadzenia przez Komisję Europejską nowych wytycznych dotyczących liberalizacji tego sektora w lipcu 2003 r. W kierunku tym podążają także prace nad nowelizacjà polskiej ustawy Prawo telekomunikacyjne.
W przypadku akcesji istotną kwestią jest rola Komisji Europejskiej. Z pewnością Komisja będzie wywierać nacisk na rząd polski oraz narodowego regulatora (Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty) w przypadku zbyt wolnego tempa czy niedostatecznego zakresu liberalizacji usług telekomunikacyjnych.
POLITYKA HUTNICTWA.
Uzgodniono także zasady restrukturyzacji hutnictwa, przewidujące redukcję mocy i zatrudnienia w polskich zakładach, rekompensującą pomoc publiczną udzieloną celem restrukturyzacji oraz osiągnięcie rentowności sektora do roku 2006. Pomoc publiczna udzielona hutom w okresie 1997-2003 będzie mogła wynieść w sumie 3,38707 mld złotych (836 mln euro). Redukcja mocy produkcyjnych wynieść ma 1 231 000 ton, w tym 330 000 ton w okresie 1997-2001 i 901 000 ton do 2006 r. Towarzyszyć ma temu redukcja kosztów, w tym redukcja zatrudnienia pozwalająca na osiągnięcie wydajności pracy porównywalnej z wydajnością w hutach zachodnioeuropejskich.
Przejęcie i wdrożenie nowoczesnych europejskich reguł konkurencji jest niezbędne dla właściwego funkcjonowania gospodarki polskiej w realiach jednolitego rynku. Pozwoli to na lepszą ochronę interesów konsumentów oraz przedsiębiorców działających na polskim rynku, tak krajowych, jak zagranicznych.
Uzgodnione w toku negocjacji wyjątki od zasad udzielania pomocy publicznej, w szczególności dopuszczalny pułap pomocy publicznej związanej z inwestycjami na poziomie 50% kosztów inwestycji, a dla niektórych przedsiębiorstw w SSE 75% i więcej (praktycznie nieograniczony dla małych i średnich przedsiębiorstw, które rozpoczęły działalność w SSE przed 2000 r.), oznaczają, że warunki inwestowania w Polsce, pod względem reguł pomocy publicznej, będą jednymi z najkorzystniejszych w poszerzonej Unii Europejskiej.
Program restrukturyzacji hutnictwa stali, przyjęty przez polski rząd pozwoli na uzdrowienie tego sektora i postawienie go na poziomie nowoczesności produkcji porównywalnym z poziomem zachodnioeuropejskim.
POLITYKA TRANSPORTU.
Do głównych celów Wspólnej Polityki Transportowej Unii należy zaliczyć regulację zasad dotyczących transportu międzynarodowego (w tym tranzytu) oraz eliminowanie dyskryminacji w transporcie międzynarodowym. Unia Europejska działa też aktywnie na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa transportu oraz ustanowienia i rozwoju transportowych sieci transeuropejskich (Trans European Networks).
W zakresie transportu samochodowego państwom członkowskim udało się ujednolicić podatki transportowe oraz uregulować kwestię opłat za transport ciężki.
W dziedzinie transportu kolejowego Komisja Europejska przedstawiła już schemat europejskiej kolejowej sieci ekspresowej do roku 2010. Zmiany obejmują także transport lotniczy.
Układ Europejski zakłada współpracę, która ma umożliwić Polsce:
restrukturyzację i modernizację transportu,
wprowadzenie ułatwień w ruchu pasażerskim i towarowym oraz polepszanie dostępu do rynku transportowego (usuwanie przeszkód administracyjnych, technicznych i innych),
osiągnięcie norm porównywalnych do tych, jakie obowiązują we Wspólnotach.
Priorytetowymi dziedzinami współpracy są:
transport drogowy, w tym stopniowa liberalizacja warunków tranzytu;
zarządzanie kolejami i portami lotniczymi, w tym współpraca między właściwymi organami poszczególnych państw;
modernizacja infrastruktury drogowej, szlaków żeglugi śródlądowej, kolejowej, portowej i lotniczej wiążącej się z trasami komunikacyjnymi, które są przedmiotem wspólnego zainteresowania, oraz z połączeniami transeuropejskimi;
planowanie gospodarki gruntami, w tym budownictwo i planowanie przestrzenne;
dostosowanie stanu urządzeń technicznych do standardów Wspólnot, zwłaszcza w zakresie transportu drogowo-kolejowego, konteneryzacji i bazy przeładunkowej;
opracowanie wspólnej polityki w dziedzinie transportu, zgodnej z polityką w tym zakresie obowiązującą we Wspólnotach.
BILANS KORZYŚCI AKCESYJNYCH I STRAT WYNIKAJĄCYCH Z NIEAKCESJI W DZIEDZINIE POLITYKI KONKURENCJI.
Korzyści akcesyjne w dziedzinie polityki konkurencji będą polegały na wzmocnieniu dotychczasowych tendencji w kształtowaniu prawa i orzecznictwa wynikającego ze stosowania prawa ochrony konkurencji. Konieczność dostosowania realnych procesów gospodarczych do standardów konkurencji obowiązujących we wspólnym rynku UE będzie szczególnie widoczna w sferze monopoli sieciowych oraz praktyki udzielania pomocy publicznej.
Kosztem tego dostosowania będzie niewątpliwie obniżenie zysków tych monopoli i presja konkurencji na obniżenie kosztów ich działania. Z pewnością będzie z tego wynikać zmniejszenie zatrudnienia, co może, ale nie musi, spowodować zwiększenie bezrobocia. Skutecznie może temu zapobiec zmiana kierunków wydatkowania środków przeznaczonych na pomoc publiczną (regionalną i horyzontalną), finansowaną z polskiego budżetu oraz funduszy strukturalnych UE.
Skierowanie pomocy na wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, budowę infrastruktury, przekwalifikowanie pracowników tracących pracę w restrukturyzowanych lub likwidowanych przedsiębiorstwach może skutecznie zapobiec bezrobociu. Świadczą o tym przykłady państw członkowskich, takich jak Irlandia, Hiszpania, Portugalia. Instytucjonalne i programowe przygotowanie Polski do wykorzystania tych funduszy wymaga podjęcia intensywnych prac zwłaszcza przez organy samorządu terytorialnego, które będą głównym partnerem Komisji UE w realizacji polityki regionalnej, podporządkowanej zasadzie spójności respektowanej we Wspólnocie Europejskiej.
Umocnienie tendencji rozwoju konkurencji w Polsce w scenariuszu akcesyjnym wpłynie na wzrost konkurencyjności całej gospodarki i poprawą pozycji Polski w międzynarodowym rankingu gospodarczym. Zwiększy to inwestycyjną wiarygodność naszego kraju i spowoduje zwiększony napływ inwestycji, bez czego nie jest możliwa dalsza restrukturyzacja polskiej gospodarki.
Pozostanie poza Unią zmniejszy presję na podejmowanie działań na rzecz wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki, które są najczęściej niepopularne politycznie oraz kosztowne dla budżetu. Ponadto brak akcesji pozbawi nas możliwości bezpośredniego korzystania z programów pomocowych UE, co oznacza nie tylko źródło finansowania, ale zasilenie koncepcyjne naszego kraju. Doświadczenia krajów członkowskich w niwelowaniu różnic regionalnego rozwoju, restrukturyzowaniu sektorów wrażliwych oraz tworzeniu instytucji służących tym celom mogą być skutecznie wykorzystane przez Polskę będącą członkiem Wspólnoty Europejskiej.
POLITYKA KONKURENCJI DOTYCZĄCA PRZEDSIĘBIORSTW.
Zakaz nadużywania pozycji dominującej
pozycja dominująca oznacza sytuację, w której przedsiębiorstwo poprzez swoją siłę finansową i możliwości oddziaływania na rynek utrudnia konkurowanie innym firmom. Samo posiadanie pozycji dominującej nie jest naganne, zostaje nim gdy zaczyna być wykorzystywane do nieuczciwej konkurencji.
jej przejawem jest np. ograniczanie rozwoju technologicznego ze szkodą dla klientów, zawieranie umów na różnych warunkach w odniesieniu do takich samych transakcji czym preferuje któregoś z kontrahentów
jej celem może być chęć wyeliminowania konkurentów lub wykorzystanie konsumentów, nie mających swobody wyboru.
Urządzenia kluczowe
za urządzenia kluczowe prawo wspólnotowe uważa wszystkie te urządzenia bez których niemożliwym jest świadczenie pewnych usług (np. tory kolejowe w transporcie kolejowym), a ich stworzenie jest niemożliwe (żaden przedsiębiorca nie jest w stanie stworzyć konkurencyjnej dla PKP sieci kolejowej). Równocześnie dla przedsiębiorstwa posiadającego takie urządzenia, nie istnieją ważne powody, dla których nie mógłby ich użyczyć
Wspólnota wypracowała dwa sposoby ułatwiające firmom korzystanie z urządzeń kluczowych innych przedsiębiorstw:
- rozdzielenie ich utrzymywania i wykorzystywania, gdy niemożliwym jest jednoczesne ich obsługiwanie przez wiele przedsiębiorstw - np. wodociągi
- umożliwienie dostępu do tych urządzeń - np. sieci telekomunikacyjne
Kary pieniężne za łamanie zasad uczciwej konkurencji
kara administracyjna - jest nakładana jako sankcja za dane postępowanie naruszające reguły konkurencji
kara pieniężna, która jest nakładana w celu wywarcia presji i zmuszenia do pożądanego zachowania określonego w przepisach prawnych
KONTROLA KONCENTRACJI:
Fuzje
polegają na łączeniu się przedsiębiorstw (dotyczy to także banków) w wyniku czego tracą one swoją niezależność i powstaje całkiem nowy podmiot
Wspólnota przystępuje do kontroli fuzji gdy udział łączny przedsiębiorstw biorących w niej udział przekracza 5 mld euro
Joint ventures
przedsiębiorstwo tego typu powstało i składa się z dwóch lub więcej równorzędnych podmiotów, które po połączeniu zachowały swoją samodzielność
Wspólnota przystępuje do kontroli fuzji gdy udział łączny przedsiębiorstw biorących w niej udział przekracza 5 mld euro
BIBLIOGRAFIA:
„Polska w systemie międzynarodowym w dobie integracji Europejskiej” pod red. Marii Marczewskiej - Rytko Wydawnictwo Puławskiej Szkoły Wyższej, Puławy 2001
„Integracja Europejska, rozwój rynków” Z. Wysokińska, J. Witkowska PWN 2002
„Zarządzanie Europejskie” H. Bloom, R. Coliori, P. Woot
„Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu” B. Plago
„Praktyczne problemy przedsiębiorczości” H. Wnorowski, A. Letkiewicz
www.uokik.gov.pl
Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl
1